Kulis.az internet dərgisi tənqidçi Elnarə Akimovanın müsahibəsini təqdim edir.

- Sovetlər dağılandan sonra sanki ədəbi tənqid unuduldu, ictimaiyyət arasında da önəmi azaldı. Son illər isə ədəbi tənqid sahəsində yenidən canlanma yaranır. Oxucu üçün ədəbi tənqid nə dərəcədə vacibdir?

- Tənqidin vacibliyi ilə bağlı fikirlərə 90-cı illərdə Əkrəm Əylisli yaxşı bir misal çəkmişdi: “Nəsr var, şeir var, ancaq ədəbi tənqid yoxdur. Necədir sizin üçün? Şəxsən mən özümü bir o qədər də yaxşı hiss eləmirəm. Sanki böyük bir meşədəyəm, ancaq bu meşədə nə bir quş oxuyur, nə bir yarpaq xışıltısı hiss olunur”. Tənqidin olmaması da bax bu cür boz, bəsit ədəbi mənzərə yaradardı.

Dediyiniz sovet dövründə tənqid daha çox sosioloji təhlil üzərində qurulmuşdu. Ədəbiyyat öz missiyasından uzaqlaşmışdı. Əlbəttə, sovet dövrünün tənqidindən bizə az təcrübə qalmayıb və onlar biz istədik-istəmədik, zamanın sınağından çıxıblar. Aydın Məmmədovun, Elçinin ədəbi tənqidin yaradıcılıq problemləri, yaxud əsərlərə yanaşmada nümayiş etdirdikləri bədii-estetik səviyyə bu günün tənqid təcrübəsinə qatılmağa layiq göstəricidir. Onların tənqidləri sosioloji təhlillərdən üst qatda durur.

Bununla belə, ədəbiyyatın, eləcə də ədəbi tənqidin öz stixiyasına dönüşü müstəqillik qazanandan sonra reallaşdı. Amma bu sahədə böyük bir boşluq yarandı. Köhnə dəyərlər yıxıldı, yenisi isə hələ gəlməmişdi. Tənqidə qarşı xüsusi bir aqressiya yarandı, onun lazımsızlığı haqda hücumlar, tənqidi tənqid hərəkatı başladı. Mən tənqidi düşüncəsiz ədəbiyyatı təsəvvür etmirəm. Siz dediyiniz mənada, tənqid o dərəcədə oxucu üçün vacibdir ki, onların bir-biri ilə münasibətlərində qarşıdurma olmasın. Yəni, o şeyi ki, ədəbiyyat öz dili ilə oxucuya ötürür, tənqidçi də ədəbiyyata doğma digər dillə onunla qaynayıb-qarışır.

-Tənqid oxucuya nə verir?

- Əgər söhbət əsl tənqiddən, elmi-nəzəri bazası olan tənqidi yanaşmadan gedirsə, o ilk növbədə əsəri oxucu rəyindən üstqata qaldıraraq, onun “oxunması”nın gizlinlərini açır. Əsər daha geniş, əhatəli çalarlıq qazanır. Bir çox yerlərdə çap olunur, oxunmasına kömək edir. Yazıçıya da bir növ köməyi dəyir.

-Müasir dövrümüzdə ədəbi tənqid kriteriyaları necə müəyyənləşir?

- Bu mənada tənqidin özündə ədəbiyyata nisbətən bir gerilik var. Tənqidin predmeti ədəbiyyatdır. Tənqidin zəifliyindən söhbət düşəndə həmişə belə bir fikir səsləndirilib; gərək ədəbiyyat olsun ki, tənqid də öz sözünü desin. Son beş ildə sanki ədəbiyyat sahəsində bir gəlişmə var, xüsusilə poeziya, roman sahəsində. Amma mənə elə gəlir ki, tənqid ədəbiyyatın ritmindən nisbətən geri qalır və səbəb tənqidin müasir dünya düşüncəsinə, filoloji fikrinə yetərincə yiyələnə bilməməsidir. Düzdür bizim tənqidçilərimiz var ki, hər hansı əsərin elmi-nəzəri kontekstdə şərh olunmasında istər milli, istərsə də dünya filoloji düşüncəsindən çıxış edirlər. Tehran Əlişanoğlu, Cavanşir Yusifli, Əsəd Cahangir. Amma ümumən götürsək ədəbiyyat daha çox inkişaf edir, nəinki tənqid. Əsəd Cahangir müsahibəsində bir şeyi dəqiq vurğulamışdı. Yazıçı daha çox öz istedadına uyğun yazır, tənqidçi üçün isə yalnız istedada dirənib yazmaq azdır, o həm də öyrənməlidi. Bax burda, həmin vurğulanan məqamı öyrənmək məsələsində boşluq var tənqiddə.

