Kulis.az “Azərbaycan” jurnalının son sayında çap edilmiş romanlar haqqında müzakirəni təqdim edir:

Hörmətli oxucular, bu sayımızdan başlayaraq “Azərbaycan” jurnalında “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı: problemlər, mülahizələr...” ümumi başlığı altında dəyirmi masa layihəsinə başlamışdır. Silsilə tədbirlər kimi nəzərdə tutulan müzakirələrin birincisi çağdaş roman probleminə həsr olunub. İstər ünlü qələm adamları, istərsə də gənc yazarların qatıldığı növbəti müzakirələr çağdaş Azərbaycan dramı, çağdaş Azərbaycan poeziyası, çağdaş Azərbaycan ədəbi-tənqidi, çağdaş ədəbi gənclik mövzularına həsr olunacaq. Aşağıda təqdim olunan romanla bağlı müzakirə materialları “Azərbaycan” jurnalının 2014-cü il yanvar sayında işıq üzü görüb.

“Müasir Azərbaycan romanı: problemlər, mülahizələr”

Son beş-altı ildə bədii romanlarımızın sayı sürətlə artır və buna ədəbi camiənin də, oxucuların da münasibəti birmənalı deyil: bəziləri bunu roman bumu, psevdoromançılıq, roman epidemiyası, həvəskarlığın peşəkarlığı üstələməsi, bir sözlə janrın tənəzzülü, bəziləri isə əksinə, romanın gələcək yüksəlişinə hazırlıq mərhələsi kimi qiymətləndirir. Romanla bağlı ədəbi-tənqidi icmalların artması, müsabiqələrin təşkili və bir çox saytlarda ardıcıl müzakirələrin keçirilməsi, dünya yazıçıları romanlarının dilimizə interaktiv tərcümələri və s. amillər roman məsələsinin ədəbi gündəmi önəmli dərəcədə qapsamasının göstəricisidir. Çağdaş Azərbaycan mətbuatında roman dərc edən əsas ədəbi-bədii orqan kimi “Azərbaycan” jurnalı təbiidir ki, bu məsələlərdən kənarada qala bilməz və qalmır. Jurnal klassik və çağdaş, milli və dünya nasirlərinin ayrı-ayrı romanlarıyla bağlı xüsusi yazılar və icmallarla bərabər, roman janrının klassik nəzəri ölçüləri və estetik yenilikləri ilə əlaqədar yazılara da daim geniş yer ayırır. “Çağdaş Azərbaycan romanı: problemlər, mülahizələr” başlığı ilə oxuyacağınız dəyirmi masa materialları jurnalın sözügedən mövzuya növbəti müraciətidir.

İştirakçılar: İntiqam Qasımzadə - “Azərbaycan” jurnalının baş redaktoru; Vaqif Yusifli – “Azərbaycan” jurnalının redaktoru müavini, tənqidçi; Seyran Səxavət – nasir; Elçin Hüseynbəyli – nasir, “Ulduz” jurnalının baş redaktoru; Pərvin – nasir

Layihənin ideya müəllifi və aparıcısı: Əsəd Cahangir

Əsəd Cahangir: Hörmətli müzakirə içtirakçıları, hamınızı “Çağdaş Azərbaycan romanı: problemlər, müzakirələr” mövzusunda dəyirmi masa ətrafında xoş gördük.

İntiqam müəllim, bir jurnal redaktoru kimi yeni meydana çıxan romanların ilk oxucularından biri də sizsiniz. Sizcə, bu gün bizdə roman adıyla dərc olunanların hamısı doğrudanmı janrın tələblərinə cavab verir?

İntiqam Qasımzadə: Məndə istər-istəməz belə bir təsəvvür yaranır ki, bir çoxları nə yazırsa, mətnin üstünə roman etiketi vurub çap etdirir. Ensiklopediyada isə bu janrın çox sadə təsnifi var - roman yazılı, bədii mətndir. Digər janrlardan fərqli olaraq romanda hadisələrə daha geniş müstəvidə baxılır. Biri var qapalı, biri də var açıq romanlar. Qapalı romanlar daxilinə qapanmış bir insanın öz şəcərəsi, psixoloji dünyası və sairi əhatə edir. Açıq romanlar isə dövrün problemlərini geniş planda verir. Bizdə bəzən hekayə süjetinə sığan əsərlərə də roman deyirlər. Bu, başıpozuqluq yaradır. Məsələn, Elçin Hüseynbəylinin "Azərbaycan" jurnalında hekayələri gedir və o, açıq şəkildə yazır ki, uzun hekayə. Yəni balaca bir əsərimizin üstünə roman sözü yazanda deməsinlər ki, XXI əsrdə bu xalq hələ janrın nə olduğunu bilmir.

Əsəd Cahangir: Vaqif müəllim, madam ki, söz romanın ontolologiyasından, roman nədir sualına cavabdan gedir, bəlkə dünya romanının tarixi və nəzəriyyəsinə kiçik bir ekskurs edək.

Vaqif Yusifli: İnanmıram ki, hazırda elə bir xalq olsun ki, onun romanı olmasın, yaxud o, romanın nə olduğunu bilməsin. Hələ antik dövrdə bu janrın ilk nümunələri yaranıb. İlk romanlarda ancaq sevgi sərgüzəştləri təsvir olunurdu. Tutaq ki, Lonqun “Dafnis və Xloya” romanında. Antik romandan sonra cəngavər romanları yaranır, tutaq ki, Kral Artur haqqında roman silsiləsi. İntibah dövrü və Yeni dövrdən isə macəra romanları meydana çıxır: "Qarqantua və Pantaqruel", "Don Kixot", “Robinzon Kruzo”, “Qulliverin səyahətləri” və sair. Sonra psixoloji roman, sosial roman, detektiv roman və s. kimi fərqli roman tipləri bir-birini əvəz edir.

XIX əsr və XX əsr dünya romanında iki ən böyük mərhələdir. Bu dövrdə Rusiya, Fransa, İtaliyada müxtəlif romanlar yaranır. Roman nədir sualına cavab olaraq Mopassan deyirdi ki, bu janr haqqında sabit fikir söyləmək mümkün deyil. Baxtin isə deyirdi: roman yeganə janrdır ki, onun bel sütunu hələ bərkiməyib. Belinskidən sitat gətirmək istəyirəm: "Roman və povest bizim zəmanəmizdə ədəbiyyatın bütün digər növlərini sıxışdırıb arxa plana keçirmiş və ədəbiyyatda hakim mövqeyə keçmişdir. Mübaliğəsiz demək olar ki, indi ədəbiyyat dedikdə roman və povesti nəzərdə tuturlar. Romanın məzmunu müasir cəmiyyətin bədii təhlilidir. Müasir romanın vəzifəsi həyatı bütün çılpaqlığı ilə əks etdirməkdir. Cəmiyyət romanı öz güzgüsü hesab edir".

İntiqam Qasımzadə: Bu sitatdan məlum oldu ki, Belinski roman və povesti bir-birindən ayırıb. Bizim böyük ustadımız Mir Cəlal müəllim isə deyirdi ki, roman elə povestdir. Avropalıların roman dediklərinə Rusiyada povest deyirlər. Povest, yəni “povestvovanie” – təhkiyə, nəql etmək. Vaqif Yusifli: Romanla povesti, hekayəni fərqləndirmək üçün rəsmlə heykəli götürmək lazımdır. Rəsmdə predmet bir tərəfdən görünür, heykəldə isə bir neçə tərəfdən. Bu anlamda rəsm povestin, heykəl isə romanın anoloqudur.

Əsəd Cahangir: Mümkünsə, diqqəti bu məsələyə yönəldək – istər sovet dövrünə qədərki mərhələ, istərsə də sovet dövrü ilə müqayisədə Azərbaycan romanı nələr qazanıb və nələr itirib?

Vaqif Yusifli: Amma çağdaş romançılığımızı qiymətləndirməyin ən optimal yolu yenə də milli roman tariximizə üz tutmaqdır. İlk dövrdə bizdə qısa romanlar yarandı ki, əslində, onlar povest və hekayələr idi. Amma bunlar oxucuda roman təsəvvürünü yaratmaq üçün yaranmışdı. Bizdə bu janrın ilk nümunəsi kimi Zeynalabdin Marağayinin 1887-ci ildə yazdığı "İbrahim bəyin səyahətnaməsi" romanı götürülür. Sultan Məcid Qənizadə, Abdulla Şaiq, Məmməd Səid Ordubadinin... romanları ilk məşq romanları hesab olunur.

İkinci mərhələdə sovet romanları yazıldı: Mehdi Hüseynin "Daşqın"ı, Əli Vəliyevin "Qəhrəman"ı, Süleyman Rəhimovun "Şamo"su, Yusif Vəzirin "Studentlər"i və sair. Bu mərhələdə Azərbaycan romanı rus romanlarının təsiri ilə formalaşıb.

Azərbaycan romanında ən yüksək mərhələ 1960-1980-ci illərdə yaranan romanlardır. İsa Muğannanın “İdeal”, Sabir Əhmədlinin “Dünyanın arşını”, Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”, Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü”, Elçinin “Mahmud və Məryəm”i və sair. Bu gün isə bizdə hələ o mərhələnin səviyyəsinə qalxa bilmirlər.

Əsəd Cahangir: Pərvin xanım, sən burda gənc ədəbi nəslin yeganə təmsilçisəsən və mənsub olduğun dövrün ədəbiyyatı indicə kifayət qədər ciddi tənqidə məruz qaldı.

