Bu gün Orxan Pamukun doğum günüdür. Kulis.az bu münasibətlə Seymur Baycanın onun haqqında yazdığı esseni təqdim edir.

Yaşayan məşhurlar haqqında yazmaq çətindi. Tərifləyəcəksən, deyəcəklər onun sənin tərifinə ehtiyacı yoxdur. Onu tanıyırıq, sənin təqdimatın yersizdir. Tənqid edəcəksən, deyəcəklər get işinlə məşğul ol, gör kim kimi tənqid edir. Hətta tənqid etdiyin adamı sevməyənlər də özlərini ağıllı göstərmək, sancmaq fürsətini qaçırmayaraq bəzən eyni sözü deyirlər. Bu cür müəmmalı vəziyyətə düşməyinə baxmayaraq yenə də yaşayan məşhurların bəziləri haqqında öz sözünü demək istəyirsən. Mənim üçün bu cür adamlardan biri də Orxan Pamukdur. Neçə vaxtdır onun haqqında yazmaq istəyirəm, bilmirəm hardan başlayım, mövzuya hardan girim. Əsərləri müxtəlif coğrafiyada yaşayan xalqların dilinə çevrilmiş, esseləri, müsahibələri məşhur qəzetlərdə, jurnallarda görünən, daima diqqət mərkəzində olan, Nobel mükafatı almış bir adam haqqında nə yazasan?

Etiraf edim ki, onun yaradıcılığı ilə dərindən tanış deyiləm. “İstanbul, Xatirələr”, “Mənim adım qırmızı”, “Qar” əsərlərini, esselərini, müsahibələrini oxumuşam, çıxışlarına qulaq asmışam. “Cövdət bəy və oğulları”nı oxumağa başlamışdım. Əsəri yarılamışdım, yarımçıq qaldı. Davamını oxumağı planlaşdırıram. Bir çox dostlarım Orxan Pamukun “Qara kitab” əsərini oxumadığımı eşidəndə təəccüblənirlər, deyirlər ki, onun şedevri “Qara kitab”dır. Yaradıcılığı ilə dərindən tanış olmasam da düşünürəm ki, oxuduqlarım Pamukun yaradıcılıq laboratoriyasını tanımağıma, Pamuku bir müəllif kimi hiss etməyimə bəs edib. Pamuk keçmişinə çox bağlı adamdı. Keçmişin onun üzərində təsiri çox böyükdür. Meksika yazıçısı Karlos Fuentes müsahibələrinin birində demişdi:

“Əslində, fiziki olaraq yazı prosesi mənim üçün asanlaşıb. Zaman ötdükcə, keçmiş bu günə çevrilir, sənin bir zaman yaşadıqların, amma həmişəlik itib-batdığını düşündüklərin bir də görürsən, əsərlərində işinə yarayır. Qəfildən yazıya çevrilirlər, sanki müstəqil şəkildə zaman ardıcıllığı üzrə düzülüblər və növbələri çatdıqca özlərinə ədəbi forma tələb edirlər. Keçmişin bu təzahürləri sənin bugünkü yaşamının diqqət mərkəzinə gəlir. Vaxt olub onları əhəmiyyətsiz saymısan, düşünmüsən ki, bir də çətin yadına düşə, amma sən demə onlar sadəcə, öz məqamlarını gözləyiblər. Əgər iyirmi beş yaşındasansa və yazmağa mövzu gəzirsənsə, düşünürsən ki, belə şeylər çətin işinə yaraya. Amma vaxt keçir və onlar sənə səxavətlə "məndən istifadə et" deyir. Əlli yaşımda məlum oldu ki, sən demə qapımın ağzında yazıya çevrilməsini istəyən obraz və formaların uzun bir növbəsi yaranıb. Ürək istər ki, onların hamısından istifadə edəsən, amma qorxuram vaxtım çatmaya. Onların arasından kimisə seçmək dəhşətli dərəcədə çətin işdir və bu prosesdə həm də gərək kimlərisə öldürəsən... Məncə, elə ki yazıçı ömrünü yarıladı, gərək ölümünü gözü önünə alsın ki, yazı-pozuya daha ciddi yanaşmağa başlasın. Elə adamlar var ki, öz aqibətini çox tez hiss edir. Rembo kimi. Elə ki ölümü göz önünə aldın, anlayırsan ki, xeyli mövzu var ki, batıb-getməyə qoymamalısan. Ölüm - ən böyük Mesenatdır, ölüm - ən gözəl ilham pərisidir. Anlayırsan ki, gərək yazasan, çünki bu ömür bir gün bitəcək...”