- Əsəri tənqid edərkən “bu əsər məni tərpətmədi”, “səmimi deyil” kimi fikirlər deyirlər. Tərpətmədi nə deməkdi? Bu yoxsa ədəbi termindir?

- Yox, əlbəttə ki, ədəbi termin deyil. Amma əsərin sirayətedicilik ölçüsü demək olar. Orxan Pamuk buna “tıkırtı” deyir. Bizim həyatımızda hansı məqamlar daha çox iz qoyur? O məqamlar ki, bizim mənəvi-ruhsal dünyamızın ən həssas nöqtələri ilə bağlıdır. Bədii əsər də bu mənada həmin nöqtələri oyatmalı, yaxud belə deyək, ən azı dəyib keçməlidir. Oxucu qəhrəmanın ağrısını bir az da öz ağrısı kimi canından keçirməlidir.

-Siz hansı ədəbi tənqidi məktəbi əsas götürüb ona uyğun tənqid edirsiniz?

- İlk növbədə milli ədəbiyyat tarixi kontekstində, milli tənqid təcrübəsi əsasında. Çünki hər bir ədəbiyyatın özünün keçdiyi yol, immanent inkişaf qanunauyğunluğu var və biz nə qədər sivil düşüncə parametrlərinə yiyələnsək belə, milli kontekstin diktəsi daha dominantdır. Belə deyək, o yanda dünya fikrinə yön alanda, bu yanda milli tənqid tarixi, təcrübəsi ilə üz-üzə, göz-gözə qalırıq. Amma sözsüz ki, ədəbi uğur qızıl ortada yerləşir, necə ki, Axundov bunu iki əsr öncə öz timsalında göstərmişdi.

- Xarakter ictimai-siyasi proseslərin fonunda formalaşmalıdırmı? Yeni yazılmış əsərlərə də sovet tənqidi məktəbinin prinsiplərindən yanaşmaq doğrudurmu? Geniş yayılmış belə bir irad var: “İndiki əsərləri oxuyursan heç bir obraz yadda qalmır”.

- Rolan Bart belə hesab edirdi ki, bədii mətndən alınan həzz onun həqiqətini təmin edən əsas meyardır. Əsərin dilindən, strukturundan çox şey asılıdır. Yazıçı onu özəl üslubda - unutmayaq ki, özəl üslub özəl düşüncənin məhsuludur - oxucuya ötürməyi bacarmalıdır. Misal üçün, elə əsərlər var ki, avtobioqrafikdir, orda heç bir xarakter yoxdur, oxucunu nə iləsə çəkə bilir, cəlb edir. Hətta ədəbiyyatın şedevrinə çevrilir. Artıq burda əsərdən alınan həzz əsas rol oynayır. Məsələn, Albert Kamyunun “Yad” romanında bütün hadisələr edam edilmiş qəhrəmanın dilindən nəql olunur, təhkiyənin sintaksisi qısa və yığcam cümlələrlə ifadə olunur, gerçəklər sırası əsərdə olduqca solğun görünür. Bununla belə, əsərdəki mənəvi-psixoloji, ezoterik başlangıc güclü olduğundan oxucunu öz cazibəsində saxlamağa iqtidarı çatır.

Mən əsas yazıçının dilinə üstünlük verirəm. Mənim üçün dil əsərin uğurunu təmin edən şərtlərdən biridir.

Son zamanlar yazılan əsərlərin çoxluğu, həm də uğursuzluğu ona görədir ki, əsəri yazan kimi ictimaiyyətin ixtiyarına verirlər. Biz düşündüyümüz hər şeyi yazıya almağa da, yazdığımız əsərləri o dəqiqə gün işığına çıxarmağa da cəhd eləməməliyik. Bu baxımdan bizdə yazıçı etalonu deyilən bir şeyin meydanı getdikcə daralmağa başlayır. Əsər üzərində müəllif əziyyət çəkməyəndə isə onun əziyyətini oxucu çəkir.

-Müasir dövrdə oxuduğunuz cavan yazarların əsərlərindən hansı sizi dil baxımdan qane edir?

