Qırx ildi könlümdən keçir bu yazı. Bu müddətdə, bəlkə, onu qırx dəfə başlayıb, hər dəfə də bir-iki cümlədən sonra qələmi yerə qoymuşam. Nahaqdan özümü qısnamağın da xeyri olmayıb. Səbəbinə gəlincə, təbii ki, əmmalar olmamış deyil. İntəhası düşünən varsa ki, bu qism mövzuları ilhamsız da yazmaq olar, nahaq, əl sözə yatmayanda Allahın adicə cümləsini də qura bilmirsən. Belə olur, günün birində də başını qaldırırsan ki, tamamdı qırx il. Nə isə... Zənnimcə, son cəhdimdi bu.

- Səni and verirəm izzəti-calalına, ay Allah! Az ağrı, asan ölüm qismət elə mənə. Bu günə çatdım, dünya malında gözüm olmadı. Bir tikə haram dadmadım. Nə verdin, ona qail oldum. Nə istədim, səndən istədim. Məni yerlərdə qoyub, qız-gəlin xəcaləti eləmə, ya Qadir Allah!... Ölümümü balalarımın qabağında, tabutumu çiyinlərində elə.

Zil qaranlıqda səsə ayılıb harda olduğumu, nə baş verdiyini bilənə qədər mənimki mənə dəyir, dədə-baba ocağının yerini düz əlli beş il əvvəldən əzbər bildiyim balaca işıq düyməsini tapanacan əşədən nidalarından o dünyaya gedib-gəlirəm:

- Əşədu ən lə ilahə-illəllah, əşədu ənnə, Muhammədən Rəsul Allah, əşədu ənnəəmirəl mumininə, Əliyən vəliyullah!...

Tədricən avazıyan, əriyib gecənin sükutuna qovuşaraq eşidilməz olan bu üzgün səs anamın səsidi. Yerdən dəli kimi qalxıb, nə olduğunu soruşuram və dərhal da beynimdən keçir ki, hələ otuz il əvvəl canımın bir parçası bildiyim bu yurdun ziyarətinə gələndə də, eynən bu cür vahiməli bir qış gecəsində oxşar səsə oyanıb nəsə deməyə kirdarı qalmayan atamı da elə bu yataqda hərəkətsiz halda üzü qibləyə uzanan görmüşdüm. Xatirimdədi, onda işıqlar sönmüşdü və xəstəyə dərhal kömək etmək əvəzinə, durub ağılsız-ağılsız fikirləşirdim ki, deyəsən, bu, işıq məsələsi yox, bir ömür çırağının sönməsinə işarədi...

Çağırıb dədə ocağının yurdçularını – qardaşımı və gəlinimizi oyatmağım canımı, qarşısında mil dayandığım ölüm xofundan qurtarmaq üçün idi, amma hər şey tərsinə olur, sanki birdəncə hiss eləyirəm ki, ahıllar niyə həmişə yönü qibləyə yatırlar, həm də yaddaşımda hələ də dipdiri qalan otuz il əvvəlki o günlərin acı xatirəsi bir az da tündləşir: onda da indiki kimi tufan dünyanı ağzına almışdı, bizsə heç nəyə məhəl qoymadan başıma yığılmış qohum-qonşularla korun-korun şölələnən odun sobasının istisində gecə yarıya qədər deyib-gülmüşdük. Sevincimizə, özünü çağırışa dan üzü çatdıran həkimin bircə kəlməsi son qoymuşdu: infarkt!

İşə bax ki, heç bu dəfə də düyməni tapmağım kara gəlmir, vur-tut bircə dəqiqə sonra aydın olur ki, yanmayan tək evimizin və kəndin işığı deyil, bütün dünya zülmətə qərq olub.

- Fənər yanımdadı,-anamın səsində elə bir hüzn var ki, heybətdən sümüklərim də səksənir; deyə bilmirəm, içimin işığı sönüb mənim, nə eləyəndi axı fənər ona? Beləyəm, naəlac qalanda, canımdakı xofu yenə bilməyəndə qorxuya bircə anda təslim oluram, vücudumu soyuq tər, titrətmə bürüyür, həmən də təzyiqim kəlləçarxa qalxır.

İndi də... Bayırda yenicə tüğyana gəlmiş çovğun mənə Azərbaycan dilində deyirdi ki, başınızın çarəsini qılın, bu, bir vahiməli qış sazağı yox, ölüm rüzgarıdı əsir...

Yenə ovaxtkı mənzərə? Oxşar talelər? Ya sadəcə bitən ömrün bənzər sonluqları? Bu da azmış kimi, gün günorta olanda gəlib çıxan cavan həkim qardaşımı başının işarəsi ilə qəhvəxanaya çağırıb o anlarda ən çox ürpəndiyim kəlməni pıçıldayır:

- İnfarkt!...