Pərvin: Əvvəla, müzakirəyə dəvət edildiyim üçün layihənin təşkilatçılarına minnətdarlığımı bildirirəm. İş elə gətirib ki, məhz ilk romanım üzərində düşündüyüm bir vaxtda romanla bağlı müzakirəyə çağırılmışam və bu mənada müzakirəni özüm üçün həm də bir dərs hesab edirəm. Vaqif müəllim 60-cı illər nəsrindən danışdı... Nə idi o dövrdə belə romanların yaranmasına səbəb? Və müasir dövrdə niyə belə romanlar yaranmır? Bu sualların hamısının cavabı tarixlə bağlıdı. 60-cı illərdə sanki bir nəfəslik açılmışdı, yazarlara müəyyən sərbəstlik verilmişdi. 60-70-ci illər nəsrini ümumiləşdirdiyi “Nəsrin fəzası” məqaləsində Anar da elə bunu qeyd edir.

Əsəd Cahangir: Axı o sərbəstlik 60-cı illərlə müqayisədə bu gün daha çoxdur.

Pərvin: Çoxdur və bu bəlkə də ədəbiyyatın xeyrinə yox, ziyanınadır. Sartr vaxtilə deyirdi ki, gərək yazıçının qarşısında bir divar olsun ki, ona mübarizə aparmağa stimul vesin. Qəribə görünsə də, bu sözlərdə müəyyən bir həqiqət var. Üstəlik, 20 yanvar hadisələri, müharibə, güzəran problemləri... Bütün bunlar ədəbiyyata marağın azalmasına gətirib çıxardı. "Azərbaycan" jurnalının 90-illik yubileyi ilə bağlı İntiqam müəllimdən aldığım müsahibəni xatırlayıram. Azərbaycanda ədəbiyyatın vəziyyəti o halda olub ki, "Azərbaycan" jurnalı bəzən ildə bir-iki dəfə nəşr olunub. Bu günsə zamana uyğun olaraq bir qədər məsuliyyətsiz münasibət yaranıb ədəbiyyata. Bəzən yazar öz əsərini yenidən oxuyub korrektə etməyi belə lazım bilmir. Mənə elə gəlir ki, bu gün yazıçıya qarşı oxucularda da güzəşt yaranıb. Bunun səbəbi həm romanların çox yazılması, həm də internetin inkişafı ilə bağlıdır. Çünki oxucular çoxlu, lap çoxlu mənasız, şit, bayağı əsərlərlə qarşılaşırlar, kimsə babat bir şey yazan kimi deyirlər ki, “pis deyil”, “neyləyək, olanımız budur”, “buna da şükür”.

Əsəd Cahangir: Seyran müəllim, necə fikirləşirsiniz, sizin “Nekroloq” romanınız Vaqif müəllim sadaladığı hansı roman tipinə aiddir?

Seyran Səxavət: Məncə, janrdı, növdü, tarixi tiplərdi, mərhələlərdi, belə şeyləri Vaqif Yusifli kimi ədəbiyyatşünaslar uydurublar. Mənim bircə janrım, bircə növüm, bircə tipim, bircə mərhələm var – söz! Bizim qəbul etdiyimiz janrlar da sözün bətnindən doğulub. Ədəbiyyatşünasların asan olsun deyə apardığı bölgüləri süni sayıram.

Vaqif Yusifli: Biz bölməmişik. Aristoteldən üzü bəri belədi...

Seyran Səxavət: O da öz vaxtının Vaqifi olub də (gülür). Ədəbiyyat nəzəriyyəsində romanın xüsusiyyəti haqqında fikirlər var. Yadımda bir cümlə qalıb: "Roman müxtəlif zaman çərçivələrindən bəhs edən janrdır". Hekayə mənim üçün belə bir şeydir - tanımadığın bir evə qonaq getmisən və sonra gəlib gördüklərini danışırsan. Obrazlı desək, əgər bir kənd səni qonaq çağırıbsa, bu artıq povestdir. Bütün ölkəni gəzirsənsə, bu artıq romandır. Mən otuzuncular, altmışıncılar kimi bölgülərin də tərəfdarı deyiləm. Bu da ədəbiyyatşünasların işini asanlaşdırmaq üçündür.

Əsəd Cahangir: Madam ki, ədəbiyyatşünaslarla razı deyilsiniz, onda gəlin nasir həmkarınızı dinləyək. Elçin Hüseynbəyli, səncə, nə baş verir? Müstəqillik dövründə ədəbiyyatda olan axtarışlar, bədii təcrübələr bizə nə deyir?

Elçin Hüseynbəyli: Yaxşını pisdən ayırmaq və bununla da romanın inkişafına rəvac verməkdə tənqidçilərin də məsuliyyəti az deyil. Amma indi biz bura tənqidçi-nasir qarşıdurması yaratmaq yox, milli romanın aktual problemlərini aydınlaşdırmaq üçün yığışmışıq. Və mən söhbətin istiqamətinin daha çox bu məcraya yönəldiləməsinin tərəfdarıyam. Uşaqlar zəmanəsinə oxşadığı kimi ədəbiyyat da zəmanəsinə oxşayır. Əgər romanın öncəki illərlə müqayisədə zəifləməsindən söz gedirsə, buna sadəcə bir janrın hüduduları çərçivəsində yox, ümummədəniyyət miqyasında yanaşmaq lazımdır. Çünki onda məlum olacaq ki, əgər tənəzzüldən danışırıqsa, bu sadəcə roman janrı yox, bədii yaradıcılığın istənilən bir sahəsini özündə ehtiva edən total bir hadisədir. Götürək, bədii nəsrlə bilavasitə əlaqəsi olan kino sahəsini. Dünya kinosunda ən məşhur bədii filmlərdən biri amerikan rejissoru Viktor Fleminqin 1939-cu ildə ekranlaşdırdığı "Küləklə sovrulanlar”dır. Üstündən təxminən 70 il keçib. Amma tamaşaçı sevgisi baxımından bu filmə yaxınlaşan bircə film olub – 1999-cu ildə Kramerin ekranlaşdırdığı “Titanik” filmi ("Titanik" filmini 1999-cu ildə yox, 1997-ci ildə ekranlaşdırılıb. Rejissoru isə Kramer deyil, Ceyms Kamerundur-red. ). Fikir verdinizsə, mən “Küləklə sovrulanlar”a çatan yox, məhz yaxınlaşan dedim. Və bu, gəlişigözəl bir söz deyildi.

Pərvin: Məncə, “Apokalipsis” tarixi reallıq, psixologizm, ideyanın aktuallığı, tamaşaçıını gərgin intizarda saxlayan orijinal süjet baxımından “Titanik”dən daha üstündür.

Əsəd Cahangir: Elçin, “Titanik”lə bağlı fikrin mənə də subyektiv göründü, amma kino, xüsusən də ədəbiyyatda reytinq itkisinə dair fikrinlə ümumən razıyam. Səncə, bunun səbəbi nədədir?

Elçin Hüseynbəyli: Yeri gəlmişkən, “Apokalipsis” də sizin subyektiv seçiminizdir. Zövqlər fərdidir. Amma bir məsələ ümumidir – bu gün insan düşüncəsinin sürəti artıb. Bu da öz növbəsində oxucu zövqünü dəyişib. Əvvəllər insanları aldatmaq imkanları kinoda güclü idisə, indi nə romançılıq, nə kino, nə də teatrda onları həyat bu cürdür deyə inandırmaq haqqında düşünmür, reallıq illüziyası yaratmağa çalışmırlar. İndi filmə baxanda bilirsən ki, hadisələr necə bitəcək.

Bu gün ədəbiyyatın aparıcı qüvvələrindən sayılan romançılar Murakamidir, Orxan Pamukdur. Artıq biz dediyimiz klassik romanlarla onların romanları arasında böyük fərqlər var. Məncə, indi daha geniş məkan və daha çevik zamanı çevrələyən romanlar meydana çıxmalıdır. İnteraktivlik müasir yazarın qarşısında duran ən ciddi və aktual problemdir.

Əsəd Cahangir: Amma, maraqlıdır ki, Pərvin xanım bu interaktiv erada poetik nəsr - “Balerina” povestiylə meydana çıxdı.

Pərvin: Doğrusu, “Balerina”nı yazanda bu barədə düşünməmişdim. İçimdən necə gəlirdisə, elə də yazdım. Amma bu günlərdə bir alman kitabxanaçısının müsahibəsi məni tərəddüdə saldı. Həmin xanım deyir ki, beş ildən çoxdur kitabxanada çalışıram, amma indiyə kimi bircə dəfə də olsun kimsə şeir kitabı istəməyib məndən... Yəqin ki, şeirə oxucu marağının belə sürətlə azaldığı dövrdə o cür sadə süjeti son dərəcə poetik dildə yazmaq mənim tərəfimdən risk idi. Amma bütün sahələrdə olduğu kimi, yaradıcılıqda da sadəcə dəb xatirinə nəyisə yazmağın əleyhinəyəm.

