Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri olan İsa Hüseynovla müsahibənin baş tutacağından əmin deyildik. Əvvəla müsahibəyə razılığı nasirin özü verməmişdi.

Yaxınları Ağstafaya- İsa Hüseynov hazırda burda istirahət edir-gedəcəyimiz halda müsahibənin baş tuta biləcəyini söyləmişdilər. Bu səbəbdən müsahibənin baş tutmamaq ehtimalı vardı.

Bundan başqa İsa Hüseynovun səhhəti ilə bağlı narahatçılığımız vardı. Müsahibə bu səbəbdən də alınmaya bilərdi.

Amma hər şey yaxşı oldu. Yazıçının həyat yoldaşı Firuzə xanım gülə-gülə “Razılaşmağa imkan vermədiniz. Başımızın üstünü aldınız, ancaq neynəyək, 500 kilometr yol gəlmisiniz” sözləri ilə bizi qarşıladı, müxalifət qəzetlərindən olub-olmadığımızı soruşdu, müsahibə zamanı İsa Hüseynovu əsəbiləşdirəcək suallar verməməyi tövsiyyə etdi. Və yazıçını razı salmağa getdi. Biz bütün suallarımızı verdik. Ustad yazıçı da hamısını cavablandırdı.

Kulis.az saytında işləyənlərdən hər biri görkəmli yazıçıdan müsahibə almaq arzusunda idi, məhz buna görə Ağstafaya 4 nəfər jurnalistin yollanmağı təəccüblü qarşılanmamalıdır.

Müsahibənin baş tutmasında Fərid Mirzəyevin çox böyük əməyi oldu. Fotoları və videonu Elmin Həsənli çəkdi. Sualları vermək və müsahibəni hazırlamaq Qan Turalı ilə mənim öhdəmə düşdü.

Bizimlə salamlaşanda İsa Hüseynovun ilk sözü bunlar oldu: “Gözüm görmür, təzyiq də məni əldən salır”.

- Deyəsən Ağstafada özünüzü daha rahat hiss edirsiniz?

- Ağstafaya gələndə, həyətdə oturub bu havanı alanda babat oluram. Qalan vaxtlarda qan təzyiqim çox yüksəyə qalxır. Həyat yoldaşım Firuzə xanım dörd-beş dərman içirdir. Gündə iki iynə vurur. Birtəhər yaşayıram da.

- Belə çıxır ki, səhhətiniz yazmağa imkan vermir?

- Yazıram. Ağstafaya gəlməmişdən qabaq “Söz yarası” adlı balaca bir povest yazmışdım, “Azərbaycan” jurnalına vermişəm. Bəqədri-qüvvə, yaşayırıq.

- İstərdik, ilk povestiniz olan “Bizim qızlar”dan imtina etməyiniz barəsində danışasınız.

- Mən bu povestdən çoxdan imtina etmişəm, ancaq siz yenə dilinizdən çıxarmırsınız. Bu povest çox bəsitdir. İlk povestim idi. Moskvada da çap olundu. Bakıda da 1953-cü ildə kitab çıxdı. Bu əsəri tərifləyənlər də oldu, tənqid edənlər də... Mircəfər Bağırov da tənqid edənlər sırasında idi. Tənqidçilərdən bir-ikisi ona qoşuldu. Amma sonra təriflədilər. Mənim indiki səviyyəmlə yox, elə o dövrdəki səviyyəmə görə də çox aşağı səviyyəli əsəri idi. Ona görə bu əsərin adı çəkiləndə birtəhər oluram. Bu mənim ilk qələm təcrübəmdir, bunu niyə yaddan çıxarmırlar. “Bizim qızlar”ı “Seçilmiş əsərlər”imə da salmamışam. Amma yəqin küncdə-bucaqda hardasa qalıb.

- Amma tarix kimi maraqlıdır axı, Mircəfər Bağırov bu əsəri tənqid edib.

- Yox, ay kişi, unudun getsin. Mircəfər Bağırov məni sonralar da dəfələrlə tənqid edib. Dəfələrlə təzyiqlərə məruz qalmışam.