Anam onun hərəkətlərindən nə mətləb hasil eləyirsə, xəbər alır ki, nə deyir o?

- Nə deyəcək? Deyir, özünü möhkəm soyuğa vermisən. Canla da belə cavanlıq eləyərlər?

O dar macalda da ayıq-sayıqlığını itirməyən qarının fəhminə heyran qalmaya bilmirəm:

- Onu o biri otaqda deyirlər?

Canla cavanlıq eləmək, anamın sözüdü, uşaqlıqda bizə irad tutanda dəfələrlə işlədib onu, axırı on yeddi il əvvəl o söz “Küçə”də mənim də işimə yaradı. Tək omu?... O cür söz və kəlmələr, beşdimi, ondumu durub xatırlayım? Elə-belə baxanda onlar hansı yazımda yoxdu axı? İş ki belə oldu, gərək bir az əvvəldən başlayam.

O səsi ilk dəfə eşitdiyimin bu may əlli doqquz ili tamam olur. Məndən iyirmi beş yaş böyük olsa da, həmişə elə bilmişəm, səsi min illərin səsidi. O cür qədim-qayım, canasinər, ürəyəyatandı. Laylanı çıxası olsaq, ağlım kəsəni onun avazında ilk qulağıma dəyən dua olub. Bir qayda olaraq onlar Gözəgörünməzə xitabən başlayıb: “Ya Mərdlərin Mövlası” Həmişə belə deyirdi o. Avazı da bir başqa cür idi.

Gözümü açandan namaz qılıb, oruc tutan gördüyüm bu ibadət əhli bizi, üç qardaş, altı bacını dava-dərmandan da əvvəl, Allaha duaları və inamı ilə sağaldıb. İllər ötdü, başa düşdüm ki, atamla baş-başa verib o böyük ailənin ağır yükünü çəkməkdə həmişə onun yanında olmağı ilə həm öyünən, həm də çox rahat və güvənli görünən bu qadın o duaların nəinki bizim sağ qalmağımızda, hətta ailə-uşaq sahibi olmağımızda, əlimizin bir tikə çörəyə çatmağında da necə əvəzsiz bir qüvvəyə malik olduğuna uşaq kimi inanıb. Sözünün əvvəli-axırı “Allah üzümə baxdı”, “Allah səsimi eşitdi” idi.

“Köhnə kişi”də Qaratel də Allaha yalvarışını bu xitabla başlayır: “Ya yerin-göyün ağası Kişi” O əsəri anamın yanında olanda, kənddə müəllim ikən yazmışam. Ordakı bayatını da, (nə qız oldum, nə gəlin), çox sayda alqış və qarğışı da ondan əxz eləmişəm. Əsərdəki qadın obrazların dili, diksiyası, hətta az qala müəllif intonasiyası da anama məxsusdu. Sonralar bildim ki, ömrümün qızıl illərində, öz aləmimdə, guya, məlahətli bir dillə yazdığım o povestin az-çox uğuru da, deyəsən, elə bununla bağlıdı.

“Qiyamçı”da Qəyyum müəllimin həbsdən Təbrizə yolladığı məktubda bir söz var, səyri: “Nə etmək olar, sağ canın səyrisi də olur” Maraqlıdı ki, anamdan özgəkimsədən eşitmədiyim o söz, heç demə, “Dədə Qorqud”dakı, mənası xəstəlik olan sayru imiş.

Yadımda ikən deyim ki, anam yetimçiliklə böyüyüb, nə ata-ana, nə də məktəb üzü görüb, vur-tut bir sinif qurtarıb (gələcəyin böyük şairi M.Arazla birgə), onu da müharibədən əvvəl. Kirili ancaq-ancağa höccələyirdi. Bununla belə nəyin nə olduğunu kitab oxuyanlardan heç də pis bilmirdi. İşdir, dediyi bayatının bircə hecasında qələt vardısa, onu fəhmlə hiss eləyir, dərhal da deyirdi: “Yoox, nəsə düz olmadı”

Məsələn,

Qızılgül haça bənddi,

Sana gör neçə bənddi?

Düşəsən düşdüyüm dərdə,

Görəsən necə dərddi.

Yaxud

Mən aşıq lala yalqız,

Gül qoşa, lala yalqız,

Qorxuram qərib öləm,

Qəbrim qala yalqız,-

bayatısındakı qəbir kəlməsinin tək havasından yox, boy-buxunundan da hiss eləyirdi ki, onu mütləq məzarla əvəz etmək lazımdı. Təkrar deyəndə o cür eləyirdi. Bu da onun “yaradıcılığı” idi. Deyirdim, allah səni istedadlı xəlq eləyib, xəbərin yoxdu, gülüb onun nəmənə olduğunu soruşurdu.