İnteraktivlik məsələsinə gəlincə, mənim fikirlərim Elçin müəllimdən fərqlidir. Məncə, zamanın ədəbiyyata vurduğu ən ciddi zərbələrdən biri məhz dinamikadır. Mətn yazıçının içində tədricən yetişməlidir. Qoy ən yaxşı tənqidçilər nasirə öz məsləhətlərini versinlər, romanın nəinki dili, hətta sturkturunu öyrətsinlər, indiki zamanda oxucunun nə istədiyini bilən piar menecerlər ona məsləhətlər versinlər, amma əgər mətn yazıçının öz daxilində tam yetişməyibsə, çiy, süni bir şey ortaya çıxacaq. Çağdaş dinamik zamanda yazıçılarda qəribə bir təlaş, tələskənlik yaranıb. Dünən hekayə yazan bu gün birdən-birə at gedişiylə romana keçir. Bu gün roman adıyla meydana çıxan yazıların böyük əksəryyyətinin janrın bəzən ən elementar tələblərinə belə cavab verə bilməməsinin ilk səbəbini müəlliflərin bu janra daxilən hazır olmamasında görürəm. Xüsusən də gənclər əziyyət çəkmək istəmirlər. Bu işdə müəyyən mənada yazarı interaktivliyə öyrədən internetin də öz rolu var.

Elçin Hüseynbəyli: Pərvin xanım, amma mən interaktivlik deyəndə yazıçının sürətlə roman yazması yox, romanın daxilindəki zamana uyğun sürətdən danışırdım. İndiki sürətli zamanın təmsilçisi olan oxucunun qarşısına “Səfillər”, “Hərb və sülh”, “Şamo” kimi böyük həcmli, təmkinli təhkiyə ilə yazılan, ləngərli zamana malik əsərlərlə çıxmaq ağılsızlıq olardı. Kosmos və internet əsri hövsələsiz bir oxucu kontingenti yaradıb. Ədəbiyyatın əvvəlki dövrlərlə müqayisədə az oxunmasının bir səbəbini də bunda görürəm. Ədəbiyyat zamana adekvat sürət götürməlidir.

Vaqif Yusifli: Amma hövsələsiz oxucu Elxan Elatlı, Elxan Qaraqan, yaxud Varisin romanlarını alıb oxuyur.

Pərvin: Bəlkə də bu cür asan oxunan ədəbiyyat mütaliə vərdişinin yaranmasına müəyyən dərəcədə kömək edir. Amma nəticə etibarilə oxucu zövqünün korlanmasına gətirib çıxarır.

Elçin Hüseynbəyli: Niyə Varis, Qaraqan, Elxan Elatlı çox satılır, biz satılmırıq? Onların yazdıqlarımı ədəbiyyatdı, yoxsa biz yazdıqlarımız? Bunları demək istəyirsiniz? Məncə, Azərbaycan dilində cümlə və süjet qura bilən adamın kitabı müəyyən kütlə tərəfidən alınırsa, oxunursa, bu da ədəbiyyatdı. Əsas odur ki, ədəbiyyat alınsın, oxunsun, nə fərqi, sənin, ya mənim. Nəyə görə kimsə darılmalıdır ki, mənim əsərlərim oxunmur, onunkular oxunur. Bir də, Allaha şükür, oxucu sarıdan, çəxsən mənim elə bir problemim yoxdur. Demirəm ki, oxucum fontan vurur, amma barmaqla sayılacaq qədər də deyil. Orta Azərbaycan mühitinə uyğun oxucu kütləm var. Təvazıkarlıqdan kənar olsa da, deyim ki, bu gün Azərbaycanda tək-tük yazıçılardanam ki, öz naşirim var. O mənim kitablarımın həm çapı, həm də yayımı ilə məşğuldur. Çağdaş ədəbi gerçəklikdə bu uğurlu göstəricidir. Amma mən nə pul, nə də oxucu üçün yox, özüm üçün yazıram. Mənim iddiam çox satılmaq yox, maraqlı yazmaqdır.

Əsəd Cahangir: 60-70-ci illərdə ciddi ədəbiyyat oxucu kontingentinə yiyələnməkdə belletristikaya qarşı dura bilirdi. Məsələn, Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanı Əlibala Hacızadənin "İtkin gəlin"indən az oxunmurdu. Anoloji olaraq belə çıxır ki, çağdaş yenilikçi nəsrin aparıcı imzalarından biri kimi Elçin Hüseynbəylinin də romanları belletristikaya uduzmamalıdır.

Elçin Hüseynbəyli: Demək istəyirsən ki, indi ciddi ədəbiyyat belletirst ədəbiyyata qarşı dayana bilmir? Haqlısan. Amma nə üçün? Gəl, bu haqda düşünək. Yazıçının populyarlığı ilk öncə təqdimatdan asılıdır. Altmışıncı illərdə ədəbiyyata çox ciddi nəzarət vardı. Ədəbiyyatın təqdim və təbliği eyni mərkəzdən həyata keçirilirdi. Yaxşı əsərlər dərc olunur, təbliğ olunur, müzakirələrə çıxarılırdı. İndi belə bir şey yoxdur. İndi qrup ədəbiyyatı var. Ciddi ədəbiyyatdan uzaq adamlar nə yazırlarsa yazsınlar, ədəbi portallarda bir-birini təbliğ etməklə məşğuldurlar.

Seyran Səxavət: Elçin, sən bunu təhlükə hesab edirsən?

Elçin Hüseynbəyli: Zövqü korlamaq baxımından təhlükə hesab edirəm. İndi internet dövrüdür, gənclər jurnal oxumurlar. İnternet ədəbiyyatında isə biz çox passivik. Müasir dövrdə ciddi ədəbiyyat kimi Məqsəd Nurun "Şəhər meri" və Eyvaz Zeynalovun "Qisas" romanlarının adını çəkə bilərəm. Ancaq bunların adları harada çəkilir?

Əsəd Cahangir: Məqsədin “Şəhər meri” də, Eyvazın “Qisas”sı da kəskin sosial-siyasi problematikalı, aktual ideyalı, cəsarətlə yazılmış əsərlərdir. Odur ki, hər iki müəllif barədə dediyin sözlərlə razıyam. Amma Məqsəd ən baxımlı telekanallardan birində məsul vəzifə tutur. Başqalarının onun dəstəyinə ehtiyacı daha çoxdur, nəinki onun kiminsə dəstəyinə. Nədənsə, bunu istəmir, hətta özünün təbliği ilə də məşğul olmur. Bir dəfə Milli Kitab Mükafatında iştirak edib, onda da qiymətləndirilib. Düzdür, haqqı kəslib birinci yox, ikinci yerə layiq görüldü, amma, hər halda, diqqətdən kənarda da qalmadı. Eyvaz xaricdə nəşr olunmağa qədər təbliğ olunur, müxtəlif yarışmalarda mükafatlara layiq görülür, haqqında yazılır. Sadəcə 90-cı illərdə təxminən on il yazmağa fasilə verdiyindən, bu vaxt itkisinin bədəlini ödəyir. Sən özün isə etiraf edərsən ki, piar baxımından ən öndə gedən yazıçılardan birisən: çoxsaylı mükafatlar, xaricdə keçirilən konfranslara səfərlər, ardıcıl televiziya və qəzet müsahibələri, haqqında yazılan çoxsaylı qəzet-jurnal yazıları, hətta dissertasiyalar, oxucularla görüşlər, ədəbiyyat mühitində vəzifə. Mən Xarici Dillər Universitetində dərs deyəndə sənin əsərlərinin tədris kurslarına salındığını görmüşdüm. Səhv etmirəmsə, hekayələrin orta məktəblərin ədəbiyyat proqramlarına da salınıb. Piar üçün yazıçıya daha nə lazımdır ki? Bircə fəxri ad almağın qalıb, Allah qoysa, yəqin ki onu da alarsan.

Elçin Hüseynbəyli: Mən öz təcrübəmdən bilirəm ki, "Azərbaycan" jurnalında bir roman dərc etdirmək, univertsitetlərdən birində tələbələrlə görüş keçirmək, yaxud haqqında yazılan bir məqaləylə məşhur olmaq olmur. Ancaq sovetlər vaxtı bircə hekayəylə tanınmaq olurdu. Çünki ədəbiyyata sosial sifarişlə yanaşı dövlət sifarişi də var idi.

Əsəd Cahangir: İndi dövlət sifarişi yoxdur. Bəzilərinin fikrincə, sovet dövrü tarixə qovuşduğu üçün elə belə də olmalıdır.

Elçin Hüseynbəyli: Əlac sosial sifarişə, kortəbii tənzimlənməyə qalanda isə kütləvi zövqün, marketinq mədəniyyətinin hökmranlığı başlayır və sizin bəyənmədiyiniz əsərlər ayaq tutub yeriyir. Məncə, Azərbaycan xalqı öz mentaliteti etibarilə şahsevən olduğundan ölkənin birinci şəxsinin ədəbiyyatla bağlı deyəcəklərinə ehtiyac var. Məsələn, bunu qonşu Ruisyanın siyasi liderləri artıq təcrübədən keçiriblər. İnanıram ki, bizdə də bu cür olacaq. Çünki Heydər Əliyev bunun örnəyini ruslardan daha öncə gösətirb. “Milli ədəbiyyat milli təhlükəsizlik qədər vacibdir”. Amma etiraf edək ki, hələ ki ədəbiyyat həyatın bir küncünə sıxışdırılıb. Gəlin malalamayaq, bu gün yazıçı sözünə hər hansı bir şou nümayəndəsinin bayağı fikri qədər də ehtiyac hiss olunmur.

Seyran Səxavət: O dövrü mən sizdən çox yaşamışam. Mənə elə gəlir ki, bu sizin subyektiv yanaşmanızdır. Ciddi ədəbiyyatla kütləvi ədəbiyyat arasında nə keçmişdə qarşıdurma olub, nə də indi belə bir şey var.

