Kulis.Az-ın Səməd Vurğunla bağlı təşkil etdiyi debatda filologiya elmləri doktoru Rüstəm Kamal, Azad Yazarlar Ocağının başqanı, tərcüməçi Namiq Hüseynov iştirak edir.
Qan Turalı: Rüstəm müəllim, Səməd Vurğun sizin üçün kimdir?
Rüstəm Kamal: Səməd Vurğun mənim üçün milli şair mifini yaratmış iki böyük şairdən biridir.
Q.T: Digəri kimdir?
R.K.: Digəri Mirzə Ələkbər Sabirdir.
Q.T: Namiq, sən necə düşünürsən?
Namiq Hüseynli: Mən də müəllimin fikri ilə razıyam ki, Səməd Vurğun həqiqətən yalançı şair mifini yaradıb, Sovet dövründə böyüdülüb, şişirdilib, heykəli qoyulub, Stalin mükafatı alıb. Ancaq bizim dövrə adlayıb gələ bilməyib. 26 poema yazıb, amma heç biri bizim dövrdə xüsusi maraq kəsb etmir. Cəmi bir neçə şeiri dövrümüzdə oxunur.
Q.T.: Gəlin əvvəlcə bir məsələni aydınlaşdıraq. Səməd Vurğun estetik olaraq Azərbaycan ədəbiyyatı üçün nə ifadə edir?
R.K.: Birinci tezisimə əlavə edim ki, hər bir xalqın mədəniyyətində müəyyən dönəmlərdə şəxsiyyət miflərinə ehtiyac olur. XX əsrdə iki böyük şair bunu bacarıb. Hüseyin Cavid mütəfəkkir şairdir. Səməd Vurğun və Sabir milli şair mifidir və xalqın buna ehtiyacı var. Səməd Vurğun xalqın etnik səmimiyyətini poeziyaya gətirən şairdir. Milli poema təsərrüfatını yaradan şairdir. Ondan sonra gələn Əli Kərim, Məmməd Araz, Qabil və başqaları onun poema köynəyindən keçən şairlərdir. Onun poemalarına nəzər salın, strukturuna baxın. Poema savadını Səməd Vurğun gətirib Azərbaycan ədəbiyyatına.
Q.T.: Səməd Vurğunun Azərbaycan ədəbiyyatına gətirdiyi yeniliyi iki cümlə ilə necə ifadə edərdiniz?
R.K.: Hətta bir cümlə ilə deyim. Səməd Vurğun şeirində, sözündə xalq öz sözünü tanıdı. İxtisasından asılı olmayaraq xalq onun şeirini əzbər deyirdi. Belə bir fenomen olmayıb. Fəhləsi də, məmuru da onu əzbər bilirdi.
N.H.: İndi niyə demir?
R.K.: Bu instinkt məsələsidir. Xalqa desən ki, bu şairi niyə sevirsən cavab verə bilməz. Burda nə isə bir sirr var.
Q.T. Namiq, Səməd Vurğun estetik olaraq sənin üçün nə ifadə edir?
N.H.: Ədəbiyyatla maraqlanan bir adam kimi Səməd Vurğun məni maraqlandırmır. Müəllim deyir Səməd Vurğun milli şairdir. Milli hökumətimiz 1918-ci ildə yaranıb. Səməd Vurğun isə stalinizmin şairidir. Onun Rəsulzadə, Cavid, Müşfiq, Cavad əleyhinə yazdığı şeirlər var. Biz əgər öz dövlətimizin tarixini 18-ci ildən hesablayırıqsa, S.Vurğunu ideologiyamıza zidd hesab etməli, dərsliklərimizdən çıxarmalıyıq.
Q.T.: Nazim Hikmət də kommunistdir, onu da çıxaraq dərslikdən?
R.K.: Türkiyədə çoxlu solçular var.
