Kulis.Az yazıçı Kamal Abdullanın “Mifoloji dansöküləndə baş verənlər (poetik enerji partlayışından əvvəl)” məqaləsini təqdim edir.

("Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının poetikasına giriş" kitabından)

Qədim mətnin ibtidai mifoloji dövründə, başqa sözlə desək, dansökülənində (buna P.Pyotto deyən kimi reallıqla mifin tam üst-üstə düşdüyü autentik mif zamanı da deyə bilərik) baş verən və yaxud baş verməyən proseslərdən danışmaq, onların mətn quruculuğu üçün zəruri məqamlarının təhlilini vermək tədqiqat boyu sıxılmış yumağın açılması effektini ortaya qoyacaq. Həqiqətən, mifoloji dövrdə - insanın dünyanı özü üçün kəşf etdiyi və öyrənməyə başladığı o dansöküləndə "nə baş verir?" kimi sual "nə baş vermir?" sualı ilə eynilik təşkil edir. Amma bu eynilik həmən dövrün müəyyən mərhələsinədək belə davam edir. Poetik enerjini potensialdan poetik nümunə şəklindəki təzahürə çevirən partlayışdan əvvəlki zamana aid olur. Partlayışdan sonra baş verənlər isə ayrıca mövzudur. Amma istənilən halda ilkin olaraq biz "poetik enerji nədir?" sualına cavab verməliyik. Doğrudan da, poetik enerji, özü də ibtidai poetik enerji deyərkən nəyi nəzərdə tuturuq?!

Hər hansı poetizmin, istər klassik poetik təfəkkür nümunəsi olsun, istərsə də, elementar poetik "işartısı" olan ibtidai, ilkin poetik ünsür olsun -- əsasında, mayasında, kvintessensiyasında poetik enerji durur. Poetik enerji olmayan yerdə "dayanıb-ləngimək", poetizm adına nədənsə danışmaq mümkün deyil. Amma digər tərəfdən, ilkin mifoloji dansökülən (autentik mif) dövrünə xas olan "poetik enerji" ilə bağlı birdənbirə "o, nədir?" sualına cavab vermək də asan deyil, bəlkə heç mümkün deyil. Cavabın müəyyənləşməsi bu kitab yazıldıqca formalaşacaq. Əsl cavaba biz tədqiqatın sonunda yetişəcəyik. İndilik isə kifayətdir ki, biz inanaq: o var! Və bu inamdan sonra məsələ tədqiqat boyu başqa bir müstəviyə keçir. Bu varolma məqamının funksiyasını, məkanını, üzəçıxma imkan və prosesini müəyyənləşdirmək vacibliyi ön plana çəkilir. Məhz bundan sonra "o nədir?" sualının cavabı gələ bilər. İndilik isə poetik enerjini müvafiq kontekst daxilində mif ruhunun ifadəsi kimi qəbul etməklə kifayətlənək.

Bizcə, belə desək heç də səhv etmərik ki, mifoloji mətnin dansökülən dövrünün "ştil" vəziyyətində bu mətnin bütün elementləri (komponentləri) mifoloji "uyqu"ya getmiş şəkildə, passiv bir sükunət içindədir. Bu zaman mətnin heç bir üzvü o birindən nə sintaktik, nə də psixoloji cəhətdən daha fəal deyil. Ştil vəziyyətinin hökm sürdüyü mətndə bütün tərkib komponentlər eyni dərəcədə və bir-birinə bərabər səviyyədədir. Bu hal dilçilik tarixindən əsassız olaraq az qala unudulmuş bir prinsipi yada salır.

Hələ 20-ci əsrin əvvəllərində tanınmış rus dilçisi D.N.Ovsyanniko- Kulikovski yazırdı ki, cümlə təkamülünün qədim, ilkin dövründə onun bütün tərkib elementləri eyni predikativlik (cümlənin əsas bitkinlik əlaməti) dərəcəsinə malik olur. Bu fikrin retrospektiv "əks-sədasın"a biz o dövrün rus dilçisi A.A.Potebnyada və ondan daha əvvəl alman "mladoqrammatiklərinin" əsərlərində, xüsusilə, G. Paulda rast gəlirik. O özünün məşhur "Dil tarixinin prinsipləri" kitabında ayrı-ayrı cümlə üzvlərinin (məsələn, təyinin) cümlə daxilində baş verən təkamül prosesinin başlanğıcında malik olduqları predikativli keçmişindən danışırdı. Bu məqamda A.N.Veselovskinin xrestomatik "Tarixi poetika" əsərində yer almış və uzaqdan-uzağa bu deyilənlərlə səsləşən belə bir maraqlı fikrini də yada salmaq olar: "Öz-özlüyündə, hər bir söz nə zamansa metafora olmuşdur."