İntiqam Qasımzadə: Məncə də, onlar paralel olaraq mövcuddurlar. İkincisi isə, Əsəd də, Elçin də qarşıdurma məsələsində öz fikirlərini daha çox yazıçının yazıçıya münasibəti üstündə qurur, yazıçı rəqabəti məsələsindən danışırlar. Məni maraqlandıran isə yazıçı ilə oxucunun münasibətidir. Məsələn, mən iddiasız bir adamam, yəni nasir deyiləm, amma mən də darılıram axı. Mənə on beş il həbs cəzası verilsə belə, bu gün Azərbaycanda yazılan və hətta ölkəmizdən çox-çox uzaqlarda süsrətlə yayılan bir çox detektiv romanları oxumaram.

Seyran Səxavət: Dedektiv oxumaq eyib deyil, yazmaq eyibdir.

Əsəd Cahangir: Seyran müəllim, bu sözləri məhz sizdən eşitmək təəccüblüdür. Çünki hələ 1979-cu ildə yazdığınız “Daş evlər” romanınız detektiv-kriminal amilindən xali deyil. İstedadlı alim Xankişinin ədalətsizlik üzündən elmi işini atıb o dövr Azərbaycanı üçün bir az da fantastik görünən mafioz dəstəyə başçılıq etməsi və Çankayşiyə çevrilməsi və sair və ilaxır...

Eko “Kənar qeydlər”ində yazır ki, müasir romanın iki əsas cəhətindən biri intriqanın detektiv amil üstündə qurulmasıdır. Onun məşhur “Qızılgülün adı” romanı tarixi, kulturoloji əsər olmaqla yanaşı, həm də detektiv romandır. Faulz, Züskind, Pamukun da romanları əksərən detektiv fabulasına malik olur. Uzağa niyə gedək, Elçin Hüseynbəylnin, yaxud Mübariz Cəfərlinin də əksər romanları psixoloji detektiv süjetinə malikdir. Və bu, sadəcə bir neçə romanın yox, çağdaş dünya və milli nəsrin aparıcı istiqamətidir. Necə fikirləşirsiniz, sizin bu antidetektiv mövqeyiniz çağdaş nəsr praktikası və deməli zamanın ruhuna zidd deyilmi?

İntiqam Qasımzadə: Deyəsən, bu barədə fikrimi dəqiqləşdirməyə ehtiyac var. Mən ciddi ədəbiyyatın mahiyyətində olan hər hansı detektiv elementinin əleyhinə deyiləm, əksinə, bu mənim mütaliə zamanı xoşladığım çox gözəl bir vasitədir. Detektivlə bağlı tənqidi fikirlərimdə mən aşağı əyarlı detektivləri nəzərdə tuturdum.

Seyran Səxavət: Əsəd, özün də deyirsən ki, Ekonun romanı detektiv olmaqla yanaşı, tarixi və kulturoloji əsərdir. Detektiv mövzu burda məsələnin ən üstdə olan, ən dayaz qatıdır. Eləcə də, Dostoyevskinin “Cinayət və cəza”sında. Burda müəllif üçün detektiv amili məqsəd yox, vasitə rolu oynayır. İnsan niyə öldürür? Yazıçının məqsədi bu suala cavab verməkdir.

Dostoyevskini şünasların öhdəsinə buraxıb, gələk mənim “Daş evlər”imə. Əvvəla, romanda sizə fantastika kimi görünən epizodlar o dövr Azərbaycanının reallıqları idi. Mən bədii reallıq və həyati reallıq arasında mütləq bərabərlik işarəsi qoymağın tərəfdarı deyiləm. Yazıçı reportyor, yaxud fotoqraf deyil və gerçəkliyin fotosurətini çıxarmır. Bədii fantaziya amili burda həmişə mühüm rol oynayır. “Daş evlər”in də realizmi yazıçı təfəkkürünün süzgəcindən keçən reallıqdır. Yəni burda zahirən qeyri-adi təsir bağışlayan hadisələrin mahiyyətində reallıq durur. Romandakı detektiv-kriminal məsələsinə gəlincə, mən əlbəttə ki, özümü Dostoyevski ilə müqayisə etmək istəmzədim, amma mənim romanımda da bu, öz-özlüyündə bir məqsəd deyil. Mən alimi caniyə çevirən cəmiyyət qanunlarını göstərmək istəmişəm. Axı Xankişinin böyük elmi potensialı cəmiyyətə böyük də faydalar verə bilərdi. Amma cəmiyyət gör onu nələrə vadar edir! Yəni burda kriminal amil sosioloji problemin açılışına xidmət edir. Məncə, sadəcə detektivlə bunun arasında dağla aran qədər fərq var.

Pərvin: Məncə, detektiv oxumaq ovqatla bağlıdır. Hətta beynin dincəlməsi üçün bəlkə də ara-sıra detektiv oxumaq lazımdır.

Elçin Hüseynbəyli: Üstəlik də, sadəcə, detektiv dediyimizin də arasında olduqca ciddi örnəklər var. Məsələn, milyonlarla adam Aqata Kristinin əsərlərini oxumaqla böyüyüb, indi biz onların üstündən xətmi çəkək?

İnqtiam Qasımzadə: Kim deyir ki, xətt çəkək? Aqata Kristinin də, Allan Po, Konon Doyl, Jorj Simenonun da detektiv yaradıcılığı bu janrın klassik nümunələridir. Məsələnin mənəvi tərəfləri bir yana, bu müəlliflərin, xüsusən də Konon Doylun əsərləri insanın zehni qabiliyyətini az qala şahmat kimi inkişaf etdirir. Amma şəxsən məni marqlandıran başqa məsələdir. İndi detektiv yazanların yalnız bir məqsədi var – pul və şöhrət qazanmaq. Detektiv oxuyanları isə sadəcə vaxt keçirmək düşündürür. Yəni bu əsərlərin elə bir etik-estetik əhəmiyyəti yoxdur. Bizim etirazımız da məhz bu cür detektivlərədir.

Elçin Hüseynbəyli: Sadaladığınız müəlliflər sarasına bizim öz yazıçımız Çingiz Abdullayevi də daxil etmək olar. Ümumilikdə isə mənə elə gəlir ki, oxucu zövqünü konkret nəyləsə məhdudlaşdırmaq olmaz. Məncə, hansısa əsər ədəbiyyata xidmət edirsə, sözə rəngarənglik gətirirsə, onu gözüm-çıxdıya salmaq olmaz.

İntiqam Qasımzadə: Əlbəttə, əgər ədəbiyyata xidmət edirsə, sözə rəngarənglik gətirirsə... əgər...

Elçin Hüseynbəyli: Bu gün hansısa yazıçının iyirmi min oxucusu varsa, həmin iyirmi min oxucu o yazıçı kimi düşünür. Mən ədəbi məkanda yazıçı qarşıdurmasını tənqidçi müstəvisinə buraxmaq istəyirəm. Amma tənqidçilərimiz polemika məsələsində xüsusi fəallıqları ilə seçilmirlər.

Vaqif Yusfli: Bunun bir səbəbi də yazıçılarımızın tənqidə dözümsüzlüyündədir. Onlar bir qayda olaraq tənqidin yoxluğundan danışır, amma əslində bu zaman tərifin yoxluğunu nəzərdə tuturlar. Ona görə də, Qulu Xəlilovun sözü olmasın, tənqidçilik çətin peşədir.

Elçin Hüseynbəyli: Nasirin də öz spesifik çətinlikləri var. Çətinliyə görə bəyəm tənqid susmalıdır? Oxucu əsəri oxuyub zövq alır, yaxud düşünür. Tənqidçini isə əlavə bir məsələ də maraqlandırmalıdır. Bu təzahür ədəbiyyatda niyə baş verdi? Niyə məhz indi baş verdi? Niyə məhz burda baş verdi? Və sair və sair... Ümumən səbəblərin dərkinin başlandığı yerdən analitik düşüncə və demək tənqid başlayır. Niyə bizdə belə çox romanlar yazılır? Hamletin sözü olmasın, romanlar, romanlar... Odur ki, bu suala cavab vermək ilk öncə əslində tənqidin işidir. Nasirin işi isə daha çox yeni əsərlər üzərində düşünməkdir. Amma madam ki, məndən cavab istəyirsiniz, fkirlərimi sizinlə bölüşərəm. Məncə, bu, Azərbaycan ədəbiyyatının aqoniyasıdır. İnkişaf etmiş cəmiyyətlər bu mərhələni keçiblər. Şəxsən mən artıq tarix üçün yazıram. Bilirəm ki, Şah Abbas heç vaxt unudulmayacaq. Və mənim tarixi romanlarım da, bilərəkdən məhz dərsliklər üçün yazdığım hekayələrim də tarixdə qalacaq. Məncə, hazırda mövcud olan roman aqoniyası öz-özünə aradan çıxacaq. Faciə onda deyil ki, sən hər yazının üstünə roman etiketi qoyursan, ondadır ki, Azərbaycan dilində roman yazan adam doğma dilini əməlli-başlı bilmir. Söhbət Azərbaycan dilində məişət səviyyəsində danışmaqdan yox, bədii mətnə iddialı şəxsin dil bilgisindən gedir. Cümlə qura bilmir, deyir mənim üslubum belədir.

Əsəd Cahangir: Məsələn, səncə, hansı nasirlər dediyin mənada Azərbaycan dilini bilmir?

Elçin Hüseynbəyli: Mən konkret ad çəkmək istəmirəm...

