Kulis.az Seyfəddin Hüseynlinin tərcüməsində rus yazıçı, esseist Dmitri Merejkovskinin “Meymunun pəncəsində” essesini (ixtisarla) təqdim edir.


Ananın öz körpəsini necə sığalladığını xəlvətcə seyr edən meymun onu beşikdən oğurlayıb, ölüncə tumarlayır: şəkilli uşaq kitabçalarından hansındasa bu haqda bir nağıl var.

Maksim Qorki və Leonid Andreyev kimi əzizlənən, öz şöhrətində boğulan rus yazıçılarının taleyi barədə fikirləşəndə “meymunun pəncəsindəki uşaq” yadıma düşür.

Doğrudan da, bu nə taledir belə: dünən – “şüurların hakimi”, mənəvi rəhbər, rus ziyalılarının baş ruhanisi, bugünsə - nəçidir, hardadır o? – bunu bilən yoxdur, ya da tezliklə bilən olmayacaq. İfratçılıq, ağını çıxarmaq - pərəstiş edəndə də, alçaldanda da! Meymun nəvazişi, meymun qabalığı! “Qorkinin axırı çatıb” dedilər, “tükənmiş” yazıçını sıxılmış limon kimi kənara tulladılar. Adamla, həddən ziyadə üfürülüb-doldurulan (“İnsan – əzəmətli səslənir!”), sonra da havası boşalan kimi yığılıb-qırışan, axırda isə inildəyib tamam bürüşən, cındıra dönən rezin qovuq-kuklalar kimi rəftar elədilər.

“Qorkinin axırı”na inanmağım gəlmir; adam özü sağdırsa, deməli, yazıçı kimi də diri qala bilər; məhz indi – saysız-hesabsız yalançı dostları üz döndərdikləri vaxtda bir ovuc uydurma düşmənləri hələ də ona ümidlə baxırlar, əl uzatmağa hazırdırlar və əlbəttə, onlar Qorkinin dirçəlişini ilk salamlayanlar sırasında olmağa sevinərlər.

Ancaq hələlik meymunun pəncəsində yeni bir qurban var – Leonid Andreyev. Doğrudanmı, o da Qorkinin gününə düşəcək?

Bir vaxtlar Qorkini böyük sənətkar sayırdılar – indi sayan yoxdur; Andreyev də elədir – onu da sayan olmayacaq.

Hər ikisinin xırdaca bədii yaradıcılıq inciləri var, ancaq həmin incilər yox, iri-iri saxta brilyantlar məftun eləmişdi bir vaxtlar Qorkinin pərəstişkarlarını, indi isə Andreyevin heyranlarını.

Mən özümü aldadan deyiləm, mən bilirəm: bu iki yazıçının gücünün əslində bədii yaradıcılıqda deyil, ictimai fəaliyyətdə, yəni gözəlliyin qanunlarına riayət etmələrində yox, onları pozmalarında olduğunu sübut etmək - xəlbirlə su daşımaq kimidir. Zövqlər barədə, əlbəttə, mübahisə olmalıdır.

Ümumiyyətlə, tənqid zövqlərlə bağlı mübahisə deyilsə, bəs nədir? Ancaq mübahisənin bitməli olduğu bir hədd də var. Pişiyə sübut eləmək olmaz ki, valerianın iyi bənövşənin ətrindən pisdir: bunu başa düşməkdən ötrü o, gərək pişik olmaqdan çıxa…

İki qisim yazıçı var: bir qismi sözdən hazır metal pul – dövriyyədəki beşlik qızıl kimi bəhrələnir, o birilər isə sözü sikkə tək döyüb, hər üzünə öz surətlərini həkk edirlər, dərhal bilinir, kimin sözüdür: sezarınkını – sezara!..

Bəziləri üçün sözlər – dəmiryol semaforlarındakı siqnallar kimi - şərti işarələrdir, bir başqaları üçünsə, sirli nişanələr, möcüzələrdir, əşyaların “ruhu, canı”dır; kimilərindən ötrü söz mexanikiləşib, kimilərindən ötrüsə «sözün də əti-qanı var». Andreyev - hər cəhətdən olmasa da, əsasən sənətkarlığa can atdığı məqamlarda, birinci qisim yazıçılardandır.

Mənimlə razılaşmaya, bunları xırdaçılıq saya bilərlər, amma suyun şirin, yoxsa şor olduğunu bilmək üçün barmağını batırıb, dilinə vurmaq da kifayətdir, bədəndəki xəstəliyi öyrənmək üçün bircə damcı qanın kimyəvi analizi də kafidir axı.

Sözlər necədirsə, fikirlər də eləcədir.

“Ulduzlara doğru”, elə bilirəm, Andreyevin yeganə əsəridir ki, orda surətlər təkcə ah-vay qoparmır, dişlərini qıcamırlar - həm də söhbətləşirlər.

Pis zövqdən doğan bəlağət, ən çox da, Andreyev özünün və oxucularının müqəddəs bildiyi mətləblərdən söz açanda dözülməz olur.

Dilə bələd olmayan hər kəs kimi, Andreyev də onu zorlayır…

Qadına təcavüz hansımızı təbdən çıxarmaz? Bəs nyə dilə təcavüz ediləndə dinmirik? Axı o da canlıdır, onun da ləyaqəti var. Dil əleyhinə cinayətlər törədilib: bunları heç kəsə bağışlamaq olmaz.

