Kulis.az İradə Musayevanın “Müstəqillik, müstəqillik, müstəqillik...” məqaləsini təqdim edir.

(AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat institutunun hazırladığı “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” ikicildliyi haqqında)

Sabir Əhmədli və müstəqillik ədəbiyyatı...

II məqalə

I məqalə burda

“Müsəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” ikicildliyində pafos, emosional, ritorik alqışlamalar və “portret oçerklər”dəki yerli-yersiz mübaliğələr imkan vermədi ki, çağdaş ədəbi mənzərənin problemlərini elmi-nəzəri, akademik təhlil əsasında aydınlaşdıraq. Hətta “Müstəqillik haqqında oda” (oda - şən nəğmə, təntənəli hadisənin şərəfinə yaradılan şeir, mahnı - İ.M.) məqaləsində də İ.Həbibbəyli və T.Əlişanoğlu mövzunu ciddilik ampulasından çıxarır, qələbə paradının nitqini xatırladan intonasiya ilə ədəbiyyatşünaslıq söhbəti etmək istəyirlər... Kitabda təxminən 120 məqalənin 17-sində İ.Həbibbəylinin, 30-da isə T.Əlişanoğlunun imzası var. Məsul redaktor müstəqillik dövrü ədəbiyyatının problemlərini, ədəbiyyatşünaslıq nöqteyi-nəzərindən təhlilini qələmə almaq işində istənilən bir müəllifin imzasının yanında imza qoymaqdan, şəriklikdən də çəkinməyib. Bir sözlə, bu “tarixi fürsətdən” yararlanaraq özünü hökm-fərman sahibi kimi aparıb. Ədəbiyyatın “müstəqillik zonasına” istədiyi adamı buraxıb, istəmədiyini isə çıxdaş edib. Bir azdan sizə “portret oçerklər” qalereyasını təqdim edəcəm. Əlbəttə, izah vermədən belə siz özünüz bu adların içərisində layiqliləri və layiq olmayanları seçəcəksiniz. Amma bir az səbrsizlik edib, məni heyrətləndirən və sarsıdan bir məsələyə, belə demək mümkünsə, tarixi haqsızlığa diqqəti çəkmək istəyirəm. Sabir Əhmədli kimi ədəbiyyatımızın vicdanı, nəsrimizin Folkneri hesab edilən bir şəxsiyyət, xalq yazıçısı “portret oçerk” “səviyyəsinə” qalxa bilməyib bu kitabda. Asim Yadigar adlı, yəqin ki, çoxumuzun tanımadığı bir müəllif (şair) haqqında İsa Həbibbəyli 22, yenə həmin qəbildən olan Vaqif Məmmədov adlı digər şair haqqında isə 18 səhifəlik məqaləsini dərc elətdirib. Belə xüsusi , “fərqləndirici diqqət” əsasında yazılan məqalələr az deyil kitabda - müstəqillik ədəbiyyatının portreti adına! Məqalələrin böyük əksəriyyətində subyekt və obyektin şəxsi münasibətləri, subyektin obyektə simpatiyası açıqca diktəsini edir. Ümumi ədəbi mənzərənin siması obyektivlik prinsipi əsasında deyil, subyektivlik, şəxsi münasibət meyarı ilə əks olunur çox məqamlarda. Və bir çox hallarda “Kimlər bu kitabda yer tutsun?- sualı, “Müstəqillik dövrü ədəbiyyatının əsil yaradıcı qüvvələri kimlərdir?-sualının başı üzərindən ötüb keçir və həllini ədalətsizcəsinə tapır... Təsəvvür edin, Şəmil Sadiq (“2000-ci illərdə yaradıcılığa başlayan, ədəbiyyat aləminə şeir və nəsr nümunələri ilə daxil olmaqla bərabər, elmi və müəllimlik fəaliyyəti ilə də məşğul olan Şəmil Sadiq (Şəmil Kamil oğlu Sadiqov) 1978-ci il sentyabrın 3-də Naxçıvan Muxtar respublikasında, Babək rayonunun Nehrəm kəndində doğulmuşdur. C.Məmmədquluzadə adına 1 nömrəli məktəbdə təhsil aldıqdan sonra 1996-cı ildə BDU-nun filologiya fakültəsinə qəbul olunmuş, bakalavr və magistr pillələrini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir”. s.520) müstəqillik dövrü ədəbiyyatının portret obrazı ola bilir bu kitabda, amma 60 il Azərbaycan xalqının müstəqilliyi, azad təfəkkürü, ədəbiyyatı, mədəniyyəti üçün vicdanla qələm çalan, müstəqillik, Qarabağın azadlığı uğrunda oğlunu qurban vermiş (“Məhəmmədi əsgərlikdən saxlatdıra da bilərdim, cəbhədən yayındıra da. Amma o boyda oğulu xalqdan gizlədə bilməzdim. Onu nə təhər gizlədəydim axı?”-S.Əhmədli), şəxsiyyəti ilə qələmi arasında paradoks olmayan xalq yazıçısı isə icmal məqalələrdə fraqment kimi görünüb, itir... “20 yanvar”, Qarabağ müharibəsi” və s. mövzuların təhlili zamanı S.Əhmədlinin əsərlərindən danışmamağın mümkünsüzlüyü hesabına onun da yaradıcılığına bəzi məqamlarda müraciət edilir, fəqət, bu böyük yazıçının xüsusi yaradıcı, nasir obrazı mündəricatda və “portret” mövqeyində görünməmək şərti ilə...