Eləcə, ümumiləşdirilərək bu ideya izomorfluq əsasında mətnin "ştil" səviyyəsinin aid olduğu mifoloji dansökülən dövrünə şamil edilə bilər. Bir tərəfdən, belə bir mətnin komponentlərinin potensial olaraq eyni dərəcədə poetik enerjiyə malik olmaları və digər tərəfdən cümlədəki üzvlərin eyni dərəcədə predikativliyə malik olmaları izomorfluq prinsipinə əsasən uyğunluq təşkil edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, poetik enerjinin mifoloji dansökülənində mətnin "ştil" səviyyəsindəki təzahürü "poetik enerji" termininə yeni bir izahedici təyinin əlavəsini zəruri edir. Bu halda poetik enerji terminin "potensial poetik enerji" adı altında təhlili daha məqsədəuyğundur.

Poetik müstəviyə və mətn müstəvisinə indiki estetik dəyərləndirmə nöqteyi-nəzərindən ayrı-ayrılıqda yanaşmaq mümkün olsa da, mifoloji "dansöküləndə" bu iki məqam eyni və bir-birinə bərabər məqamlardır. Autentik mif deyərkən elə bu şərait nəzərdə tutulur. Baxmayaraq ki, Y. M. Lotman özünün məşhur "Poetik mətnin analizi" adlı əsərində yazır ki, mətn və bədii əsər eyni şey deyildir, bu fikri qədim dövr üçün birmənalı olaraq qəbul etmək doğru olmazdı. O zaman biz gərək autentik mif anlayışından da imtina edək. Çünki mifoloji dansöküləndə bunların eyniliyini, ən azından, hipotetik şəkildə qəbul etməsək, "Dədə Qorqud" dastanının tədqiqində immanent analiz üçün normal çıxış nöqtəmiz olmaz.

Və elə ilk andan yenə də bir-birindən vacib suallar ortaya çıxır. Necə olur ki, potensial poetik enerji ştil şəraitində qəflətən poetik nümunəyə çevrilir?! Yenə də analogiyaya və yaxud izomorfizm prinsipinə müraciət etməli oluruq.

Fiziklər qeyd edir ki, kainatın dansökülənində Möhtəşəm Partlayış baş vermişdir. O Möhtəşəm Partlayışın məkanı sıxılmış nöqtədir. Nöqtədə baş verən bu partlayışdan sonra bizim kainatımızın indiki mənzərəsi yaranmışdır. İzomorfizmin məlum yolu ilə getsək, qeyd etməliyik ki, eləcə, poetik ştilin hökm sürdüyü mifoloji müstəvi də partlayışa hazır olan elementlərdən ibarətdir. Hansısa elementdə bu partlayış baş verir və poetik nümunə üzə çıxır, hansında isə baş vermir. Amma hamısında potensial şəkildə poetik enerjinin mövcudluğu danılmazdır. Yuxarıda edilən kimi bunu cümlə daxilindəki bütün elementlərin tarixən predikativliyə malik olması ilə müqayisə etmək (cümləni cümlə edən bu əsas bitkinlik amilinin müasir cümlədə bir mövqedə -- bir elementdə özünü göstərməsi kifayətdir) və bundan izomorfizm prinsipi əsasında ibtidai poetik mətn müstəvisində baş verən prosesləri anlamaq üçün istifadə etmək olar.