- Ümumiyyətlə, əsərlərinizin böyük bir hissəsindən, o cümlədən, “Yanar ürək”dən imtina etmisiniz.

- Mən variantlardan imtina etmişəm. “Bizim qızlar”dan, “Dan ulduzu”nun birinci variantından imtina etmişəm. “Dan ulduzu”nu sonrakı variantda xeyli zənginləşdirdim. Və onu cildlərə salmağı layiq bildim. “Yanar ürək”dən imtina edib, onun əvəzində “İdeal”ı yazdım. “İdeal” romanını çox bəyənirəm. Əsəri bir də oxuyuram, görüm çatışmayan cəhətlər varsa, onları düzəldim ki, “İdeal” mənim ən kamil əsərlərimdən biri olsun. 1957-ci ildə “Yanar ürək” povesti çap olunanda çox böyük tənqidlərə məruz qaldı bu əsər. Jurnalistlər, tənqidçilər, Mərkəzi Komitə tənqid elədi. Hətta bunun sədası Moskvaya qədər getdi. Ordan tənqidçilər gəldi. Raykom katibini mənfi surət kimi vermişdim. Bu o dövr üçün görünməmiş şey idi. Ümumiyyətlə, Sovet vaxtı doğru söz demək mümkün deyildi. Süleyman Rəhimov 5 cildlik “Şamo” romanını yazdı. Bu, inqilaba həsr olunmuş əsər idi. Mehdi Hüseynin “Səhər” romanı da eləcə. Bundan başqa Əli Vəliyevin, Əbülhəsənin romanları ədəbiyyatın birinci inkişaf dövrünə təsadüf edir. Bunlar romandırlar, müəyyən problemləri qoymuşdular, ancaq həqiqi ədəbiyyat yoluna gəlməmişdilər. Mən onlara qiymət verir, xatirələrini əzizləyirəm. Mirzə İbrahimov, Mehdi Hüseyn haqqında xüsusi portret məqalə yazmışam. ədəbiyyatın o dövründə inkişafa xidmət edən yazıçılar olublar. Amma bizim nəslimiz tamam başqa yolla getdi. Fərqli əsərlər yaratdıq.

- Özünüzü hansı ədəbi nəslə aid edirsiniz?

- Mən ədəbiyyata gələn dövrdə mənim kimi yazıçılar yox idi. Mən Mirzə Cəlildən öyrənirdim. Çar dövründə zülm altında olan yazıçılar həqiqəti qələmə alırdılar və millətə xidmət edirdilər. Mirzə Cəlil tənqidi əsərlər yazsa da onun qələmə aldıqları bizim xalqın həyatında proqressiv rol oynayıb. “Poçt qutusu” mənim bir çox mövzuları işləməyimə təkan verib. Beləliklə mənim ətrafımda yeni bir nəsil yetişdi. Anar, Elçin, Mövlud da o yolla getdi. Ədəbiyyatda proqressiv yol bunlara aiddir. Onlar dünya ədəbiyyatına çıxmağa layiqliyə doğru gedirlər. Anarın “Ağ qoç, qara qoç” əsərini qiymətləndirirəm, bu barədə məqalə də yazmışam, bu əsəri şedevr adlandırmışam. Güman edirəm ki, səhv etməmişəm. Çox qiymətli əsərdir. Mövludun povestlərini az-çox qəbul edirəm. Elçinin “Ölüm hökmü” romanı və pyeslərindən bəziləri çox xoşuma gəlir.

- Bəs Əkrəm Əylisli?

- Əkrəm Əylisli mürəkkəb adamdır. Elə yazdıqları da mürəkkəbdir. Əkrəm solçuluğa getdi.

- Dostunuz İsmayıl Şıxlını necə xatırlayırsınız?