Kənan Hacı S.Əhmədliyə həsr etdiyi məqaləsində hörmətli yazıçımız Çingiz Abdullayevin S.Əhmədli haqqındakı bir sirrini açır: “Yazıçılar Birliyinin Natəvan klubunda Çingiz Abdullayevin gənc yazarlarla görüşü keçirilirdi. Həmin görüşdə Çingiz Abdullayev indiyədək çoxlarının bilmədiyi bir sirrin üstünü açdı və dedi ki, ilk dəfədir, bu faktı açıqlayıram, Sabir Əhmədlinin ruhundan üzr istəyirəm. Müharibənin qızğın vaxtında Sabir müəllimin oğlu Məhəmmədi cəbhəyə yollayırmışlar. Yazıçılar Birliyində bu barədə söhbət gedərkən rəhmətlik Yusif Səmədoğlu deyib ki, Sabir müəllim, heç narahat olmayın, biz yuxarılarla danışıb onu saxlatdırarıq. Sabir müəllimsə qəti etiraz eləyib "Sonra deyəcəklər ki, Sabir Əhmədli oğlunu Vətəndən əsirgədi. Qoy getsin!" deyib. Bildiyiniz kimi, Məhəmməd cəbhəyə getdikdən qısa müddət sonra qəhrəmanlıqla şəhid oldu... Mən bu faktı yazmaya da bilərdim, Çingiz Abdullayev də xahiş etdi ki, deyirəm, amma yazmayın. Yazmaya bilmədim, çünki bu faktın arxasında Sabir Əhmədlinin yenilməz xarakteri dayanır”.

Qəribədir, S.Əhmədlinin ədəbi taleyinə sovet-bolşevik rejimindəki qərəzli, qısqanclıqla, məkrlə yanaşılma prinsipi (vaxt oldu ki, üst-üstə götürəndə, 10 il kitabının çap olunmasına imkan vermədilər, “sovet ədəbiyyatına yaraşmayan yazıçı” kimi Mərkəzi Komitənin iclaslarında tənqid olundu, bütün yazıları nəzarətdə saxlanıldı) müstəqillik zamanında, demokratik şəraitdə yazıb-yaradan Elmlər Akadeniyasında da təkrarlandı. Ədəbiyyat İnstitutunun senzurası onu müstəqillik illərinin ədəbi portreti kimi təqdimə rəva görmədi... Halbuki, müstəqillik illərinin ən dəyərli nəsr əsərlərini (“Yanvar hekayələri”, “Kütlə”, “Axirət sevdası”, ”Kef”, Ömür urası” və s.) məhz Sabir Əhmədli yazmışdı. 20 Yanvar hadisələri baş verən günlərdə qanlı küçələri qorxmadan gəzə-gəzə, ağlaya-ağlaya yazmışdı “Yanvar hekayələri” adlı kitabını... O, ahıl yaşında cəbhə bölgəsində, əsgərlərin yanında olurdu, güllə yağışı altında...