Bu nəyin kafasıdır? Son vaxtlar oxuduğum ən maraqlı və təsirli müsahibələrdən biri idi. Adam haralardadır. İlham pərisi sözü xeyli urvatdan düşsə də, gəlin burda “hərənin bir ilham pərisi var” sözünü işlətməkdən qorxmayaq. Kimisini öz şəxsi davası yazmağa məcbur edir. Kimisi yalnız bir adam üçün yazır. Bəzilərinin bir yox, bir neçə ilham pərisi olur. Söhbət yazıçı rolunu uzaqdan-uzağa mənimsəyib artist kimi oynayanlardan, tutuquşu kimi təkrarlayanlardan getmir. Söhbət həqiqi yazıçılardan və usta imitatorlardan gedir. Söhbət o adamlardan gedir ki, ədəbiyyat onlar üçün artıq hər şeydir. Belələri haqqında məşhur bir yazıçı maraqlı ifadə işlətmişdi: “Ədəbiyyatdan elə vəchlə danışırlar ki, elə bil sevdikləri qadın haqqında danışırlar.”

Bu adamlar sözün həqiqi mənasında ədəbiyyatsız yaşaya bilmirlər. Gördükləri hər bir təbiət mənzərəsi, hər bir əşya, geyim növü, adamlar onlar üçün ədəbiyyatdır. Ola bilsin bu söhbətdə usta imitatorları həqiqi yazıçılara birləşdirməyim bəzi insanların təəccübünə, bəzilərinin narazılığına səbəb olsun. Bəli, bir çox cəhətlər var ki, insan onu özü özündə yarada bilər. Böyük çalışqanlıqla, işləməklə, nizam-intizamla dayanmadan öyrənməklə özündə yaratdığı cəhəti daha da inkişaf etdirər, təkmilləşdirər. Müdrikliyin əvvəli var, sonu yoxdur.