- Çox yaxın yoldaş olmuşuq. Mən “Dəli Kür” romanının yazılmasında iştirak etmişəm. Firuzə xanım şahiddir, hər fəsli oxuyurdu, müzakirə edirdik, ondan sonrakı fəsli yazırdı. “Dəli Kür”ün yazılmağı 10 il çəkdi. Və yazıçı kimi əmələ gəldi, yetişdi. Bundan sonra hekayələr yazdı və bu hekayələr də az-çox qiymətini alıb. Amma son romanını bəyənmirəm. İsmayıl Şıxlı “Ölən dünyam” əsərində babamın həyatından yazıb. Rəhmətlik qardaşım Omar İsmayıl Şıxlı ilə yaxın idi. İsmayıl xəstə olandan Omar tez-tez onun yanına gedib-gəlirdi. Ona babamın həyatından danışır, sən yaxşı yazıçısan, mənim babam haqqında yaz. Bizim nəslin adı Ağalardır. Muğandan sonra Padşahlıq kəndini yaratmışıq. Qardaşım Ağaları qəbul eləmirdi. Omar babam məhkəmə iclasçısı olub. Cəza çəkməli olan bir çox adamları xilas edib. Ona görə buna Koxa deyirdilər. Qardaşım isə deyirdi ki, biz ağa nəsli olmamışıq, mənim babama Koxa deyiblər. İsmayıl Şıxlı da götürüb Koxa adı ilə qardaşımdan eşitdiklərini yazıb. Roman bizim həyatımızı təhrif edib. Özü də xeyli bəsit çıxıb. Ona görə İsmayıl Şıxlının bu romanını qəbul etmirəm.

- 60 ildən çoxdur ki, yazırsınız.

- 1947-ci ildə “Arx” adlı ilk hekayəm “Azərbaycan gəncləri” qəzetində çıxıb. Balaca bir hekayədir. O hekayəni bizim dərnək müdirimiz Cəfər Xəndan oxudu və dedi ki, bu, əsər olmağına əsərdir, ancaq çap etməzlər. Dedim niyə? Cavab verdi ki, qəhrəmanını öldürmüsən, bizim ədəbiyyat belə şeyləri sevmir. Universitetin ikinci kursunda oxuyurdum. Sonluğu elə universitetdəcə dəyişdirib qəzetə göndərdim. Çap olundu, mükafat da verdilər. Sonra bu hekayəni iki dəfə dəyişdirdim. Çünki material doğma idi. Bəsit olsa da həyatımızın yaralı sahəsinə toxunurdu. Ona görə bundan əl çəkmədim. 1949-cu ilə qədər bu hekayəni dəyişdirib saxladım. Sonra məndən oçerk istədilər. İsmayıl Şıxlı, Əli Tudə, Balaş Azəroğlu bizə gəlib-gedirdilər. Şeir-zad oxuyurdular. Onlar dedilər ki, ay İsa, sən oçerk yaz. Bu arada kəndə-Muğanlıya gəldim. Muğanna təxəllüsü bu adnan bağlıdır. Muğanda yaşayan muğannalar nəsli olub. Ulu Bağ Əs Əlin, Süleyman peyğəmbərin, Solomonun nəsli orada yaşayıb. Mən bilmirəm, siz Süleyman peyğəmbər haqqında məlumatlısınızmı? Azərbaycana planetdən əhali gəlib məskunlaşandan sonra İraq, İran, Türkiyə ərazisinə, Qərbi Sibirə səpələniblər. Birinci 50 min illik tarixdən başlayaraq Süleyman peyğəmbər bunlara başçılıq edib. O vaxt Allaha Bağ deyirdilər. İnsanı insana bağlayan Bağ... I Aleksandr Muğana gələrək Süleyman peyğəmbərlə söhbət edib. Süleyman peyğəmbər deyib ki, göylər bizə müharibə etməyə, adam öldürməyə imkan vermir. Aleksandr deyib ki, siz bizim qonşu dövlətlərlə əlaqələrimizə mane olursunuz. Bizimlə müharibə etməsəniz də biz sizdən qorxuruq, burdan köçün. O vaxt Bağlara Muğ deyirdilər. Tarixi hadisələrlə əlaqədar olaraq Bağlar Muğ adı altında gizlənirdilər. Muğanna isə bizim muğlar mənasını verir. Mənim təxəllüsüm bununla bağlıdır. Süleyman peyğəmbərlə I Aleksandr anlaşırlar və Muğlar Türkiyədə indiki Muğla ərazisinə köçürlər. İndiki Azərbaycanın Şirvan, Zaqatala, Qazax ərazilərinə köçüblər. Borçalıya köçənlər də var və bu kəndlərin hamısının adı Muğanlı qalıb. Nəslimiz peyğəmbər nəsli olduğuna görə mən göylərlə bağlandım.