“Dünyanın arşını”ndan az sonra mən “Yamacda nişanə” povestini yazdım. Bu povest ilk əsərdir ki, mən onu birbaşa makinada yazdım. “Ulduz” jurnalında çap olundu. Daha sonra “Yaşıl teatr”, “Qanköçürmə stansiyası” yazıldı və çap olundu. Doğrudur, Mərkəzi Komitənin qərarına düşəndən sonra mən beş il kitab buraxdıra bilmədim. Daha mənim hər bir yazımı dörd gözlə oxuyur, mikroskopla baxırdılar. “Azərbaycan” jurnalında, istər “Ulduz”da çap olunurdum. Jurnallarda çap olunmaq asandı, oradakılar tanışlar, yaxın, qəhmar insanlardı. Amma kitab yox. Orada imansız, amansız, senzor, qisasçı məmur, vəzifəgüdənlər əyləşmişdilər. Mənim bircə əlyazısı gətirməyimi gözləyirdilər, düşsünlər üstünə.” (S.Əhmədli. “Yazılmayan yazı” kitabından)

Xalq yazıçısı Sabir Əhmədlinin düşə bilmədiyi “portret oçerklər” silsiləsindəki adları sizə təqdim edirəm. Onu da qeyd edim ki, bu portretlərin bir qismi “Bölgələrdə müasir ədəbi həyat” adı altında təqdim edilib.

BəxtiyarVahabzadə, Xəlil Rza Ulutürk, Məmməd Araz, Sabir Rüstəmxanlı, Zəlimxan Yaqub, Anar, Elçin, Vaqif Səmədoğlu, Nəriman Həsənzadə, Fikrət Qoca, Hüseyn Kürdoğlu, Nurəngiz Gün, Musa Yaqub, Firuzə Məmmədli, Vaqif Məmmədov, Firuz Mustafa, Hidayət, Kamal Abdulla, Hüseynbala Mirələmov, Rəşad Məcid, Elmira Axundova, Sona Vəliyeva, Aqil Abbas, Mövlud Süleymanlı, Afaq Məsud, Seyran Səxavət, Çingiz Abdullayev, Səyyad Aran, Sara Oğuz, Nəriman Əbdürrəhmanlı, Elçin Hüseynbəyli , Yunus Oğuz, İlqar Fəhmi, Şəmil Sadiq, Məmməd İsmayıl, Çingiz Əlioğlu, Ramiz Rövşən, Hamlet İsaxanlı, Rüstəm Behrudi, Vaqif Bayatlı Odər, Rafiq Yusifoğlu, Əjdər Ol, Adil Cəmil, Əhməd Qəşəmoğlu, Elman Həbib, Qəşəm Nəcəfzadə, Salam Sarvan, Qulu Ağsəs, Əli Əmirli. “Bölgələrdə müasir ədəbi həyat” fəslində: Asim Yadigar, İsmayıl İmanzadə, İltifat Saleh, Ramiz Qusarçaylı, Barat Vüsal, Ənvər Əhməd, Novruz Nəcəfoğlu, Xanəli Kərimli, Vaqif Aslan, Məmməd Alim, Sabir Sarvan, Rafiq Hümmət. Bəli, S.Əhmədli haqqında kurs işi, diplom işi yazan tələbədən tutmuş, akademiklərimizə qədər hər kəs onun ədəbiyyatımız üçün dəyərini səmimi şəkildə etiraf edir. Ədəbiyyat institutunun müstəqillik ədəbiyyatına həsr olunmuş qırmızı üzlü kitabındakı “oda”ların nəqarətində adı səslənməsə belə...