Seyran Səxavət: Ədəbiyyat dilin balasıdır, dil isə bu gün ədəbiyyatın ən böyük bəlasına çevrilib. Bir dəfə gənclərin biri müsahibəsində deyir ki, Azərbaycan dilində əsər yaratmaq mümkün deyil, çünki bu dil çox cılız və zəifdir. Bu haqda məndən münasibət öyrənəndə dedim ki, o, çox düz deyir. O, bu sözü özü haqqında deyib. Onun Azərbaycan dilini bildiyi səviyyədə heç nə yaratmaq mümkün deyil. Ədəbiyyat elə bir əjdaha məsələdir ki, kənardan kim nə deyir desin, bunları vecinə alan deyil. Ədəbiyyat isə həmişə öz yolu ilə gedəcək.

Televiziya və mətbuatın da dili ədəbiyyatdan yaxşı deyil. Televiziyada qazaxlı bir qadından müsahibə götürürlər, qadın deyir ki, "dərdin alem, biz güllələrə məruz qalerix". Bax, bu gülməli olduğu qədər də, ağlamalıdır. Məndə dil naqislikləri ilə bağlı qəzetlər və televiziyadan topladığım otuz minə qədər fakt var. Təsəvvür edisinizmi – otuz min fakt! Dil reanimasiya vəziyyətindədiur. İndi yazanların da çoxu reanimasiyadadır. Ədəbiyyatın reanimatora ehtiyacı var.

Əsəd Cahangir: Pərvin xanım, sizin povestininzdə rənglərə xüsusi diqqət yetirilib. Necə fikirləşirsiniz, Seyran müəllim qatı Rembrandt boyalarına çox üstünlük vermədimi?

Pərvin: Seyran müəllim tünd boyalardan istifadə etsə də, mahiyyətcə həqiqəti deyir. İndiki romanlar, xüsusən gənclərin yazdıqları daha çox bu cür təhlil olunur: süjet yaxşıdır, strukutur yaxşıdır, amma dili pisdi. Yaxud deyirlər ki, dili yaxşıdı, amma çox pərakəndədir. Faktlarla razıyam. Bununla belə, mən problemə, rəssamların diliylə desək, akvarel boylalarla, yəni daha loyal, hətta nikbin yanaşıram. Çünki bunu keçici bir mərhələ sayıram. Həm də bu, təkcə bizdə yox, müxtəlif ölkələrdə olan problemdir. Bu gün burada müzakirə etdiyimiz eyni xarakterli problemlərin qaldırılmasını Moskvada rusdilli yazıçıların seminarında iştirak edəndə də müşahidə etmişəm. Ədəbiyyatın, televiziyanın, musiqinin bayağılaşmasını orda da müzakirə edirlər. Yəqin ki, bu məsələdə maarifləndirmə işi vacib şərtlərdən biridir. Ən ciddi problemlərdən biri də savadsızlıqdı. Əlinə qələm alan hər kəs yazır və ədəbiyyatşünaslıqdan, əsəbiyyatdan xəbəri olmadığı üçün özü də bilmir nə yazır. Elə bilir roman yazıb.

İntiqam Qasımzadə: Pərvin xanım, siz nə əcəb “Balerina”nı roman adıyla təqdim etmədiniz? (gülür)

Pərvin: Roman adıyla təqdim etmədim, ona görə ki, bu əsər roman deyil və məncə, bununla heç nə itirmir.

Əsəd Cahangir: Bəs onda nə edək, bəlkə dünyanın ünlü nasirlərini dəvət edək ki, gəlib psevdoromançılarımıza romanın nə olmasıyla bağlı ustad kursları keçsinlər?

Seyran Səxavət: Futbolda belə bir qayda var ki, öz oyunçuları zəif olanda başqa yerdən futbolçu gətirirlər. Dildə, ədəbiyyatda isə, məncə, belə bir şey ola bilməz. Biz axı legioner xalq yarada bilmərik. Bir də, axı, ingilis, frasnsız, amerikan gəlib sənə nə öyrədəcək? Onun ustad dərsi Mirzə Cəlilin “Dəli yığıncağı”ndakı amerikan Lalbyuzun dəlilər şəhərində lüğətə baxa-baxa həkimlik eləməyi kimi bir şey olacaq. Bizim xalqın qarğışlarından biri də "dilin qurusun"dur. Sanki müasir Azərbaycan dilinə kimsə qarğış edib ki, ay xalq, səni görüm, dilin qurusun. Ona görə də, Elçin, sənin adını çəkmək istəmədiyin o müəlliflər öz naqis dilləri ilə təkcə ədəbiyyat yox, xalqın da xətrinə dəyir, amma sən onların adını çəkməyə, xətirlərinə dəyməyə qıymırsan.

Elçin Hüseynbəyli: Seyran müəllim, mən ad çəkmirəmsə, siz çəkin, topladığınız otuz min faktdan üç-dördünü sadalayın. Mən ad çəksəm, gərək sistemli şəkildə çəkəm. Birini deyib, birini qoymaq istəmirəm.

Əsəd Cahangir: Belə çıxır ki, rəhmətlik Qulu Xəlilov düz deyirmiş, tənqid etmək doğrudan da çətin işiymiş. Bir yox, iki yox, bu gün nasirlərimizin böyük bir qisminin doğrudan da ədəbi-bədii dil problemi var. İstedadsızın dili də özü kimi olmalıdır, mən onlardan danışmayacam. Amma bəzən istedadlı müəllifdə də dil problemi ilə üzləşirik və bunun səbəbləri məni maraqlandırır.

Məsələn, Kamil Əfsəroğlunun nəsr dili canlı danışıq üslubuna maksimum yaxınlığı ilə seçilir. Altmışıncı illərdən başlayan, 90-cı illərdə isə intensivləşən bir prsosesin – bədii dilin demokratikləşməsinin göstəricisi olan bu meylin poeziyayda da tipik təmsilçiləri var, məsələn, İlham Qəhrəman. Canlı, təbii xalq dilinə maraq və sevgi cavan yazarların da diqqətini getdikcə daha çox cəlb etməyə başlayır. Məsələn, ən son rastlaşdığım bir nümunəni deyim – Natiq Məmmədlinin “Azərbaycan” jurnalının builki yanvar sayında dərc olunan “Körpüdə ümid” romanında personajların nitqi o qədər təbiidir ki, onların nəinki səsini eşidir, hətta tembrlərini belə ayıra bilirsən. Bu, bəddi fikrin canlı xalq dilinin sadəcə leksikonu, yəni sadəcə söz qatı yox, artıq fonetikasına, yəni səs qatına nüfuz etmək cəhdindən xəbər. Səs isə sözün nüvəsidir və demək, bədii düşüncəmiz artıq canlı dilin birbaşa özəyinə qədər işləyir. Bütün bunlar sözügedən təzahürün ayrı-ayrı faktlar yox, milli bədii təfəkkürümüzün obyektiv inkişaf məntiqindən doğan ümumədəbiyyat hadisəsi olmasından xəbər verir və şübhəsiz ki, öz-özlüyündə müsbət təzahürdür. Amma bəzi məqamlarda Kamilin canlı xalq dilinə sevgisi sanki mətnin fövqünə qalxan özəl məqsədə çevrilir. Paradoksal da olsa, bu, onun dili, xüsusən də canlı danışıq dilini yaxşı bilməsi və dilə estet münasibətindən doğur.

Aslan Quliyevin problemi isə, məncə, bunun tam əksinə, dilə etinasızlıqdan irəli gəlir. Məsələn, onun “Rusiyadan gələn qardaş” povestini müstəqillik dövrü bədii nəsrimizin nəzərəçarpan uğurlarından biri sayıram. Povestdəki qüvvətli emosional impuls, hərarətli səmimiyyət, gülüş ruhu altında gizlənən zərif kədər, yaddaşsızlıq ağrısı, uzun illərin ayrılığından sonra insanın özünə qayıtması oxucunu əsərin finalında gözləri yaşarıncaya qədər kövrəldə bilir. Mən bu povestdən Dumbadze, yaxud Çoxelinin əsərlərindən aldığım zövqü aldım. Və əgər müstəqillik dövrü Azərbaycan nəsrinin seçilmiş örnəklərindən ibarət antologiya tərtib etsəydim, Sabir Əhmədlinin “Kef” romanı, Anarın “Otel otağı”, Elçinin “Bayraqdar”, Afaq Məsudun “İzdiham”, Azər Abdullanın “Qəmərlidən keçən qatar” povestləri, Məmməd Orucun “Susuz gölün sonası” hekayəsi, Kamil Əfsəroğlunun “İt qanı”, Elçin Hüseynbəylinin “Don Juan” romanları, Eyvaz Zeynalovun “Qisas”, Mübariz Cəfərlinin “Rəqqas”, Məqsəd Nurun “Şəhər meri”, Pərvinin “Balerina” povestləri ilə yanaşı Aslanın bu povestini də ora məmnuniyyətlə daxil edərdim. Amma povestin dilində onun bədii-estetik təsir gücünə uyuşmayan elə məqamlara rast gəlirsən ki, bunu tələsgənliyə yozmaqdan başqa əlac qalmır. Eyni dil-üslub səliqəsizliyini onun “Yazıçının savaşı” romanında da görmək olur. Halbuki Aslanın hələ sovet dövrü nəşr olunan əsərləri, məsələn, “Fəryad” romanı, yaxud “Beşyarpaq yonca” hekayəsində bu məqamlarla üzləşmirik.