- Bu necə baş verdi?

- 1985-ci ildə ün eşitdim. Onda mən “Yanar ürək” əsərini yeddinci dəfə işləyirdim. Dünyada İusus adı ilə tanınan Ey Sar (-ey uca, Sar hökmdar deməkdir, ruslar çar demirlərmi) mənimlə danışmağa başladı. O, məni danladı ki, bir romanı nə qədər yazmaq olar? Sən elə hesab edirsən ki, Azərbaycanın faciəsi partiyanın siyasəti ilə bağlıdır. Amma səhv edirsən. O vaxt qonuşlarınız olan yunanlar, dil, təfəkkür baxımından vəhşi xaqları sizin dilinizi, göylərlə bağlı təfəkkürünüzü əlinizdən alıblar, sizin faciəniz də bundadır. Ey Sar dedi ki, “Yanar ürək” əsəri üzərində işləməkdən əl çək, mən sənə müasir dövrə aid roman verəcəyəm. Hadisələr danışacağam və sən onun əsasında roman yazacaqsan. Mən də tabe oldum və 1985-ci ildən “İdeal”ı yazmağa başladım. Bundan sonra mənim şüurum, təfəkkürüm, yaradıcılığım tamamilə dəyişdi. Dostlarımdan, yazıçı kollektivindən aralandım. İndi 80 yaşı olan o vaxtkı cavanlar mənim ətrafımda oldular. Mən onlara təsir elədim, Anar, Elçin, Mövlud yeni ədəbiyyat yaratmağa başladılar. Bundan sonra bizim ədəbiyyatımızda böyük dəyişiklik oldu. Həm mövzu, həm də ideya cəhətdən ədəbiyyatımız dəyişməyə başladı.

- “İdeal” romanının son hissəsi Saf Ağ elmi haqqındadır. Ancaq əsas hissəsində bu yoxdur.

- Yox, siz yəqin ki, 1986-cı il nəşrini oxumusunuz. Türkiyədə çıxan variantda çoxlu dəyişikliklər etmişəm. Bir də Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi seçilmiş əsərlərimi çap etdirib. “İdeal”ın orada çap olunan variantında da dəyişiklər etmişəm. Saf Ağ elmi, Odərlər haqqında çox geniş məlumat verilir. Odərlər sufiyə çevriliblər. Ərəblər Saf Ağ elmini təhrif ediblər, mən bu barədə ətraflı yazmışam.

- Sizin ssenariniz əsasında “Tütək səsi” filmi çəkilib. Maraqlı məqamlardan biri budur ki, filmdəki Cəbrayıl obrazı ilə povestdəki Cəbrayıl fərqlidir. Filmdə Cəbrayılı müdafiə elementləri var.