N.H.: Nazim Hikmət ölkəsini işğal edən bir rejimin şairi deyildi. Qəbul edirəm ki, Səməd Vurğunun gözəl şeirləri var. “Ceyran”, “Mən tələsmirəm”, “Şair nə tez qocaldın sən” şeirləri gözəldir. Amma mən onu estetik baxımdan daha çox tərcümələrinə görə dəyərləndirirəm. Rus ədəbiyyatından tərcümələri var. Nizaminin “Leyli və Məcnun” əsərini tərcümə edib və bunlar böyük işlərdir. O olmasa bunları tərcümə edən olmayacaqdı. “Komsomol” poemasında maraqlı bir şeir var.
Humay düşündürür, Humay ağladır
O nə Ofelyadır, nə Tatyanadır.
Həyata gəldiyi o gündən bəri
Bir dəfə gülməmiş onun gözləri
Çox gözəl, axıcı bir şeirdir. Amma bu şeir hardandır? “Komsomol” poemasından. Bu adam nə yazıbsa gözəl yazıb, amma bizə söyüb. Bizə gözəl dildə söyüb. Səməd Vurğunun ədəbiyyatda qoyub getdiyi 15 şeir var. Hər şairdə bu var. Mikayıl Rəfilinin, Məmməd Rahimin də bu qədər şeiri var. Azərbaycan ədəbiyyatında yazanlardan qalanlar var. Amma 26 poemadan heç biri qalmayıb.
Q.T.: İstəyirəm Səməd Vurğunun ictimai-siyasi durumundan danışaq. Rüstəm müəllim, siz Səməd Vurğunun ictimai-siyasi poeziyası ilə razısınızmı?
R.K.: Mən milli ədəbiyyatı heç vaxt başqa xalqların ədəbiyyatı ilə ölçmürəm. Ona qalsa bizdə “Mahabharata” yoxdur. Ancaq bu o demək deyil ki, bizim ədəbiyyatımız hind ədəbiyyatından əskikdir. Xalqlar var ki, onlarda “Manas” yoxdur. İctimai-siyasi poeziyaya qalsa biz Nizamini də, Vergilini də, Senekanı da, Puşkini də nəzərə almayaq. Ən önəmli şairləri gərək çarmıxa çəkək. Bu yanaşma düzgün deyil. Sovet hakimiyyəti qurulanda Səməd Vurğunun 14 yaşı olub. O, öz təxəyyülü ilə o romantikaya, o ideallara inanırdı. Bəxtiyar Vahabzadə danışır ki, ölüm yatağında yatanda biz gəlib ona dedik, Stalin ifşa edildi. Məlum oldu ki, o, repressiya maşınının başındaymış. Səməd Vurğunun rəngi qaraldı, fikrə getdi və uzun müddətdən sonra dedi: “Vsyo taki on geniy”. O, inanırdı. O, böyük şəxsiyyətə pərəstiş edirdi, estetikası onun üzərində qurulurdu. Şəxsiyyət miflərinə inanırdı. Hüseyn Cavid də Əmir Teymura inanırdı. Nizami müsəlman qardaşlığına inanırdı, Vurğun xalqların qardaşlığına. Burda nə fərq var? İki tiranın – Stalin və Bağırovun, üstəgəl NKVD terror maşınının qarşısında dayanmaq asan deyildi. Biz emosiyaya qapılıb kimisə ittiham etməyək. Səməd Vurğunun ölümü dilimiz üçün böyük itki idi.
N.H.: O dövrdən şərəflə çıxan şairlərimiz var. Mikayıl Rəfili də əvvəllər Müsavat əleyhinə şeirlər yazıb. Sonradan başa düşüb, çəkilib elmi işlə, tərcümə ilə məşğul olub. Məsələn, Almaz İldırım vaxtında başa düşüb, 33-cü ildə mühacirət edib. Səməd Vurğunun parladığı dövrdə mühacirət edib. Barışmayan bəzi şairlər güllələndi. Çəmənzəminli ölkəyə gec gəldi, əziyyət çəkdi. Ancaq ölkəyə gələn kimi də sürgün elədilər.