İntiqam Qasımzadə: Bu, sovet dövrü ilə müqayisədə yazıçıların redaktə məsələsinə önəm verməməsi ilə bağlıdır. O vaxtlar müəlliflə redaktor arasında aylarla çəkən iş gedir, artıq yerlər qayçılanır, zəruri əlavələr edilir, nəticədə romanın nəinki dili cilalanır, hətta kompozisiya quruluşu, ən ümumi strukturu belə dəyişirdi. Ənvər Yusifoğlu, İsi Məlikzadə, İsa İsmayılzadə, xüsusən də Sabir Süleymanov kimi redaktə işini mükəmməl bilən, bu sahə üzrə ixtisaslaşan redaktorlar var idi. Özü də bu iş təkcə Azərbaycan yox, Rusiya, Avropa və Amerikada da belə idi və indi də belədir. Bu, əlbəttə, o demək deyil ki, redaktor dili yazıçıdan yaxşı bilir, sadəcə, mətnə kənar göz hökmən baxmalıdır.

Əsəd Cahangir: Bizdən fərqli olaraq dünya ədəbiyyatında redaktəyə ciddi münasibətin tarixi ənənəsi var. Məsələn, on doqquzuncu əsrin fransız yazarları bir yerə yığışır, müəllif əsəri oxuyur, qızğın müzakirələr gedir, rəylər verilirdi. Flober xəbərin, yoxsa mübtədanın cümlədə birinci gəlməsi ilə bağlı bəzən aylarla baş sındırırdı. Ona görə “Madam Bovari”dəki məşhur yarmarka səhnəsi kimi üslubi gözəlliyin etalonuna çevrilən səhnə yaranırdı. Ona görə bu gün Orxan Pamuk yazır ki, mən yazıçılığın bir sıra sirlərini Floberdən öyrənirəm. Tolstoy hərəsi min səhifədən ibarət “Hərb və sülh”ün üzünü dörd, “Anna Karenina”nı səkkiz dəfə köçürməyə və hər dəfə dil üzərində zəruri cilalama işləri aparmağa ərincəklik eləmirdi. Bizim yazıçıların isə bir çoxuna elə gəlir ki, onların yazdıqlarını Cəbrayıl göydən endirib, ən azı dahidirlər və bircə cümlələrini də o yan-bu yan eləmək olmaz. Hələ bunlar Pamuk kimi Nobel alıb-eləsəydilər, gör özləri barədə necə miflər yaradardılar. Xüsusən də gənclərin özünəvurğunluğu təhlükəlidir.

Seyran Səxavət: (gülür) Əsəd, onlar öz dahiliklərinə uzaqbaşı xanımlarını inandıra bilirlər, ona görə burda ədəbiyyat üçün elə bir təhlükə yoxdur.

İntiqam Qasımzadə: Ədəbiyyata təhlükəsi olmasa da, bu münasibətləri ilə ən azı redaktorlar üçün problem yaradırlar. Amma yeni əsərin birgə oxunuşu və müzakirəsi ənənəsi tarixi bizdə də olub. XIX əsrdə müxtəlif ədəbi məclislərdə şeirlər oxunub müzakirə olunurdı. Məsələn, Əsədin təriflədiyi fransız yazıçılarından biri olan Düma Qafqaza səyahətində Şuşadakı şeir məclisində olmuş və Natəvanın yüksək mədəniyyətinə, ağlına, savadına heyran qalmışdı. Altmışıncı illərdə Anar, Yusif Səmədoğlu, Elçin və digərləri bir yerə yığışıb hər təzə yazdıqları əsəri çay stolu arxasında oxuyur, rəylər dinlənilir, əsər bundan sonra işıq üzü görürdü. Mən o məclislərdə dəfələrlə iştirak etmiş, indi artıq milli nəsrin klassik örnəkləri sayılan o əsərlərin ilk oxucularından, daha dəqiq desəm, dinləyicilərindən olmuşam.

Seyran Səxavət: Ay İntiqam, siz bədii dilin səlisliyi məsələsini niyə ancaq redaktə ilə bağlayırsınız? Əgər özünü yazıçı adlandıran adam dili bilmirsə, buna redaktor neyləsin, müzakirə neyləsin. Gərək yazıçının özünün qabında olsun. Susuz quyuya su tökməklə dolan deyil. Bəyəm, redaktor müəllifin əvəzindən əsər yazmalıdır?

Vaqif Yusifli: Seyranla razıyam ki, dil problemindən söz gedəndə yazıçının özü həlledici amildir. Amma məni problemin başqa tərəfi – nasirin öz yaradıcılığının hansı mərhələsində olması maraqlandırır. Məsələn, Elçin Hüseynbəylinin “Balıq adam”, yaxud “Metro vadisi” kimi ilk romanlarının dili ilə son romanlarının dili arasında müsbət mənada böyük fərq var. Bu, əlbəttə, o demək deyil ki, Elçin on il öncə Azərbaycan dilini indikindən pis bilirdi. Məncə, bunun ilk səbəbi onun kiçik hekayələrdən povest və roman kimi irihəcmli janrlara keçidiylə bağlı idi. Yəni o enerjisini daha çox süjet, fabula, kompozisiya kimi məsələlərə sərf edirdi, özü də hekayə yox, roman janrı miqyasında və bu mənada dil-üslub cilalanması məsələsinin ikinci plana keçməsi başa düşülən idi. Halbuki onun sözügedən romanlardan bir neçə il öncə işıq üzü görən “Rəqs edən oğlan” kitabında toplanmış hekayələr poetik nəsr dilinin gözəlliyi ilə seçilirdi. Elçinin “Şah Abbas”, “Don Juan”, yaxud “Yolayrıcında qaçış” kimi son romanlarında da dil baxımından ilişən məqama rast gəlmirsən. Bu o deməkdir ki, onun romana keçidi dil qatında da başa çatıb. Mən bu fikri istedadlı bir nasir kimi tanıdığım və sevdiyim Mübariz Cəfərlinin romanlarının da dili haqqında deyə bilərəm.

Əsəd Cahangir: Mübariz Cəfərlinin əsərlərində, məncə, əvvəlinddən elə bir dil problemi olmayıb. Onun problemi bir az başqa xarakterlidir - bir müəllif kimi bəzən özünü o qədər gizlədir ki, oxucu onu yaxşı başa düşmür, yəni müəlliflə oxucunun ortaq dil tapa bilmədiyi məqamlar olur. Elçin Hüseynbəylinin dilinə gəlincə, son romanlarında sürətli oxuya nail olmaq üçün sintaktik cilaya ifrat aludəçiliyi duyulur. Mən, əlbəttə ki, Kamal Abdullanın romanlarında olduğu kimi bədii sintaksisi eksperimental səviyyədə qəlizləşdirmək, bununla oxu prosesini bilərəkdən ləngitməyin də tərəfdarı deyiləm. Amma sintaksin aşırı səlisliyini də ən optimal yol saymıram. Çünki ifrat axıcı sintaksis belletrist nəsr assosiasiyası doğura bilər. Salam Qədirzadə, Ələviyyə Babayeva, yaxud Əfqan da səlis sintaksislə yazırdılar, amma uzaqbaşı “Sevdasız aylar”, “Adamlar və talelər”, yaxud “Ülkər Aytəkin”ə imza atırdılar.

İntiqam Qasımzadə: Burda bir məsələni incələməyə ehtiyac görürəm. Çexovun hekayələri, İlyas Əfəndiyevin roman və povestləri, yaxud Ənvər Məmədxanlının hekayələrini də birnəfəsə oxuyursan. Amma kim deyə bilər ki, onlar belletristdir? Yaxud Dostoyevski, Folkner, Sabir Əhmədlinin sintaksisi xüsusi səliqəsi ilə seçilmir. Halbuki onlar dünya və milli nəsrin aparıcı simalarıdır. Yəni demək istəyirəm ki, dilin axıcılığı həmişə onun bellterizminə dəlalət etmədiyi kimi, qəlizliyini də onun birmənalı nöqsanı kimi qələmə vermək olmaz.

Əsəd Cahangir: Amma mənim dediyim, sintaksisin sadəlik, yaxud müərəkkbəliyi yox, bir-birinə zidd bu xüsusiyyətlərin təbiiliyi, yoxsa süni surətdə yaradılmasıdır. Hələ antik yunanlar bilirdilər ki, gözəlliyin etalonu həddi gözləməkdir. Sadəliyin də, mürəkkbəlyin də öz həddi var. Yazı prosesində mətnə çox şeylər gələ bilər, amma yazıçının bir işi də nəyi pozmağı bacarmaqdır. Kamal Abdullanın romanlarının dil özəllyi, şübhəsiz ki, bədii nəsrə filologiyadan gəlməsi ilə bağlıdır. Maraqlıdır ki, onun “Gizli Dədə Qorqud” monoqrafiyasını bəzən roman, “Unutmağa kimsə yox” romanını bəzən monoqrafiya kimi oxuyursan.

Vaqif Yusifli: Dil ədəbiyyatın özü deyil, uzaqbaşı sözüdür və həm də, məncə, dil məsələlərindən yetərincə danışdıq. Bəlkə başqa məsələlərə, məsələn, son iyirmi ildə bədii nəsrdə meydana çıxan mövzu-problematika və metodologiya yeniləşmələri mövzusuna keçək?

Əsəd Cahangir: Vaqif müəllim, bayaq roman tarixi və nəzəriyyəsi ilə söhbətimizə sizin çıxışınızla başladıq. Gəlin, ənənəni pozmayaq, təklif etdiyiniz mövzulara da sizdən başlayaq.