“Sabir əbədiyyətə adını çoxdan yazıb, ölümsüz əsərləri “Ömürdən nişanə” kimi onun adını yaşadacaq, yatdığı torpağı da ziyarətgaha çevirəcək”… (akademik Tofiq Hacıyev) “Sabir Əhmədliyə torpaq darlıq eləyər, o, 300 milyonluq bir xalqın ürəyinə həkk olunub, bu azdımı?!”. (Aqil Abbas) və s.

S.Əhmədli üçün meyar xalqın etimadı idi, xalqın gözündən düşməmək, xalq qarşısında suçlu olmamaq idi. Oğlunu da “xalqdan gizlədə bilməmək” dürüstlüyü yolunda fəda etdi... Bu nağıl və roman hadisəsi deyil, cənablar! Tarixdir... Tehran Əlişanoğlu, Sizin vaxtilə bircə addımlığınızda baş verən ağrıdan danışıram. 1800 səhifəlik həcmlə öyünmək çox asandır. Tarix çox külliyyatların səhifələrinə tum dənələri tökdürüb, çox lüzumsuz səhifələrlə ocaq qalatdırıb... Əlbəttə, söhbətin kəskin notu qətiyyən bu kitabda yer almış layiqli şəxsiyyətlərə şamil edilə bilməz. Bu topluda ədəbiyyatımızın, eləcə də müstəqilliyimizin, sözün həqiqi mənasında xidmətkar şəxsiyyətləri, ədəbi portretləri daha çox əks olunub. Bu aydındır və zərurətdir. Lakin, kitabın təyinatı və adı ilə uyğun olmayan çoxluqlardan, boşluqlardan danışıram...

Kitabdakı bir çox fəsillərin və yarımbaşlıqların ifadə etdiyi məna ilə həmin adlar altındakı məzmunun, demək olar ki, əlaqəsi yox dərəcəsindədir. Məsələn, diqqətli oxucu müqayisə üçün baxsın: “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının təşəkkülü” adlı II fəsildəki “İctimai-siyasi durum”, “Ulu öndər Heydər Əliyevin xilaskarlıq missiyası”, “Müstəqillik dövrü ədəbiyyatının qaynaqları”, “ədəbi-mədəni proses”, “Müstəqillik ədəbiyyatının mövzu və tendensiyaları”, “Qanlı yanvardan başlanan yol” kimi bölmələrdə bir-birindən mahiyyət və məzmun-ideya baxımından seçilməyən cümlələr, fikirlər təkrar-təkrar təkrarlanır. Özü də elmi-nəzəri, ədəbi-estetik səciyyələndirmələr, analitik təhlil və xarakterizələrlə deyil, pafoslu, köpük kimi ələ gəlməyən, çox hallarda məntiqi baxımdan qüsurlu, qeyri-elmi şablonlarla... Məsələn, oxucunun nə qədər mənasız səbri olmalıdır ki, sitat gətirdiyim formatdakı cümlə tiplərini müxtəlif səhifələrdə yüz dəfə təkrar-təkrar oxusun: “Müstəqillik dövrünün Azərbaycan ədəbiyyatı yaşadığımız dövrün ədəbiyyatıdır. Zaman sərhədlərində XX əsrin sonu və XXI əsrin başlanğıcını qarşılayır. Tipoloji müəyyənliyi dünyada gedən qlobalizə və postmodern epoxası proseslərinə birbaşa və ya dolayısı ilə bağlı olub, milli hüdudlarda dünya ədəbiyyatının çeşidini təqdim edir”.(s. 58) “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı milli müstəqillik illərinin ədəbiyyatıdır. 1990-cı illərdən başlayaraq , əvvəlki dövr ədəbiyyatından fərqli səciyyə və xüsusiyyətlər göstərir. Həm mövzu əhatəsinə görə: 20 yanvar faciəsi, Qarabağ savaşı, milli cəmiyyətin dünyaya inteqrasiyası. Milli insanın müasirləşmə tendensiyası, qlobalizə proseslərinə reaksiya və s. (s. 58) “Müstəqillik ədəbiyyatının ideya zəminində Azərbaycançılıq ideologiyası durur” (s. 59) və s.