Səməd Vurğunu heç kəs məcbur eləmirdi ki, Yazıçılar İttifaqının sədri ol. Özü xatirəsində yazıb ki, getdim Bağırovun yanına, ona dedim, əvvəl sayıq olmamışam, indi daha sayığam. Xalq düşmənlərinin adını çəkdim. Müşfiq haqqında məlumat verdim. O, deyir ki, bunu könüllü etmişəm. Qazaxda oturub şeir yaza bilərdi, Bakıda oturub tərcümə ilə məşğul ola bilərdi. Onun sonuncu poeması 52-ci ildə çap olunub - “Zamanın bayraqdarı”. Yanılmıramsa, ya Leninə, ya da Stalinə yazıb.
R. K.: Lenin haqqında yazılıb.
N.H.: Demək olar ki, hər il poema yazıb. 53-cü ildə Stalin öldü, Xruşşov hakimiyyətə gəldi. Satqınlıq edənlər narahat oldular. Çünki artıq sürgün olunanların qayıdacağı, bəraət alınacağı gözlənilir. Səməd Vurğun çox cavan olsa da, daha poema yazmır. 52-ci ildən sonra ona sifarişlər gəlir. Səməd Vurğun sürətlə qocalıb, xüsusi əsərlər yazmayıb. Tək qalıb, ova gedib, depressiya yaşayıb. Bu həmin depressiya idi ki, Fadeyev o depressiyadan özünü güllələmişdi. Səməd Vurğun da bu qorxu ilə yaşadı. Bağırovun güllələnməsini gördü. Stalinin bu adamlardan istifadə etdiyini bilirdi, ifşa olunmağından qorxurdu. Ola bilər ki, Azərbaycan üçün böyük işlər görüb. Onun Azərbaycan ədəbiyyatına vurduğu ən böyük zərbə “qazaxşina”dır. O vaxt belə bir fikir vardı ki, şair ancaq İncə dərəsindən çıxa bilər. Ya da şair Qazaxdan, Gürcüstandan, Tovuzdan gələ bilər. Səməd Vurğun öləndən sonra onun nüfuz dairəsi Qazaxa qədər kiçildi. Hazırda Qazaxdan elə də böyük şairlər çıxmır.
Q.T.: Rüstəm müəllim vurğuladı ki, Səməd Vurğun sovet ideologiyasına inanırdı.
N.H.: Biz isə inanmırıq.
R.K.: Sən görmək istədiklərini deyirsən, amma mənbə təqdim etmirsən.
Q.T.: Dünyada sosializmə inanan yüzlərlə şair var...
R.K.: Knut Hamsun da faşizmə inanırdı.
Q.T.: Namiq, sən inanırsan ki, o, sosializmə inanırdı?
N.H.: Səməd Vurğun ağa, bəy ailəsindən idi. Müflisləşsələr də, əsilzadə idilər. O vaxt Sibirə göndərilən qolçomaqlar arasında mütləq Səməd Vurğunun ailəsində, uzaq və ya yaxın qohumlarından mütləq var idi. Belə vəziyyətdə kübar təbəqədən çıxmış adamın fəhlə-kəndli hökumətinə inanması qeyri-səmimidir. Əslində belə nümunələr vardı. Onun dövrü çox çətin idi. Bəlkə biz də o dövrdə olsaq, onun etdiklərini edərdik. Amma biz o dövrə getmirik, Səməd Vurğunu bu günə gətiririk.
Q.T.: Namiq çoxlu fikirlər dedi, gərək Rüstəm müəllim bunlara cavab versin. Birinci “qazaxşina” haqqında danışaq.
R.K.: Bu fikirlər bir çox səbəblərdən deyilə bilər. Şəxsi-qərəzlik ola bilər. Mən bunu Namiqə demirəm. Cahil yanaşmadan da gələ bilər, qeybətdən də gələ bilər.