Vaqif Yusfli: Ötən əsrin 20-50-ci illərində yaranan romanlarımızda əsas qəhrəman ya istehsalatçı, ya da inqilabçı idi. Altmışıncı illərdə sosial-siyasi tematikadan mənəvi-əxlaqi axtarışlar mövzusuna keçid baş verdi. Böyük inqilabçılar və əmək qəhrəmanlarını ədəbiyyatda adi adamlar əvəz elədi. Məsələn, Anar teatrın asılqanında işləyən sadə bir qadını, Sabir Əhmədli əsgərlikdən qayıtmış adi bir gənci, İsi Məlikzadə kövrək duyğularla yaşayan, həyatda hələ özünə istunad nöqtəsi tapmayan kənd cavanlarını, Elçin isə başı aerodram kepqalı, şumaqədər yonan Abşeron gəncini öz əsərlərinə qəhrəman seçdi. Bu, ədəbiyyatın kütlədən fərdin daxili dünyasına enməsinin göstəricisi idi. Məzmun-ideya dəyişkənliyinə uyğun olaraq metodoloji yeniləşmə prosesi də getdi – sosrealizmi psixoloji-realist, yaxud modernist yaradıcılıq üslubları əvəz etdi.

İnsana dönüş həm də milli təfəkkürə dönüşə paralel gedirdi. Bu, 60-cı illərdən sonra yaranan tarixi romançılığın əsasında durdu. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür”, Əzizə Cəfərzadənin “Aləmdə səsim var mənim”, İsa Hüseynovun “Məhşər”, İlyas Əfəndiyevin “Geriyə baxma, qoca”, Fərman Kərimzadənin “Qarlı aşırım”, Elçinin “Mahmud və Məryəm”, Çingiz Hüseynovun “Fətəli fəthi” kimi tarixi romanları bu dalğada yarandı. Ümumən götürəndə, 60-cı illərdən sonrakı romançılıqda iki əsas meyl var idi – insaniləşmə və milliləşmə. 90-cı illərdə nəsrə gələn gənclərdə isə insaniləşməni həm də bir antihumanizm, milliləşməni həm də qlobalizm müşayiət etməyə başladı. Və məhz bu əsasda, Əsəd, sənin haqqında silsilə yazılarla çıxış etdiyin postmodernizm meydana çıxdı.

Əsəd Cahangir: Etiraf edim ki, o yazılara görə o qədər də qürur duymuram, amma özümü günahkar da saymıram. Elə o vaxt da deyirdim ki, bu bir mərhələdir və biz bunu keçməliyik. Çünki Azərbaycan da bütün dünya ilə birlikdə Günəşin ətrafına fırlanır və əgər planetar düşüncə orbitinə düşməsən, sonra feodalizmdən sosializmə sıçramaq zorunda qalırsan. Amma gənclərin postmodernizmindəki xaotikliyin obyektiv səbəbləri də var. Birincisi, postmodernizm öz daxili təbiətinə görə qaydasız döyüşü xatırladır. Bu, məsələnin bütün dünya üçün ümumi olan fəlsəfi-estetik səbəbidir. İkincisi, Rusiyada olduğu kimi bizdə də postmodernizmə bir sinizm xasdır. Çünki onillər boyu əsarətdə saxlanan insana verilən qəfil sərbəstlik azadlığın anarxiya kimi dərkinə gətirir. Bu, məsələnin tarixi-siyasi səbəbidir. Üçüncüsü, çağdaş Azərbaycan yazarı özünün intellekti ilə əksərən seçilmir. Bu, onun postmodernizmi parodiya kimi qavramasına səbəb olur, yəni o anlayışın zahirini görür. Bu da məsələnin milli-intellektual səbəbidir. Və əgər söhbət bu sonuncu amildən gedirsə, sizinlə razıyam. Yəni Azərbaycan yazıçısının, xüsusən də gənclərin əksərən intellektual təfəkkürü yoxdur. Roman, xüsusən də çağdaş roman isə sadəcə stixiya yox, həm də dərin və geniş təfəkkür tələb edir, sadəcə, savad yox, bu savadı emal edən, xammaldan məhsula çevirən təfəkkür.

Pərvin: Əgər Azərbaycan yazarı, xüsusən də gənclərin intellekt problemi varsa, niyə bəs sözlərini Eko ilə başlayıb Fuko ilə qurtarırlar?

Əsəd Cahangir: Mən intellekt deyəndə məlumatfüruş savad, erudit informasiya yox, elə intellektin özünü nəzərdə tuturam. Romanın postmodern tipi destruktiv idrak, inkar üstündə qurulur. Amma nəyisə inkar etmək üçün əvvəlcə onu nəinki yaxşı-yaxşı öyrənməli, hətta Misimanın “Qızıl məbəd” romanının qəhrəmanı kimi, nə vaxtsa ona valeh olmalısan. Xatırladım ki, Misimanın qəhərmanı bir vaxtlar dəlicəsinə sevdiyi məbədi sonda yandırır. Postmodern düşüncə də tanıdığın və sevdiyin bir şeyin inkarıdır. Məsələn, postmodernizmin patriarxı Eko ömrü boyu tədqiq etdiyi qədim monastır əlyazmalarına “Qızılgülün adı”nın finalında yandırılmaq hökmü verir. Məhz tənqid hədəfinə bu bələdlik və keçmiş sevgi müəllifin ironiyasına ikibaşlılıq səciyyəsi verir, onu bayağı və naşı inkardan xilas edir.

Vaqif Yusifli: Naşılıqddan söz düşmüşkən, bəzi gənclərin poman poetexnologiyasına nabələdliyi heyrət doğurur. Müstəqillik qazandıq, amma ilk illərdə hərc-mərclik, harmoniyanın pozulması halları oldu. Bu təzə bir şey deyildi, inqilab illərində də, 60-cı illərdə də belə olmuşdu. Tarixi təbəddülatların ədəbiyyata böyük təsiri danılmazdır. Amma Pərvin xanımın bir az öncə xüsusi vurğuladığı tarixi şərait çağdaş roman probleminin ancaq ən ümumi səbəbidir, yeganə səbəbi deyil. Çünki istedad həmişə zamandan üstündür.

2000-ci ildən bu günə qədər Azərbaycanda təxminən yüz əlli roman yazılıb. Bu illər ərzində iki-üç roman tipi ilə qarşılaşırıq. Məsələn, Sabir Əhmədlinin "Axirət sevdası", “Kef”, “Ömür urası”, "Yaşasın azadlıq" romanları eyni ilə 70-80-ci illərdə yazdığı romanların davamıdır. Yeni romanıçılar da meydana çıxdı: Mübariz Cəfərli artıq üç sanballı romanın müəllifidir, eləcə də, Aslan Quliyev, Kamal Abdulla, Hüseynbala Mirələmov, Elçin Hüseynbəyli, Kamil Əfsəroğlu, Əlabbas, Eyvaz Zeynalov, İlqar Fəhmi, Yunus Oğuz... Əvvəllər klassik bir qanun vardı: yazıçı əvvəlcə hekayə yazırdı, sonra povest, sonra roman. Roman sahəsindəki uğursuzluğun ən ümumi səbəblərindən biri də bu qanunun aradan qalxmasıdır.

İntiqam Qasımzadə: Bu, sadəcə, yuxarıdan verilən bir qanun yox, həm də yaradıcılığın daxili təbiətindən doğan bir qanunauyğunluqdur. Çünki hekayə, yaxud povest roman tarlasının ilkin toxumlarıdır.

Vaqif Yusifli: Bu günkü cavanların iri həcmli nəsr vərdişlərinə yiyələnmədən romana keçmək cəhdləri bir meylə çevrilib. Yəni dediyiniz o toxumları səpmədən məhsul götürmək istəyirlər. Əli Əkbərin "Amneziya", Seymur Baycanın "Ana ürəyi", Sevinc Pərvanənin "Şəhər", Qaraqaplanın "Xilasroman", Nərminin “Aç, mənəm”, Pərvizin “Yad dildə”, Cəlil Cavanşirin “İtirilmiş əlyazma”, Qan Turalının "Musatafa", Aqşinin “Göləqarğısancan”ı və sair. Adı keçən mətnlər romandan daha çox, romana parodiyanı xatırladır. Bu müəlliflərin uğursuzluğunun bir səbəbi də odur ki, əksəriyyəti şairdir və şeirdən birbaşa romana keçmək istəyirlər.

Əsəd Cahangir: Amma dünya ədəbiyyatında şeirdən nəsrə və yaxud əksinə nəsrdən şeirə uğurla keçən, yaxud bunları paralel aparan onlarla imza var: Höte, Valter Skott, Hüqo, Rembo, Puşkin, Lermontov, Oskar Uayld, Bernard Şou, Pasternak...