Bir adamı yoxlamaq istəyəndə demirdi, onu sınayıram, deyirdi, ələkdən keçirirəm. İşi tez-tələsik görənə iradı nə idi: “Bala, iraq candan, toyun küllükdə çalınırdı?” Onu bir publisistik yazımda sevə-sevə işlətdim: “Əlli yaşa elə yetdim, elə bil toyum küllükdə çalınırmış” Bunun yerinə nə olsaydı belə, fikir bunca tutumlu alınan deyildi.

O yazıdan söz düşmüşkən, anamdan daha bir “yadigar” var orda: “Bir qız... Bəyəm o, adicə qız idi? Adicə qızı da ağzında dilin kimi istəyə bilərsən?”

Özü də həyatda belə idi. O bizə, balalarına necə sevməyi başa salmasa da, düz ilqarın nə olduğunu anladıb, sədaqət və etibarın yollarını qədərincə öyrədib.

Heç görmədim görkəmə idim, yaxşı adama ifallı, namərdə müxənnət, layiqli əvəzinə urvatlı, münasib zamana eygili vaxt, yöndəmsiz, uzun adama dəvə dəlləyi, göy qurşağına qarınənə örkəni, kobud və qanmaza dəyənək deməyə. Üzəngi parıldatmağı qoyub yalandan özünü göstərmək, çörəyi daşdan çıxmağı qoyub çox əziyyət çəkmək, quşqun təklifinə saxta, qeyri-səmimi müraciət, ovdanına qoymağın əvəzinə işi qaydasına salmaq, çörəyi ovsanaya düşməyə bəladan sovuşmaq, qan uddurmağa canın boğazına yığmaq, ovcuna qoymağa xəbərçilik etmək deməzdi. Nə sirr idisə, onun dilində sözlər elə bil yenidən dirilib ehya tapırdı. Diribaş, qoçaq, əlli-ayaqlı qadından söz düşürdüsə, tərifi heç yerə-göyə sığmırdı: filankəs balalarından ötrü özünü təndirə yapar.

“Qaraqovaq çölləri”ndə” anamdan gələn o ifadə də yer alıb. Qahmar çıxdığı adama “qaraçı deyil, qırçı deyil” deyibən havadarlıq edərdi. Yekəxana adam haqda rişxəndi öz əksini “Koroğlunun kirvəsi” ifadəsində tapardı. Bəbir (“Qiyamçı”) obrazında o deyimdən yararlandım, amma bir az ayrı cür: “Elə danışır, elə bil Koroğlunu öz əli ilə sünnət eləyib”

Bir işi düz gətirmirdisə, təəccüb qalırdı ki, belə də şey olar, nəəyyamdı əl aparıb, qan gətirirəm. Bir şeydən peşman olanda isə adəti idi demək: iki əlim oldu, bir başım.

Səhər obaşdana haqq diləyi tutulan vaxt, gün batandan sonraya isə şər çağı deyərdi. Bir xeyir işin binasını qoyanda mütləq, ay Allah, mənim əlim deyil, Fatma nənəmin əlidi, deyib xeyir-dua ilə işə başlayırdı. Bu dəmlər bütün ömrünü xalq inanclarına sədaqətlə yaşayan bu allah bəndəsinə baxmağın bir özgə hüsnü vardı. Mən heç bir məktəbin öyrətmədiklərini xalq adət-ənənələrini, onun danışıq dili və folklorunu yaşadan anamdan və cəmi analardan eşidib öyrənmişəm.

“Kasıbın atı olunca, varlının iti olasan”, “söyüdün közü, kasıbın sözü”, yaxud “qalxanın havasından qorx, düşənin naləsindən” kimi xeyli qanadlı, dadı-duzlu ifadə də yazılarıma bu sinədəftər qadından gəlmədi. Leksikonu dialekt sözü və arxaizmlərlə dolu olsa da, onlarda bal şirinliyi, dad-duz var idi və söz yox ki, anam o gül kimi sözləri özündən icad eləyə bilməzdi. Durub onların kökünü axtarsan, böyük bir hikmət xəzinəsi iləüzləşərsən. O gözəlliyin sirri də bunda idi. Əgər güzarı təsadüfən başqa, uzaq bir bölgəyə düşürdüsə, gileyini qayıdan kimi eşidərdin: “Bala, məni qınama, elə bil orda ayrı dildə danışırlar”