N.H.: Bu ictimai rəydir.
R.K.: Azərbaycana böyük şəxsiyyətlər bəxş etmiş, dili qoruyub saxlamış bir bölgəyə qarşı bu cür yanaşmaq... Onda gərək “təbrizşina” da deyək. Sənin fikirlərin heç bir elmi, nəzəri əsaslara söykənmir. O nə deməkdir ki, indi böyük şair çıxmır? Bəyəm bu planladır? Onda deyə bilərik ki, Şəkidən nasir çıxmır.
N.H. Bəs Sabit Rəhman?
R. K.: O dramaturq idi. Hər halda mən bilirəm kim nasirdir, kim yox. Nəsr təhkiyə ilə bağlıdır, zamanla bağlıdır. Şəkidə keçmiş zaman yoxdur. Keçmiş zaman olmayan yerdə nəsr yaranmır. Səməd Vurğun cəmi 50 il yaşayıb, qorxu içində yaşayıb. O xərçəngə tutulmuşdu. Bu çox vaxt qorxudan baş verir. Mən bir az təxəyyülümü işə salıb deyərdim ki, “Zəncinin arzuları” poemasında o, özünü yazıb. Çünki ona Qara Səməd deyirdilər. “Vaqif” dramı necə başlayır? “Şair, hökmdarın hüzurundasan!” Bunu da 37-ci ildə yazırdı. “Qazaxşina” məsələsini qabartmaq düzgün deyil. Səməd Vurğunun ədəbiyyata gətirdiyi şəxslər var: Əliağa Kürçaylı, Adil Babayev... Bu “qazaxşina” deyildi ki? Səməd Vurğun şəxsiyyəti ilə də xalq arasında şöhrət qazanmışdı. O, xalqın içindən gəlməsi ilə qürur duyurdu. Yeganə şair idi ki, xalqı böyüdürdü. Poeziyasında xalqı ucaldırdı. Bu pozitiv energetika xalqa lazım idi. Xalq da onu böyüdürdü. İndi Azərbaycan ədəbiyyatında böyük şəxsiyyət yoxdur. Bizdə Soljenitsin var? Ruslar bilirdi ki, Tolstoy var. Bizdə yoxdur. Təbrizdə isə sürü-sürü qrafaman şairlər yetişib.
N.H. Sürü-sürü deməyək...
R.K.: Çoxlu qrafaman yetişib və bunu kimi ayağına yazaq? İndi mən deyəcəm ki, Təbrizdə böyük şair yetişməyib. Bu yerlibazlıq məsələsini təxribat hesab edirəm. Bu, o vaxt deyilir ki, ermənilər Qazağı almaq istəyir.
N.H.: Rüstəm müəllim dedi ki, Səməd Vurğun ölkəsini, xalqını ucaldan şair olub. Bu sosial şəbəkələrdə də müzakirə olunur ki, o, Azərbaycan dilini inkişaf etdirib. Bir şeirini xatırlayıram:
Nədəndir şeirimizin qəhrəmanı,
Gah İrandan gəlir, gah da Turandan?!
O, bilmir ki, bizim kökümüz Turandan gəlir? Bilmir ki, İran mədəniyyətimizə təsir edib? O, əvvəllər türk sözlərindən istifadə edirdi, sonradan bunu etmir. Xalqını böyüdən şairdirsə, niyə bizi Turan kimi tariximizdən uzaqlaşdırır? O, Azərbaycançılıq məsələsini ortaya atır. “Vaqif” dramından görünür ki, o, xalqı yerə soxur. Xalqın yaratdığı dövləti aparıb ingilislərin ayağına bağlayır. O, rusu böyük qardaş hesab edirdi. Bu necə xalqı böyütmək hesab oluna bilər?