- Mən Ey Sarın sözü ilə dərk etdim ki, bizim ölkədəki bəlalar hamısı quruluşdan gəlir. Bir qədim dövrdə təhrif etmə olub, bir də Stalin dövründə. Stalinin müharibədən çox repressiv bir dövrü oldu, Azərbaycan kəndlisinin çörəyini əlindən aldı, aclıq başladı. Camaat şəhərlərə qaçışdı. Təsərrüfatlar başsız qaldı. Çox kobud səhvə yol vermişdi. Çörək kənddən çıxır da. O, çörəyin yolunu bağladı. Kəndləri soydu, Moskvanı, başqa şəhərləri doldurdu. Bir dövrdə ədəbiyyata bir cür yanaşırdım, başqa dövrdə ayrı cür. Cəbrayıl birinci variantda Stalinin kənddəki əks-sədasıdır. Sonra gördüm ki, Stalin KQB-nin əli ilə hərəkət edib. Kəndə təsir KQB-nin əli ilə idi. Hər üç nəfərdən biri KQB-yə işləyirdi. Az-çox fəaliyyət göstərən adamları ləkələyir, tuturdular. Sürgünlər başladı, Göyçə mahalı bütünlükdə köçürüldü. Göyçə deyilən şey qalmadı. Göyçəlilər Muğanın ən isti, şor torpaqlarına köçürüldülər. Buz bulaqların suyunu içən qırmızı yanaqlı adamlar duzlaqlarda çürüdülər. O dövrdə Stalin gözümün qabağından getmirdi, onun obrazını mən kənd həyatına köçürürdüm. “Doğma və yad adamlar” adlı roman yazmışdım, orada Canbalayev vardı. Onu da Stalinin protipi saymaq olar. Sonra bu romanı da dəyişdirdim. O romandan da imtina etdim.

“İsa həqq, Musa həqq” adında yeni bir roman yazdım. Azərbaycan jurnalında çıxdı, cildlərə də salmışam. Amma bu əsəri sonradan bir az təkmilləşdirmişəm. Cildlərdə yer almış silsilə əsərlər Azərbaycanın mənəvi təkamülünə həsr olunub. Bəlalardan, ruhi sarsıntılardan çıxa-çıxa millət necə indiki hala düşüb, bax, buna aydınlıq gətirmişəm. Romanlar, povestlər silsiləsi millətin taleyinə həsr olunub. İndiki əsərlərimin əksəriyyətində Saf Ağ elmini təbliğ edirəm. Amma əsərlərimin hamısı çap olunmayıb. Bir povestim çap edilməyib. Orda çox ciddi məsələlər qaldırmışam. O povest çap olunsa, bizim həyatımızda böyük dəyişiklik ola bilər. “Azərbaycan” jurnalına təqdim etdim, İntiqam Qasımzadə bildirdi ki, sən bu əsərlə inqilab edirsən, bunu çap etsək, başım bəla çəkər. Bu əsəri bir alimə oxumaq üçün verdim. O alim də Dövlət Təhlükəsizlik orqanında işləyirmiş, aparıb verib ora. Onlar da mənə deyirlər ki, əsərin çap olunacaq. Nə vaxt çap olunacaq, bilmirəm. Ancaq özlərinin işçiləri var ki, ədəbiyyatla maraqlanırlar, elmli adamlar kimi tanınırlar, onlar hamısı bunu oxuyublar.

- Özünüz çap etdirmək istəmirsiniz?

- İstəyirəm. Arzu edirəm ki, orada yazılan həqiqətlər həyata keçsin.

- Əsərin adı, mövzusu barədə məlumat verin, zəhmət olmasa...

- Əsərin adı “Türfə”dir. Mən bir az irəli gedib yazmışam, peyğəmbərin həyatı, “Quran” təhrif olunub. “Quran”ı ərəb dilində tərcümə ediblər.

- İstərdik, bir az “Məhşər” romanı haqqında danışasınız.

- Mən Nəsimi haqqında roman yazmaq fikrində deyildim. Ulu öndər dediyimiz gözəl insan Heydər Əliyev Azərbaycan tarixini bərpa etmək istəyirdi. Nəsimnin 600 illiyi yaxınlaşanda görkəmli ictimai xadim və şair Rəsul Rzanı Suriyaya, Hələb şəhərinə göndərdi. Sonra KQB-yə məktub gəlmişdi ki, köhnə almanaxlarda Nəsimi haqqında çoxlu yazılar var. Rəsul Rza getdi və Hələbdən Nəsiminin 4 divanını gətirdi. Biri farca, biri əsərbcə, ikisi türkcə. Bunları gətirəndən sonra Həsən Seyidbəyli dedi ki, a kişi, bu qədər yazıb-pozursan, Nəsimi, Nəsimi deyirlər e, onun haqqında yaz da, mən də çəkim. Başladım Nəsimi ilə maraqlanmağa. Rəsul Rzanın gətirdiyi materialların hamısını oxudum. Nəsimi yerdə yaşayıb, yerdə yazdığına baxmayaraq Bağlardan biridir.