Vaqif Yusifli: Belə imzalar milli ədəbiyatda da olub. Nizaminin dastanlarının özü mahiyyətcə nəzmlə yazılan romandır. Mirzə Fətəli Axundov, Məmməd Səid Ordubadi, Abdulla Şaiq, Cəfər Cabbarlı həm şeir, həm də nəsr yaradıcılığı ilə məşğul olublar. Müasirlərimiz Seyran Səxavət, Vaqif Nəsib istedadlı şair olduqları qədər də, maraqlı nəsr yazarlarıdır. Məşhur şair Əli Kərimin “Pillərlər”i Azərbaycan nəsrində psixolji üslubda yazılmış ilk romanlardan biri kimi vaxtilə maraqla qarşılanmışdı. Amma ümumi prinsip bir şey, onun konkret tətbiqi isə başqa şeydir. Yəni mən ümumən dünya ədəbiyyatı, yaxud milli ədəbiyyat tarixi yox, konkret olaraq şeirdən nəsrə keçən çağdaş gənc yazarlardan danışıram. Bundan əlavə, bu romanlarda həyat başdan-başa qaranlıq içində verilir, çox eybəcər motivlərə söykənilir. Pessimist ovqat, nifrət emosiyası, antimilli ruh, idealsızlıq onların əsas fərqləndirici məzmun xüsusiyyətidir. Bu isə onu göstərir ki, o romanlar nəinki forma baxımından primitiv, həm də məzmun baxımından zərərlidir, yəni ən yaxşı halda uğursuz klaviatura məşqidir.

Əsəd Cahangir: Mən cavan-qoca qarşıdurması yaratmaq istəmirəm, çünki istedadın cavanı-qocası olmur, amma bəzi yaşlıların romanları eyni xüsusiyyətləri daha qabarıq əks etdirir. Məsələn, Əkrəm Əylislinin “Daş yuxuları”...

İntiqam Qasımzadə: Bu gün yaranan uğurlu nəsr nümunələri bir yana, hətta Əkrəmin özünün bir vaxtlar yazdıqlarının fonunda belə “Daş yuxular” heç nədir.

Pərvin: Mən “Daş yuxuları” düşüncə azadlığının imitasiyası sayıram. Baxın, mən hamıdan fərqli düşünürəm, başqayam, seçilirəm, hamı pislədiyini bəyənir, dəyər hesab olunanı söyürəm.

Elçin Hüseynbəyli: Pərvin xanım, əgər sadəcə belə olsaydı, dərd yarı olardı. Bu romanın yaranmasının əsas səbəbi onun müəllifinin merkantil maraqları, əsassız ambisiyaları, karyerist iddialarının həyata keçməməsindən doğan qəzəbdir. “Daş yuxular”ın tarixi təhrif etməsi bir yana, o, heç bir bədii-estetik parametrinə görə də ədəbiyyat sayıla bilməz. Çünki burda heç nə motivləşməyib, çox birtərəfli yazılıb. Ictimai qınaq onu öz yerində layiqincə oturtdu və məncə, bizim “Daş yuxuları” hətta tənqid etməyimiz belə onun müəllifi üçün layiq olduğundan artıq şərəfdir.

Əsəd Cahangir: Elçin, “Daş yuxular” mənim də sevmədiyim mövzudur, bununla yanaşı, münasibətimizdən asılı olmayaraq, müzakirəmiz müstəqillik dövrü Azərbaycan romanının güzgüsünə çevrilməli, yaxşı da, yaman da bu güzgüyə düşməlidir. Amma səninlə razıyam ki, neqativlərin tənqidinə həsr etdiyimiz enerjini pozitivlərin təbliğinə yönəltsək, daha faydalı olardı.

Vaqif Yusifli: Sözünə qüvvət, götürək Kamil Əfsəroğlunun son illər nəsrimizin uğurlu nümunələrindən biri olan, Qarabağ mövzusunu real, canlı həyat faktları əsasında əks etdirən “İt qanı” romanını. “Daş yuxular” kimi bu roman da rus dilində, Rusiyada dərc olunub. Amma Əkrəmdən fərqli olaraq müəllif Qarabağ probleminə ermənipərəst rakursdan yox, mlli-tarixi həqiqət və ümumbəşəri humanizm mövqeyindən yanaşır. Müharibə ümumən insanı insanlıqdan çıxarır. “İt qanı”ndan doğan son qənaət budur. Bəs, niyə biz ancaq pisdən danışıb yaxşı haqqında susuruq? Eləcə də, Hüseynbala Mirələmovun "Dağlarda atılan güllə", "Xəcalət", Aqil Abbasın "Dolu", "Allahı qatil edənlər" romanları, Elçin Hüseynbəylinin “Əsirlər” povesti. Amma bunu da demək lazımdır ki, Qarabağ mövzusuna həsr olunan bəzi romanlarda ümummilli dərd, ağrı plakatçılığa çevirib. Və hələ də spesifik müharibə psixologiyasını, çağdaş Azərbaycan gerçəkliyini əks etdirən monumental əsər ortada yoxdu.

Əsəd Cahangir: Sizcə, bunun səbəbi nədir?

Elçin Hüseynbəyli: Məncə, səbəblər çoxdur: döyüşçü psixologiyasını vermək bir az çətindi. İkincisi, biz məğlub durumdayıq. Buna görə nə yazaq? Qarabağı alanda yaxşı əsər də yazılacaq. Hələlik isə, optimal variant kimi vətənsizlik, qaçqınlıq, müharibənin insanın həyatına vurduğu zərbələri yazmaq qalır.

Vaqif Yusifli: Elçinlə razılaşmaq olar. Məsələn, qədim yunan dramaturgiyası yunanların farslar, “Hərb və sülh” rusların fransızlar üzərindəki qələbəsindən doğmuşdu.

Seyran Səxavət: Amma məğlub fransızların yazıçısı Hüqo Vaterloo döyüşünü bütün möhtəşəmliyi ilə əks etdirən “Səfilləri” yazmışdı.

Pərvin: Hüqo “Səfillər”i Vaterloo döyüşündən yarım əsr sonra yazmışdı. Çünki nəsr şeirdən fərqli olaraq hadisələrin təfərrüatlı dərkini, bu isə böyük zaman tələb edir. Məsələn, İkinci Dünya müharibəsindən bəhs edən ən yaxşı romanları o dövrün aparıcı yazarları olan Əbülhəsən, Hüseyn Abbaszadə, Süleyman Vəliyev yox, o dövrdə öz uşaqlıqlarını yaşayan İsa Hüseynov, Sabir Əhmədli, Elçin və digərləri yazdılar. Qarabağ mövzusunu yazacaq yazıçı, bəlkə də indi orta məktəbdə oxuyur.

İntiqam Qasımzadə: Mən Pərvinin bu fikriylə razıyam ki, hisslə bağlı, ani qığılcım kimi yaranan şeirdən fərqli olaraq nəsr hadisələri tam əhatə etmək üçün daha böyük vaxt tələb edir. Hadisələr uzaqdan daha yaxşı dərk olunur. Amma 1988-ci ildən götürsək, Qarabağ hadisələrinin üstündən artıq bütöv bir qərinə keçib. O illərin uşaqlarının artıq otuzdan çox yaşı var. Bəs onda müharibə mövzulu romanlar hanı? Bir neçə il öncə akademik Ramiz Mehdiyev yazanda ki, son zamanlar rezonans doğuran roman yaranmayıb, bu sözdən inciyənlərdən biri də mən olmuşdum. Müstəqillik dövrü ədəbiyyatına panoram şəklində baxanda isə görürsən ki, bu fikirdə həqiqət var. Doğrudan da, 90-cı ildən bu günə qədər Azərbaycanda möhtəşəm bir roman yaranmayıb. Söhbət, əlbəttə, ilk öncə Qarabağ mövzusundan bəhs edən romanlardan gedir.

Əsəd Cahangir: Seyran müəllim həm bir qarabağlı, həm də bir romançı kimi bu iradlara nə deyərdiniz?

Seyran Səxavət: Mən bütün ərkim keçən dostlarıma Qarabağ haqqında əsər yazmağı qadağan edərdim. Şəxsən, mən elə bir əsər yazaram ki, qəhrəmanım Hollivud filmlərindəki kimi əldə silah İrəvana qədər qıra-qıra gedər. Amma bu, xalqın başının altına yastıq qoymaq kimi bir şey olardı. Digər tərəfdən isə, Qarabağ haqqında roman yazsan, gərək açasan sandığı, tökəsən pambığı. Nəhayət, Qarabağ haqqında ən yaxşı əsəri, məncə, müdafiə nazirimiz yazmalıdır!

Əsəd Cahangir: Amma qılınc qələmlə birləşəndə güclü olur. Azərbaycanın ilk romançısı Nizaminin diliylə desək, “o zamandan ki, qələm yazı yazdı, dürr saçdı, bu dünyanın gözünü ilk dəfə sözlə açdı.” İnsan da bir dünyadır və əgər söz dünyanın

gözünü açıbsa, demək, insanın da gözünü açmağa qadirdir. Mənə elə gəlir ki, müzakirəmizi yekunlaşdırmağın vaxtı gəlib çatdı. Əlbəttə, bir müzakirə ilə çağdaş roman problemini çözdüyümüzü düşünsək, sadəlöhvlük etmiş olarıq. Amma hər halda müxtəlif romançıların ünvanına burda kifayət qədər əsaslı iradlar da, obyektiv təhlillər də, səmimi təriflər də səsləndi, müstəqillik dövrü Azərbaycan romanının ən azı konturlarını cızıldı. Olsun ki, kimlərsə sözlərimizdən razı, kimlərsə narazı qalacaq. Lakin, məncə, bir məsələ obyektiv oxucunun nəzərindən qaçmayacaq - bütün burda deyilənlər ədəbiyyat naminə deyildi.

• Doğum günü almaları - Günün hekayəsi
• Tom Kruz 34 ildən sonra eyni rolu oynayacaq
• Həyat yoldaşına xəyanət edən qadının təmizliyi - Naxçıvandakı möcüzə