R.K.: İdentikləşmə çox vacib məsələdir. Osmanlı türklərinin arxasında milli qürur identikləşmə ilə bərabər gedib. Mirzə Cəlilin “Azərbaycan” adlı bir oçerki var. Möhtəşəmdir. Bizim vətənimiz ancaq Azərbaycandır ideyasından bəhs edir. Həmin dövrdə Əli bəy Hüseynzadə Turan ideologiyasından danışır. Biz Əli bəy Hüseynzadənin populyarlaşdığı dövrdə Mirzə Cəlilə söyməliyikmi? Mirzə Cəlilin Rəsulzadəyə münasibətini bilirsənmi? İnsan o zaman pisdir ki, mövqeyi yoxdur. Sən satqın sözünü işlədirsən, bu çox məsuliyyətli məsələdir. Yüz il sonra sənə münasibət necə olacaq bilirsənmi? Keçmişimizə estetik baxımdan baxmalıyıq. O dönəmdə Cavid yeganə mütəfəkkir idi ki, Səməd Vurğun onunla təhtəlşüurda savaşırdı. Bu onun ölümünə qədər davam edir. Cavid “Xəyyam” yazır, o, “Vaqif” yazır, Cavid “Peyğəmbər” yazır, o, “İnsan” yazır, Cavid “Knyaz” yazır, o, “Bəsti” yazır. Cavid İstanbul rüzgarı idi, Bakıya düşmüşdü. Cavid əruzdan, Vaqif hecadan gəlirdi. Cavidlə, ata ilə, əfəndi ilə savaş bizim ədəbi taleyimizdir. Repressiya qurbanlarından müqəddəslik kultu yaratmaq, digərlərinə satqın yarlığı vurmaq olmaz.
N.H.: Mən Google-də Səməd Vurğun yazıram, bir dənə yaxşı, iki dənə pis şey çıxır. Sərdar Cəlaloğlunun, Hikmət Hacızadənin fikri çıxır. Onun haqqında o qədər satqın sözünü işlədiblər. Artıq şüuraltı olaraq o sözə alışıram. Tarix müzakirə olunmalı, nəticə çıxarılmalıdır. Bəzən faciə kimi yaşadıqlarımızı, indi komediya kimi yaşayırıq. Yaşanan faciədən dərs çıxarılmırsa, nəyin düzgün, nəyin yanlış olduğunu deməsək onu yenidən yaşaya bilərik.
R.K.: Heç vaxt Fadeyev, Şoloxov haqqında belə danışılmır.
N.H.: Danışılır. Mən Fadeyev haqqında rus yazıçısının məqaləsini çevirmişəm. Fadeyevin dostlarını necə güllələnməyə, sürgünə göndərməyi barədə, sürgündən qayıdanların onun üzünə tüpürməsi və Fadeyevin intihar etməsi ilə bağlı ruslar özləri yazır.
R.K.: Axı sənin əlində onun kimisə güllələnməyə, sürgünə göndərməsi haqqında fakt yoxdur.
N.H.: Özü dili ilə deyib. Xatirələrində yazıb. Teyyub Qurbanın bu barədə kitabı var.
R.K. Sənin əlində bununla bağlı mənbə, fakt varmı?
N. H.: Mənim əlimdə olmasa da bu fakt var. O, qurultaydakı çıxışında deyir ki, mən keçən il 7-8 adam ifşa etmişəm. O, deyir, biz cümhuriyyət tərəfdarlarını, türk ordusu tərəfdarlarını ifşa etməli, ayıq olmalıyıq.
Q. T.: Rüstəm müəllim, siz belə faktlar bilirsiniz?
R.K.: Ayrı-ayrı yazılarda var.
N.H.: Amma siz bu tərəfləri heç demədiniz.