Orxan Pamuk da belə yazıçılardan biridir. O, dahi imitatordur. Öz işinə o qədər aludə olub ki, ədəbiyyat dünyasına girərək özünü orda əridib. Onu ədəbiyyat dünyasından qoparmaq mümkün deyil. Orxan Pamuku yazmağa məcbur edən ilham pərilərindən biri keçmişdir. O, keçmişə qarşı çox həssasdır. Bu cür yazıçılar üçün yaddaş çox böyük bir sərvətdir. Gördükləri hər bir mənzərə, köhnə əşyalar, köhnə jurnallar, qəzetlər, köhnə filmlər, köhnə siqaretlər ona keçmişi xatırladır və yazıya çevrilir. Pamuk özü-özünü həssaslaşdıra bilən adamlardandır. Yaxınlarda Tomas Vulf haqqında bir yazı oxudum. Yazıda müəllif deyir ki, Vulf stilist deyildi. Pinti yazıçı idi. Üslub haqqında düşünmürdü. Lakin onun yüksək hissiyyatı bu qüsurların üstünü örtürdü. Yüksək cərəyanlı cümlələr, təsvirlər oxucunun diqqətini tamam özünə çəkir, Vulfun qüsurları görünmürdü. Vulfdan fərqli olaraq Pamuk üslubçudur. Yüksək texnikaya malikdir. Bir polyakla ədəbiyyat haqqında söhbət edirdik. Soruşdum: “Son vaxtlar nə oxumusan?” Dedi: “Orxan Pamukun “Məsumiyyət muzeyi” əsərini”. Əsərin dilini çox təriflədi. Dedi ki, çoxdandır belə gözəl dildə yazılmış əsər oxumamışdım. Pamuk öz keçmişini daima xatırlamaqla “Bu həyat hardan başladı?” sualına cavab axtarır. Pamuk kimi insanlar hətta şöhrətin ən pik nöqtəsinə çatdıqda, daima kameralarla, mikrofonlarla əhatə olunduqda da “Görəsən bütün bunlar necə baş verdi?” - sualına cavab axtarırlar. Bəzən bütün bu həngamələr, bu məşhurluq zarafat kimi görünür və insanların niyə onlara bu qədər maraq göstərməsini, bu qədər önəm verməsini, ağır suallar verib onlardan cavab gözləmələrini anlamırlar. Orxan Pamuk bir savadlı adam kimi yəqin ki, kainatın genişliyi haqqında məlumatlara sahibdir. O, düşünür ki, bu geniş kainatda, bu qədər hadisələrin, bu qədər terrorun, qəzaların baş verdiyi dünyada öz şəxsi kədərini şişirtməyin və özünə əzab verməyin mənası varmı? Hər halda o, öz taleyinə minnətdar olmalıdır. Çox asanlıqla sakit və boz bir həyat yaşaya bilərdi. Bəzən məşhurluğu və səs-küylü həyatı ona mənasız və lazımsız görünür. Şöhrəti sevsə də şöhrətə alışsa da o, hətta bu məşhurluğu səs-küylü həyatı sakit bir həyatla dəyişmək istəyir. Mopassan da belə bir həyat mübadiləsi istəyirdi. Lakin geriyə artıq yol yox idi. Ona görə də Mopassan vəhşicəsinə yazırdı. Pozulmuş və bir daha düzəldilməsi mümkün olmayan həyatının əvəzini yaradıcılıqla çıxırdı. Bu çox geniş bir mövzudur. İnşallah, imkan yarananda bu barədə daha geniş danışarıq. Pamukun şəxsi kədərini şişirtməyi kənardan bir az naşükürlük kimi görünə bilər. Hər halda onun həyatında elə də böyük faciə baş verməyib. Məsələn, Meşa Selimoviçin qardaşını güllələyiblər və ömür boyu bu hadisə ona olmazın əzab verib. Pamuk bu kimi əhvalatlardan xəbərdardır. Bu haqda çox düşünür. Lakin kainatın genişliyi haqqında düşünmək, hadisələrin bolluğu, baş verən faciələrin böyük miqyası Pamuka şəxsi kədərini hiss etməməyə mane olmur. Bəlkə də Orxan Pamukun səlis dili, səliqəsi, yüksək texnikası, qurduğu süjetlər, oyunlar oxucunun daha çox diqqətini cəlb edir və rəngarənglik oxucuya müəllifi bir insan kimi hiss etməyə maneçilik törədir. Ola bilər ki, türk oxucuları kobuddur, yüksək hisslərlə, həyəcanla yazılmış cümlələri rahatca tapdalayıb üstündən keçirlər. Yazılanlara qərəzlə yanaşırlar, müəllifi sancmaq üçün səhvlər axtarırlar. Türklər Pamukun onlara niyə oxşamadığını həzm edə bilmirlər. Əslində isə Türkiyə kimi bir ölkədən Orxan Pamuk kimi bir xarizmatik yazıçının çıxmasına görə ALLAHA şükür etməlidirlər. Orxan Pamuk öz xarizması, məşhurluğu, savadı sayəsində sivil insanların beynində formalaşmış türklərin pis imicini yaxşı yönə istiqamətləndirən, yaxşı yönə deyişən azsaylı adamlardan biridir. Bunun üçün türklər Pamuka minnətdarlıq etməlidirlər. Amma minnətdarlıq etmək əvəzinə ona qarşı hər fürsətdə düşmənçilik nümayiş etdirirlər. Yeri gəldi-gəlmədi onu sancırlar. Qərəzli tənqidlərlə Pamuku yormaq, onda ruh düşkünlüyü yaratmaq istəyirlər. Bu qərəzin dəfələrlə şahidi olmuşam.

Bu o qədər açıq qərəzdir ki, görməmək mümkün deyil. Axı bu adamın Turkiyəyə nə pisliyi dəyibdir? İndi məşhurluğu, əsərləri sayəsində yüzlərlə adam İstanbula Orxan Pamukun gözü ilə baxır. Pamuk Türkiyəni və İstanbulu istəsə də, istəməsə də öz əsərləri, öz mövcudluğu ilə təbliğ etməkdədir. Ağıllı xalq bu fürsəti daha da dəyərləndirib öz ölkəsinin mədəni yöndən təbliğatını daha da genişləndirər. Yazıçısını qiymətləndirib, ona minnətdarlıq edib, müxtəlif vasitələrlə güc verib onun məşhurluğunun daimiliyinə şərait yaradar. Türklər görəsən öz aralarından məşhur adamın çıxmasına niyə inana bilmirlər? Bəlkə özlərini tanıyırlar və bilirlər ki, belə cahil ölkədən, belə cahil cəmiyyətdən Pamuk kimi peşəkarın çıxması mümkünsüzdür. Bəlkə elə buna görə türklər öz aralarından çıxmış məşhur və professional adamlara asanlıqla yəhudi, mason damğası vururlar. Türkiyədən çıxmış məşhur adamları asanlıqla sirli və gizli güclərlə əlaqələndirirlər. O güclər ki, Türkiyəni heç sevmirlər, sevmək nədi, Türkiyəni xəritədən silmək istəyirlər. Nədir bu? Natamamlıq kompleksidir, yoxsa damğalamağa vərdiş ediblər.