Bir neçə sualın eyni zamanda "zühur etməsinin" əsas səbəbi mövzunun nəzərdən keçirilən istiqamətdə "xam torpaq" kimi özünü aparmasıdır. Suallar arasında sanki ən vacib olanlar bunlardır: "Partlayışdan sonra ştil vəziyyətində olan mifoloji müstəvidə nə baş verir?" Və yaxud: Ştil vəziyyətindəki potensial poetik enerjinin yeganə əlaməti olan "qabarma" momenti özünü nədə göstərir?" Amma bu suallara cavab verməzdən əvvəl "Bəs bu partlayışın özü necə olur ki, baş verir? Burada qabarmanın rolu nədən ibarətdir?" suallarına cavab axtaraq. Bir az daha dərinə getsək, bundan öncə yenə də başqa bir suala cavab axtarmalı olarıq: "Necə olur ki, partlayış məhz bu elementdə baş verir, o biri elementlər isə sükunətdə qalmağına davam edir? Bərabərhüquqlu elementlər arasında hansınınsa ibtidai poetik arsenal üçün seçilib ayrılmağının səbəbi və mənası nədir?.." Suallar bir-birini əvəz eləmir, onlar az qala bir-biri ilə itələşir.

Bu "səbrsiz" suallara cavab formalaşdırmaq üçün biz mətn yaranışının dansökülənindəki psixopraqmatik şəraiti nəzərə alıb ilk növbədə məhz onu geniş kulturoloji təhlilə cəlb etməliyik. İbtidai mətnin yaranma şəraitinin ümumi konturlarını cızmağa çalışmalıyıq. Bu şərait özünü nə cür göstərir, onun özünü göstərdiyi məkan haradır və bu məkanda daha nələr baş verir?!

Mifoloji dansöküləndə mətnin yaranma məkanı – mağaradır. Diksinmə və ilk reaksiya məhz orada baş verir. Məqamı yaddaşa həkk etməyin digər əsas üsulları da var. Amma ən əsas olanları ilkin diksinmə, sonrakı diksinmə, reaksiya, diqqətin cəlb və pərçim edilməsidir. Mağara şəraitində mətn informasiya ötürənlə informasiyanı qəbul edən (edənlər) arasında xüsusi bir əlaqə vasitəsinə çevrilir. Təxminən bu kimi hadisələr Platonun içində kölgələr oynaşan mağarasında da baş verir. Elə buna görə də mağara amilinin mənəvi arxeologiyasını təhlil etmək bizim tədqiqatda əsas məsələlərdən biridir. Çünki məhz mağara həm poetik partlayışdan əvvəlki, həm də partlayışdan sonrakı ilkin poetik dövrlərin doğuş məkanıdır.

Autentik mif zamanı "Poetizm nədir?" sualına cavab verməyə artıq daha çox yaxınlaşdıq. Hələlik qısaca belə deyək: ən ümumi şəkildə poetizmi reallığın gizlədilməsi kimi qiymətləndirə bilərik və bu da oyunlar nəzəriyyəsinin əsas komponentlərindən olan "blef"i yada salır. Fikrimizcə, poetizmlə blef arasında uyğunluq yox deyil…

Amma son sualımıza qayıdaq. Əlbəttə ki, bu sual alışdığımız klassik poetizm haqqında deyil. Bu sual ibtidai, ilkin, mifoloji dansökülənin "ştil dövrü"nə məxsus poetizmə (autentik mif mətninə) aiddir. Burada reallığın gizlədilməsinin ancaq zəif işartıları özünü göstərə bilir. Reallığın gizlədilməsinin dolanbaclı yolları poeziyanın klassik dövründə olacaq. Klassik poetizmlə aradakı məsafə göz qabağındadır və böyükdür. "Dəşti-müstəqimiyyə"dən "Dəşti məcaziyyə"yə daxil olmağın sirləri var. Məsələn, mifoloji dansökülən üçün bəzi "poetizm" nümunələrinin hansısa müasir estetin "incə" ruhuna yabançı ünsür təsiri bağışlaması istisna edilmir. Amma digər tərəfdən belə bir nümunə o uzaq dövr üçün funksional və gərəkli ola bilər. Onlardan "məgər", “bu yanadan” və yaxud "bu mahalda" ünsürlərinə müraciət edək.

"Kitabi-Dədə Qorqud" mətnində bu elementlər mətn daxilində bir mövzudan (informativ topludan) digərinə keçidi şərtləndirən adi dil elementidir, məsələn, "bu mahalda Qalın Oğuz bəyləri yetişdi” və yaxud “məgər xanım Qazanın bir oğlancığı vardı…” və s. və i.a. İlk baxışda bu element alışdığımız poetizmdən son dərəcə uzaqdır. Amma əslində, o, mifoloji dansökülən üçün əsl poetik nümunədir. Belə ki, poetizmin vacib funksiyası olan "sahmanlama" məqamının, onun iziylə gələn ritmin (və öz növbəsində ritmin özü ilə gətirdiyi digər vasitələrin) əsas, ilkin arxitektonik ünsürüdür.