Q.T Səməd Vurğun da, Mirzə İbrahimov da, Süleyman Rüstəm də bu ideologiyaya xidmət edib. Süleyman Rüstəm daha yüksək vəzifələrdə çalışıb, Səməd Vurğundan çox
yaşayıb. Demək olar, hamısı sovet ideologiyasına xidmət edib. Qəribə bir şey var, Sovet dövrü ilə bağlı ittihamlar daha çox Səməd Vurğunun üzərinə yağdırılır.
N.H.: Yox, hamısına iradlar, ittihamlar var. 37-ci ildə Yazıçılar İttifaqının sədri Rəsul Rza olub. 37-38-ci ildə bir il sədrlik edir. Onlar haqqında daha çox sənədlər var. Səməd Vurğun böyük mifi yaradılan adamdır. Səməd Vurğunun adına çoxlu şeylər var. Hətta adına kəndlər var. Rəsul Rza haqqında böyük müzakirə açılmayıb. Heç biri Səməd Vurğun qədər canfəşanlıqla yazmayıb. 26 poema yazıb bu barədə.
R.K.: O poemaların içində “Talıstan” da, “Muğan” da var.
N.H.: O dövrün ən parlağı Səməd Vurğun idi. Lazım olanda Azərbaycan şairi kimi təqdim oluna biləcək adam idi.
Q.T.: Parlaqlığını hansı mənada deyirsən? İstedad baxımından?
N.H.: Yox. Bu barədə Rafiq Tağı yazıb. Amma onun yazdığında da, Hikmət Hacızadənin dediyində də təhqir var. Belə təhqir istifadə etmək düzgün deyil. Səməd Vurğunun Humay haqqında şeiri necə axıcı, necə gözəldir. Amma komsomola yazılıb. Şaumyan haqqında şeiri çox gözəldir. Amma bizi 31 martda qıran adama yazılıb.
R.K.: Qəribədir ki, mənim opponentim mif sözünü mənfi mənada anlayır. Mif o demək deyil. Uydurma deyil. Geniş mənalı sözdür. Səməd Vurğuna münasibət bir neçə səbəbdən qaynaqlana bilər. Cəmiyyətdə mənəvi, estetik dəyərlərin tənəzzülə uğrayıb, yerinə heç nə gəlmədiyi məqamda belə hücumlar təbiidir. Kütləvi eyforiyadan da yarana bilər. Mən bundan qorxuram. Kütlənin birdən-birə xalqına çox böyük xidmət eləmiş adama hücumundan qorxuram. Səməd Vurğun dilimizi fars dilinin qafiyə sistemindən, onun təşbehlərindən qurtardı. Mehdi Hüseynin, Əbülhəsənin dili indi yaşamır. Siz nə isə başqa dildə yazırsınız. Bu hücum qorxulu hadisədən xəbər verir.
N.H.: Hüseyin Cavid, Müşfiq də bu dildə yazıb.
R.K.: Gənclərin bu işi qalmaqala xidmət edir. Bu məqsədli bir kampaniya ola bilər. Bu hardan qaynaqlanır, mən bunu bilmirəm. Bu gün Səməd Vurğuna qarşı gedirsə, sabah Məmməd Əminə, Mirzə Cəlilə də qarşı gedəcək. Bu gün Səməd Vurğunu vurmaqla boşluğa gedirik. Namiq, əgər müqayisə etsək, enerji baxımından, poemalarının strukturu baxımından öz sağlığında Əhməd Cavaddan da, Maqsud Şeyxzadədən də, Almas Yıldırımdan da hamısından 10 dəfə, 50 dəfə böyük istedad sahibidir Səməd Vurğun.
N.H. Heç kəs bunu inkar eləmir. Amma istedadın arxasında cəsarət dayanmalıdır.
R.K.: Gəlin ədəbiyyatımızı yandırılmış meşə zolaqlarına çevirməyək.
Q.T.: Çox sağ olun. Təşəkkür edirəm.
Bizi Telegram-da izləyin
t.me/kulis_az
Bizi Instagram-da izləyin
Bizi Facebook-da izləyin
Bizi Twitter-da izləyin