Əslində “sovet ideoloji ədəbiyyat qəlibi”ndən qurtulan bir yaradıcılığa-müstəqillik dövrü sənətinə yenidən və daha sərt etiketlər (azərbaycançılıq, 20 yanvar faciəsindən, Xocalı hadisələrindən yazmaq mütləqliyi, iqtisadi inkişafdan, “dini-mənəvi”, “ etnik-milli”, “geopolitik maraqlar”, “kapital maraqları”, “milli maraqlar” və s bu kimi tendensiyalılıq) yapışdırmağın özündə ədəbi bir inzibatçılıq, ədəbi diktatura hökmü hiss olunmaqdadır. “Müstəqil” “azad” dedikləri ədəbiyyata yenidən ideoloji qəliblər axtarışının zəruriyyətindən yazırlar kitabın ideoloqları (İ.Həbibbəyli, T.Əlişanoğlu).

“Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı müstəqil Azərbaycan cəmiyyətinin həyatı, arzu və ideallarından yaranmışdır, müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinin dəyərlərinə söykənir, ideoloji baxımdan da bu tamamən yeni ədəbiyyatdır. İdeoloji vacibdir; o cümlədən ədəbiyyatın, sənətin artması, inkişafında ideoloji diskursun iştirakı şəksizdir. Bunu 1990-cı illərin ideoloji atmosferinin mürəkkəbliyi bir daha üzə çıxardı. Özlüyündə sosrealizm məngənəsindən azad olmuş, buxovlardan qurtulmuş ədəbiyyat və sənət məhz yeni ideologiya axtarışlarında təbəddülat keçirdi. Millətin, xalqın, cəmiyyətin, insanın taleyi; milli, sosial, zümrəvi, fərdi, dünyəvi mənafe; tarixi –mədəni, ictimai-siyasi, dini-mənəvi, etnik-milli, bəşəri-sivilizasion dəyərlər; qlobal maraqlar, geopolitik maraqlar, kapital maraqları, millət maraqları, hər yerdə milli maraqlar, hər qarşıya çıxan düyündə millət sevdası ədəbiyyat və sənət üçün ideoloji zərurətin kontekstini müəyyənləşdirməkdə çətinlik törədirdi”. (s.59)

İsa Həbibbəylinin müstəqillik dövrü ədəbiyyatı ilə bağlı yanlış bölgüsü (1 mərhələ - 90-cı illər, keçid dövrü ədəbiyyatı, 2-ci mərhələ - müasir Azərbaycan ədəbiyyatı - ? - İ.M.) 1800 səhifə boyu öz çaşdırıcı təsirini göstərir. Kitabın struktur baxımından tərtibatı qüsurludur. Anlaşılmaz və məntiqə, konseptuallığa xələl gətirən qeyri-dəqiq yanaşmalarla cəmi-cümlətani 25 ili əhatə edən ədəbiyyatın nümunələri müxtəlif başlıqlar altında gah sağa çəkilir, gah sola. Yəni, tutaq ki, mövzu bölgüsündəki (“Qara yanvar”, “Qarabağ müharibəsi” və s.) təhlillərdə haqqında danışılan mətnlər zaman baxımından bölgüdə (90-cı illərin “keçid ədəbiyyatı” və ya 2000-ci illərin müasir ədəbiyyatı kontekstində) də yenidən söhbət konusu olur... Onu da qeyd edim ki, T.Əlişanoğlunun şəxsi yaradıcılığındakı anlaşılmaz ifadə üslubu bu kitaba da sirayət edib...

Ardı var...

09.11.2016.

• Ayaqları tutulan, qürbətdən qayıdan Məmməd İsmayılın yubileyindən reportaj
• Tahir Salahov Maykl Ceksonla birgə
• Cəzalanmaq üçün yenidən günaha batmaq - İnsan öz həyatını necə məhv edə bilər?