Təkcə gözəllik yox, çirkinlik də, yalnız dünyadakı nizam, kosmos yox, elə qarışıqlıq, xaos da incəsənət üçün mövzu ola bilər, ancaq bu şərtlə: hər iki – həm müsbət, həm də mənfi - estetik yanaşmada kosmosun da, xaosun da əks etdirilməsində bir qanun - bədii meyar, sənətin ümdə məramı – Gözəlliyə Canatma üstün tutulsun!

Sənətkar çirkinliyi göstərə bilər, amma onu arzulaya bilməz; xaos içərisində ola bilər, amma özü xaos ola bilməz!

Andreyevin bədii yaradıcılığı heç də çirkinliyin, dəhşətin, xaosun təsvirinə görə deyil - əksinə, bu kimi təsvirlər yüksək bədii yaradıcılıq tələb edir - məhz çirkinliyi göstərəndə özü də ona qane olduğuna, xaosu təsvir edəndə özü də xaosa çevrildiyinə görə şübhəli gəlir...

Keşiş Vasili Fiveylinin bir oğlu suda batıb, o birisi anadangəlmə gicdir - tarakanları tutub yeyir, arvadı da dərd əlindən elə hey içir.

Qızı atasına deyir ki, əlacı olsa, anasıyla qardaşını öldürərdi. Yanğın olanda keşişin arvadını od alır – “onun sifətinin yerini bəyaz bir qovuq tutmuşdu”.

Keşişin ağlı başından çıxır, ölünü diriltmək istəyir: ölü hara dirilir! Qəzəblənən keşiş tabutu silkələyib qışqırır: “Hə, dillənsənə, lənətə gəlmiş cəmdək!..”

Keşiş qaçıb çöllərə düşür, odlu xaos yumağı kimi fırtınalı buludlardan yayılan “ildırımabənzər qəhqəhə və şaqqıltı, vəhşicəsinə bir şənlikdən qopan nidalar” onun ardınca şığıyır.

O, “qan içində, vahiməli görkəmdə yerə yıxılıb yumalanır, sonra yenidən yüyürür”, nəhayət, böyük bir yolun üstündə ölür...

Olubmu, olurmu həyatda belə şeylər? Sənətkarı həyatda dəhşətin yox, faciənin olub-olmadığı düşündürməlidir.

Nə çoxdur, qəzetlərin “Hadisələr” guşəsində dəhşət: gah yük arabasının təkəri radiumu kəşf edən Kürinin kəlləsini əzir, gah donuz üçyaşlı körpənin başını gəmirir...

Əlbəttə, bu hadisələr əsasında da dünyadakı şər problemini qaldırmaq mümkündür; ancaq yaxşısı budur, heç qaldırmayaq, çünki onsuz da, ümumi metafizik məqamlardan başqa, ortaya bir şey çıxmayacaq. Biz – fani məxluqlar - hamımız bilirik ki, hər birimiz hər cür müsibətlə üzləşə bilərik və dünyaya gəlişimizlə də, hardasa, bununla barışmış kimiyik.

Faciə bunda deyil: faciə mübarizənin olduğu yerdən başlayır, mübarizə isə kor taleyi – başımızı gəmirən donuzu, kəlləmizi əzən təkəri cilovlamaq ümidinin doğulduğu məqamdan! Andreyevdə ümid deyilən şey yoxdur, deməli, faciə də yoxdur...

Belə çıxır ki, qədim tragiklər dünyanın dəhşətlərinə Andreyevdən daha dərin nəzərlərlə baxırmışlar: onlar əbəs yerə bu nəticəyə gəlməmişdilər ki, “yaxşı olar, insan heç doğulmaya, doğulsa da, tezcə ölə”; ancaq bununla yanaşı, onlar bilirdilər ki, yer üzündə həyat belədir – onun barəsində nə “tamam yaxşı”, nə də “tamam pis” demək olar.

Bu da o mənaya gəlir ki, sadə dillə desək, bizim həyatımız bozumtuldur – nə elədir, nə belə, tən ortada qalıb, elə onun ən böyük dəhşəti də budur.

Barcelloda – Florensiya muzeylərindən birində Dantenin bürüncdən tökülmüş başı var: simasından arxayınlıq, az qala biganəlik oxunur, ancaq dərhal anlaşılır ki, bu, cəhənnəmi görmüş adamın simasıdır.

Elə həmin muzeydəcə vəbanın mumdan hazırlanmış, iyrənc təfərrüatlarla dolu təsviri də var: çürüyüb içalatı çıxmış, qurdların qaynaşdığı meyitlər... “Andreyev dəhşətləri”nin heyranları da mənə, bazar günləri Dantenin kəlləsinin yanından ötüb, “mum vəba”nın qarşısında həris-həris dayanan o görməmişləri xatırladırlar...

Andreyev bilirmi ki, dəhşətin son həddi alovdan, tufandan çox, zəif bir küləyin nəfəsindədir?

Yoxsa ona elə gəlir ki, söz nə qədər bərkdən deyilirsə, o qədər kəsərlidir, yaxud başa vurulan dəyənək zərbəsi pıçıltıyla deyilən, ya heç deyilməyən bir sözdən daha təsirlidir?

Onun qəhrəmanlarına elə gəlir ki, hər şeyi demək, hər şeyi car çəkmək olar - təki səsin olsun. Onların deyə bilmədikləri, dilə gətirmədikləri heç nə yoxdur. Qəpik-quruşdan ötrü yara-xoralarını gözə soxan dilənçilərə oxşayırlar.

Azadliq.org

• “Xalq artisti, professor Siyavuş Kərimi” adlı kitab sərgisi istifadəçilərə təqdim olundu
• Zaman - Rüstəm Dastanoğlunun yeni hekayəsi
• İçərişəhər COP29-da