Dil baxımdan mənə daha çox uğurlu görünən Şərif Ağayar və Cavid Zeynallıdır. Potensialdan hiss olunur ki, onlar daha yaxşı əsərlər yaza bilərlər. Dillə işləmək bacarığı onlara imkan verir ki, daha dərin qatlara ensinlər, həm mifoloji təfəkkür baxımından, həm də bizə məlum gerçəkliyin içində yeni gerçəklik qatı yaratmaları ilə. Daha sonra Samirə Əşrəfi oxumuşdum. “Nəsimi” mükafatında, hekayələrini bəyənmişdim. Hal-hazırda Sahilə İbrahimovanın “Yuxarı və aşağı ətraflar” kitabını oxuyuram. Sahilənin “Varlı kişinin portmanatı” adlı birinci kitabında “Zemi” povesti istisna olmaqla hekayələrinin dünya nəsrində istifadə olunmuş hazır modellər əsasında işləndiyi təəssüratı hasil olurdu, yeni kitabında isə onun müəyyən qədər özünəçıxışını hiss elədim.

-Tənqidi mövzulu yazılarınızda milli mənəvi dəyərləri daha çox qabardırsınız, xüsusilə də “Oxu zalı”nın kitab müzakirələrində. Əsərdə vətənpərvərlik elementləri mütləq olmalıdımı?

- Əsərdə vətənpərvərlik elementlərinin olması başqa söhbətin mövzusudur. O ki, qaldı milli-mənəvi dəyərlərə, bəli, mən millilik amilinə önəm verirəm. Çünki o nöqtədə dayanıram ki, bəşəri, qlobal dediyimiz hər şeyin yolu millilikdən keçir, hətta ən son, modern düşüncəylə silahlanan istənilən əsərin fövqündə millilik amili dayanmırsa, o əsər ömrü gödək “qumbulaq” kimi öz psevdorezonans dalğasını yaşayıb bir müddətdən sonra arada-bərədə itib gedəcəkdir.

-“Quqark” və “Dolu” əsərləri müharibə mövzusunda yazılıb, “Dolu” sırf vətənpərvərlik mövzusundadır. “Quqark” isə pasifisit. Bir-birlərinə əks əsərlərdir. Qarabağ mövzusunda əsər necə yazılmalıdır?

- Haqlısız. Qarabağ mövzusunda o qədər əsər yazılıb ki, çoxu da sentimental, düşmənə nifrət hissiylə dolu. Düzdü, yazıçının qarşısında necə yazmaq üçün şərt də qoymaq olmaz. Hər kəs mövzuya vardığı qədərincə bədii-estetik keyfiyyət nümayiş etdirir. Azər Abdullanın “Kəpənək bayramı” kitabı çıxdı, çox bəyəndim, bu mövzuda yazılan son əsərlərdən biridir. Bu mövzuda hədsiz qədər yazılmasına baxmayaraq, boşluqlar yenə də qalır. Adını çəkdiyiniz hər iki əsər isə həmin boşluğu doldurmaq yönündə bir addımdır, o qədər. Yalnız döyüş səhnələri filan verməklə, yaxud ağıllı görünməyə çalışıb o zamanın rəhbərlərini qınamaqla, oxucunu bu mövzuya artıq cəlb etmək mümkün deyil. Bir qədər fəlsəfi, intuitiv baxışı dərinləşdirməyə ehtiyac var.

-Ümumiyyətlə, müasir ədəbiyyatda gənclərdən kimlərin daha potensiallı olduğunu düşünürsünüz?

- Nəsrlə bağlı cavablandırdım artıq. Poeziyada Qisməti çox dəyərləndirirəm. Gənc, yeni şair var, Aqşin Evrən, çox bəyənirəm. Düzdü, hərdən onun şeirlərində emosionallıq sıfır səviyyəsinə enir, intellektual düşüncə paradiqması şeirin bütün nəfəsliklərini qapsayır. Buna baxmayaraq, onun düşüncəsi, yanaşmaları yeni, maraqlıdır. Ümumiyyətlə isə, Sevinc Elsevərin, Günel Mövludun, Rəbiqə Nazimqızının, Feyziyyə Hacıyevanın şeirlərini maraqla oxuyuram.

-Moem pyes yazanda teatr tənqidçilərinin fikirlərini önəmli saymırdı. Ona görə əsas rəy tamaşaçıların idi. Bədii tənqid nədir, yoxsa əsərin uğur qazanmasının meyarı tirajdır, tiraj həll edir hər şeyi?