Bu elementlər sanki bir informativ topludan digərinə atılan körpüdür və əslində, informasiya toplularının bir-birinə qarışmasının (xaotik vəziyyətin) qarşısını alır, Baxtinin dediyi "xronotopu" həm zaman, həm də məkan perspektivində qoruyur, beləliklə, mətnin arxitektonikası üçün sahmanlayıcı bir funksiya yerinə yetirir. Niççenin sözlərini yada salıb yüz səksən dərəcə dəyişsək, səhranı (Xaosu) böyüməyə qoymur, Kosmosu, düzəni qoruyur.

Haqqında söhbət gedən dövrdə ibtidai (ilkin) poetizmdən danışa biliriksə, mifoloji mətnin poetik yasaqlarından da danışa bilərik. Sanki mətnin mifoloji ruhu klassik poetizm nümunələrinin yer alıb geniş şəkildə işlənməsinə müqavimət göstərir. Qısaca desək, belə bir tezis irəli sürmək olar: poetik yasaqlar mifoloji ruhun mətnin içində "əsir edilib" saxlanmasının əsas səbəbkarlarıdır. Onların sırasında qafiyə yasağını, ritm yasağını, şeirə dönmə yasağını və bu qəbildən olan digər “özünümüdafiə” üsullarını göstərmək olar. Bu yasaqlar mifoloji dansökülən dövrünün silahlı keşikçiləri kimi mif ruhunun ifadəçiləri olaraq mədəni inkişafın digər (nə zamansa labüd baş verəcək) addımının qarşısını kəsir, cürbəcür vasitələrlə -- əvəzləyici ünsürlərlə onun gəlişini ləngidirlər. Məsələn, qafiyə əvəzinə alliterasiya, ritm əvəzinə aritmiya, harmoniya əvəzinə disharmoniya və s. kimi vasitələrlə həm mifoloji poetik arsenalın dolumuna səbəb olur, həm də mifoloji dansökülənin poetik prinsiplərini formalaşdırırlar.

Beləliklə, ilkin yekun kimi hələlik onu qeyd etmək olar ki, ibtidai mifoloji mətn görünüşcə "yatmış gözəl"i xatırlatsa da, öz dərinində qaynar və proqnozedilməz bir məkandır. "Ştil"in əsl, qorxulu mahiyyəti onun aldadıcı sakitliyinin arxasında gizlənib. Hər addımda səni (əslində – Mifi!) təhlükə gözləyir. Poetik enerjinin partlayış təhlükəsi!

Əsas məsələ bəlkə ştilin dərinliyində uyuyan potensialı qabarmalar vasitəsilə oyatmaqla mətni lərzəyə gətirən partlayışın heç özü də deyil. Əsas məsələ partlayışdan sonra yaranacaq Poetik Nümunənin cilalanması prosesidir. Hansı nöqtə hansı an partlayacaq – bunu mətnin ünvanlandığı adresin bilik, fəhm və dəruni hissiyyat nöqtələri müəyyən edə bilir. Amma Partlayışı hazırlayan da var – ilkin Müəllif!

İlkin Müəllif söylənilən mifoloji şəraitdə öz lazım bildiyi informasiyanı ötürən və ən əsası, ötürülən instansiyada onu (informasiyanı) qorumaq üçün əlindən gələni edən yaradıcı bir idarəedəndir. O, bütün psixopraqmatik vasitələrdən istifadə edir. Və orası da var ki, bir az sonra mətn cilalanmağa başlayanda, onun ayrı-ayrı hissələri bir-birindən fərqlənəndə ilkin Müəllif də yavaş-yavaş Dədə Qorquda çevriləcək.

• O, qadın deyil, eləcə anadır... - Mətbəxdə cazibəsini itirən Həmidə xanım
• Federiko Fellini: “İcazə verin, sizə yeni xatirələr uydurum...”
• “Cəhənnəm sakinləri” Şəki Dövlət Dram Teatrında nümayiş olunacaq