Ola bilsin nə vərdişdir, nə də natamamlıq kompleksidir. Sadəcə boşboğazlıqdır. Bekarçılıqdan əziyyət çəkirlər. Hər il neçə-neçə araşdırmaçı yazarın dünyanın sirli gücləri, kəşfiyyat orqanları haqqında boşboğazlıqla dolu kitablarının nəşr olunduğu və satıldığı Türkiyədə adamlar üçün hansısa məşhur, uğur qazanmış bir şəxsi mütləq Türkiyəni sevməyən bir güclə əlaqələndirmək olduqca asandır. Onlar bununla sübut etmək istəyirlər ki, Orxan Pamuk kimilərinin qazandığı uğurda özlərinin heç bir zəhməti, rolu yoxdur. Belə adamları Türkiyəni sevməyən güclər yetişdirib, məşhurlaşdırıb Türkiyəyə qarşı istifadə edirlər. Ən pisi də odur ki, adamlar uydurduqları bu nağıllara özlərini qətiyyətlə inandırırlar. İndi dünyada yaşayan ən güclü yazıçılardan birinin Orxan Pamuk olması türkləri yalnız sevindirməlidir. O, Nobel mükafatı aldıqdan sonra da dayanmadı, yazmaqda davam etdi. Daima gündəmdə qalmağı, yazıların və söhbətlərin mövzusuna çevrilməyi bacardı.

Pamuk çox zəhmətkeş və ürəyində daima minnətdarlıq duyğusu olan adamdır. Bu qaraçı tərifi deyil. Əgər ona hər hansı bir insan yaxşılıq edibsə, hər hansı bir film, bir hekayə, bir roman təsir göstəribsə mütləq bu və ya digər formada həmin adama, həmin əsərə öz minnətdarlığını bildirir. Bu minnətdarlıqla dolu məqamlar onun yazılarında o qədər incə ifadə olunur ki, çox az adam bu məqamları hiss edə bilir. Ona təsir etmiş əsərlərin hamısı ağır mövzulu əsərlər deyil. Belə düşünmək çox yanlış olardı. Pamuku qərəzsiz banallıq (məsələn, “Yeşil Cam” filmləri), uşaqlıqda, yeniyetməlik və gənclik dövrlərində tanış olduğu əsərlər daha çox təsirləndirir. O, keçmişin banal şahidlərini daima minnətdarlıq duyğusu ilə xatırlayır. Bu zaman özü-özündə yaratdığı sentimentallığı ustalıqla yaradıcılığa çevirir. O, həm də bir peşəkar kimi dəqiqliklə bilir ki, mövzunun banallığı manevr etməyi daha da asanlaşdırır.

Əlbəttə, Pamuk da bir çox yazıçılar kimi bir yox, bir neçə səbəblərin bir yerə yığışması nəticəsində yaranmış vəziyyətdən asılı olaraq hər şeyi yaza bilmir. Biz buna yazıçı cəsarətsizliyi də deyə bilərik. Hər şeyi yaza bilməmək ona əziyyət verir. Pamuk düşünür ki, insanlar yazılmayan yerləri özləri başa duşərlər. Lakin insanlar nəinki yazılmayan, heç yazılan yerləri də çox hallarda başa düşmürlər. Yazıçı nə qədər məşhur olsa da, nə qədər diqqətlə əhatə olunsa da, onunla görüşməyə, dinləməyə, müsahibə almağa nə qədər adam can atsa da, belə məqamlarda özünü yazıq və tənha hiss edir.

2015

• Rusiyalı aktrisa Bakıda
• Qalkin Ukrayna Muzeyində
• Bəstəkarlar İttifaqının 90 illiyi münasibətilə konsert proqramı