İlk epizod yazıb Həsənin evinə apardım, oxudum. Bir kəlmə dedi ki, yaxşıdır. İkinci, üçüncü epizodlara da bir kəlmə ilə yaxşı dedi. Bu arada romanı da başladım. Əvvəl ssenarini başlamışdım, paralel olaraq romanı yazırdım. Ssenarini bitirəndə romanın birinci hissəsini bitirmişdim. Ssenarini Moskvada çox böyük hay-küylə qarşıladılar. Çünki Nəsimi qeyri-adi insan, qeyri-adi yaradıcıdır. Həyatı da, fəlsəfəsi də qeyri-adidir. Moskvada hay-küylə qarşılandı, özümüzün Mərkəzi Komitəsində də bunun əleyhinə çıxan adamlar vardı. Heydər Əliyev yubiley ərəfəsində şöbə müdiri Azad Şərifovu yanına çağırıb deyib ki, ssenari necədir. Azad Şərifov da deyib ki, ssenari ilə böyük bağlı şübhələrim var. Heydər Əliyev bildirib ki, mən film gözləyirəm ancaq müxtəlif bəhanələrlə işi uzadırsınız. Əlavə edib ki, hanı film. Azad Şərifov cavab verib ki, Moskvaya göndərmişik. Heydər Əliyev zəng vurub, Moskva Kinematoqrafçılar Birliyinin sədrinə. Sədr də deyib ki, ssenarini oxumuşam, xoşuma gəlib amma kimlərsə buna mane olmaq istəyirlər. Bildirib ki, mən bilmirəm kimlər mane olmaq istəyirlər amma mən ssenarini təsdiq edirəm. Ona Kinostudiyanın direktoru Adil İsgəndərov idi, məni çağırdı, əli-ayağı əsirdi, dedi, indicə Heydər Əliyev mənə zəng eləmişdi, sən Moskvaya getməlisən, ssenari ilə bağlı qərar var, onu götürməlisən. Səhər relsinə bilet aldım saat doqquzun yarısı komitənin qarşısında dayanmışdım.

Onların bir baş redaktorları vardı, çox harın bir qadın idi. Komitənin qapı açılmamış gəlib çıxmışdı, ona da zəng etmişdilər gəlməsi üçün. Mənə fikir vermədi, yanımdan ötüb getdi, darvazanı açdılar. Getdi otağına. Tez-tez nəsə yazdı, verdi mənə, baxdım-gördüm müsbət rəydir. Birbaş aeroporta getdim, güclə təyyarəyə güclə çatdım. Artıq təyyarəyə pilləkən də qoyulmuşdu, özümü güclə çatdırdım. Saat dörd, beşin yarısında Kinostudiyaya getdim. İsgəndərov həyəcanla dedi ki, bəs sən Moskvaya getməmisən, sən bizim başımıza nə oyun açırsan? Dedim ay kişi getmişəm də, gəlmişəm də, bu da rəy. O, müavini çağırıb dedi ki, filmlə bağlı əmri imzala. “Nəsimi” filminin taleyi belə başladı. 1971-ci ildə film hazır oldu. Moskvada qəbul olundu, yenə məni ittiham etdilər ki, bu adam yer kürəsində olmayan dini təbliğ edir. Halbuki, bu, elmdir.

- Hesab etmirsiniz ki, romanla müqayisədə ssenari zəifdir?

Hazırladı: Ağa Cəfərli

Ardı olacaq

• Köçəri quşun ağısı – Çingiz Aytmatovun hekayəsi
• "Mariya" filmindən yeni kadrlar
• Mirzə Cəlil onunla puluna görə evlənmişdi? - Həmidə xanımın çap olunmayan məktubu - İlk dəfə