Hələ erkən yaşlardan hiss eləmişdim ki, xalq danışıq dilində yaşayan, özünə altun qatda yer eləyən söz və ibarələrdən məqamında istifadə əsərin bədii təsir gücünü daha çox artırar, nəinki müxtəlif ədəbi-estetik axınların təsirinə uyub hoqqabazlıq etmək... İdiomatik ifadələrlə süslənmiş o dil bu qırx ildə mənimçün həm xammal, həm də tükənməz yaradıcılıq mənbəyi olub. İllah da “Gümüşü gecələr” və “Qiyamçı”dakı etnoqrafik etüdlər anamın əl-təsərrüfat işlərinin təsviridi. “Köhnə kişi”dəki Seyid Məryəmin, “Qiyamçı”dakı ağıçının, “Yük”dəki müəllimənin həm xarakteri, həm də zahiri görkəmini tamamlamaqda anama məxsus cizgi və detallar xeyli əlimdən tutub. “Arvanada dəfn” hekayəsinin qəhrəmanı isə teyxa anamın özüdü. Ağcanı deyirəm, o kişi kimi qadını... O hekayəni son vaxtlar yeddi ölü yuyub-kəfənlədiyini təkrar-təkrar anamın dilindən eşidəndən sonra təsirlənib yazmışam.

Əslində demək istədiyim həm də odu ki, oxucular bu günə qədər mənim imzamda nə oxuyublarsa, bir azərbaycanlı qadının dilindən və təhkiyəsi ilə yazılmış əsərlərdi onlar. Orda nə qədər yad xallar, ürəyə sinməyən səhnələr, vulqar ifadələr varsa, onlar mənimdi. Əgər bu gün mənə o ixtiyar verilsəydi, kitablarımın müəllif qrafasına anamın ismini öz adımdan əvvəl həkk eləyərdim. Bu onun halal və danılmaz haqqıdı. Olsa-olsa mənim qoçaqlığım onda olub ki, ondan eşitdiklərimi yazıya ala bilmişəm. Təəssüf ki, onun da çox az bir qismini. Görünür, otuz beş il əvvəl Natiq Səfərovun ilk yazımı oxuyandan sonra “Deyirəm axı bu nə dildi səndə” fikrinə gəlməyi əsərdəkilərlə iyirmi yaşlı bir gəncin “şücaəti”nin düz mütənasib olmamağına aşkar bir eyham imiş.

***

Hər şeyin əzəli, axırı olduğu kimi, bu il yanvarın 12-də səksən dörd illik bir ömrün də sonu gəlib çatdı. Anam haqqın rəhmətinə qovuşdu. Arzuladığı kimi, Allah ona az ağrı, asan ölüm qismət elədi. Əldən ağıza qalmadı, balalarına əziyyət vermədi. O gün qardaş-bacıdan fərqim yalnız onda oldu ki, mən iki əzizimi: həm anamı, həm də yazılarımın həmmüəllifini bir gündə itirdim...

***

P.S. Bu yazını indi, yəni qırx ildən sonra axır ki, qələmə almağımın səbəbini gizlətməyin, məncə, bir anlamı qalmayıb daha. İş ondadı ki, bu qadın Məmməd Arazın ilk sevgisi olub. Əlbəttə, belə sevdaların baş tutub-tutmaması tale, qismət məsələsidi. Demək, Gözəgörünməz belə məsləhət bilib. Hərdən zarafatla bu sirri-nihanı yazacağımı deyəndə bərk-bərk Allaha and verirdi ki, elə şey eləməyim, eldən ayıbdı, dost-düşmən var, eşidən-bilən nə deyər?

Artıq hər şeyin arxada qaldığı bir vaxtda da haqq haqlığında qalır: tərəddüdün məni üzdüyü bu dəqiqələrin özündə belə, bunu açıb-ağartmağın ayıb olduğunu yox, əksinə sevilməyin, əzizlənməyin səksən dörd yaşda hələ də utanc və xəcalətini yaşayan bir türk qadınının böyüklüyü qarşısında baş əyərək ona mat qalmışam ki, bəs kitab yazıb hələ üstəlik ona yekə-yekə “Mən Qarateli sevirdim” adı qoymağın mənası nəymiş, görəsən?

Baxıram elə hər ikisi: az qala bir əsrcən yaşı olan o pünhan anılar haqda söz salmağım da, o adda kitab bağlamağım da, bir qul xətasıdı... məni buna bağışlayın.

18.02.2016.

• Azərbaycanlı alim beynəlxalq konfransda Qulu Ağsəsin şeirlərindən bəhs edib
• Ermənilərin Novxanıya hücumu - Məşhur axundu niyə güllələmişdilər?
• Axundov onu sui-qəsddən xilas etmişdi... – Həsən bəy Zərdabinin həyatından qeyri-adi faktlar