- Əgər tiraj hər şeyi həll edirsə, onda gərək Qaraqanın əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatının ağır artilleriyası hesab olunsun. Həftədə bir neçəsi satıla, ya satılmaya, Mövlud Süleymanlının əsərlərindən isə danışmağa lüzum görməyək. Amma əlbəttə ki, belə deyil, tənqid elə onun üçündür ki, əsəri tənqidi düşüncənin predmetinə çevirməklə onun ədəbiyyatın malı, yaxud xammalı olduğunu ortaya qoya bilsin. Yəni, bir şair, yaxud, bir nasir kimi sən mətninlə nəyi deməyə müvəffəq olmusan? Kim onu önəmli saymırsa, saymasın. Amma özünə, istedadına güvənən yazıçı tənqidi sözdən qorxmaz. Qorxmamalıdır hər halda.

-Müasir tənqidçilərdən kimi qiymətləndirirsiniz?

- Əslində, o qədər də çox deyillər ki, seçmə işi aparaq. Tehran Əlişanoğlunu daha çox dəyərləndirirəm, onun əsərlərin təhlili zamanı sərgilədiyi elmi-nəzəri səviyyəyə daha çox önəm verirəm. Nəsrin poetikasını, ədəbiyyat tarixini də yaxşı bilir. Cavanşir Yusiflinin tənqidindəki dünya konteksti, Əsəd Cahangirdə mifopoetik düşüncənin dərinliyi, İradə Musayevada bədii-estetik dəyərlərə sadiqlik hissinin güclülüyünü dəyərləndirirəm.

-Əsəd Cahangirin son müsahibəsində Qismət haqqında fikirləri var. Qismət də ona cavab vermişdi ki, Əsəd Cahangir fəsildən-fəsilə müxtəlif fikrə düşür.

-Düzdü, o hərdən fikirlərini dəyişir. Amma bilirsiz, mənə münasibətlər yox, mətnlər maraqlıdır. O mətnlər ki, Əsədin bir tənqidçi potensialını, ehtiva elədiyi elmi arsenalı ortaya qoyur. Onun Əli Əkbər, Seymur Baycanın əsərlərini təhlil edərkən gəldiyi qənaətlər əsərin özündən doğmuşdu, tutalğası yox kimi görünmürdü, o boşluqları ki, oxuyan hər kəsə özünü bəlirtirdi.

-Gənc ədəbi tənqidçilər yetişirmi?

-Bəli yetişir. Əslində, elə mən özümü də hələ öyrənci sayıram. Mətanət Vahidin yazılarını da bəyənirəm.

-Çağdaş tənqiddə əsərlər daha çox hansı kriteriyalara uyğun tənqid olunur?

-Daha çox mifopoetik kontekst güclüdür. Bu cür yanaşmanı mən daha çox Elnarə Tofiqqızının yanaşmalarında görürəm.

-Mükəmməl bədii əsərin ortaya çıxması üçün yazıçıya nə lazımdı?

-Dil əsasdı. Bir də yazıçının həyat gerçəkliyini necə qabartması. Elif Şafak Oksford Universitetindəki çıxışında qeyd edir: “Həyatımız lazım olduğundan çox cansıxıcı olanda özümüzdən yazmaq əvəzinə başqa insanlardan, yaşadıqlarımızı yazmaq yerinə heç olmamış şeylərdən yazmağa çalışmalıyıq”. Yəni, əsər yazmaq yaşananları, gerçəkləri təsvirlə bahəm, başqa həyatlara, yaşanmamış duyğulara, ehtimallara edilən sərhədsiz bir səyahət olmalıdır. Mənə elə gəlir, bunu ortaq məxrəcdə birləşdirmək olar, bədii material həm gerçəkliyə əsaslansın, həm də bu gerçəklik yazıçı təxəyyülündə elə modifikasiyalara məruz qalsın ki, öz ruhsal-ezoterik qatını yaratmış olsun. Yəni, oxu prosesindən sonra da oxunuşunu davam etsin.

• Azərbaycan xalq nağılları Türkiyədə çap olunub
• Federiko Fellini: “İcazə verin, sizə yeni xatirələr uydurum...”
• Qalmaqallı açıqlama: “Koroğlu”nu erməniyə verməyən alimin aqibəti - İki alim üz-üzə