Bu gün ədəbiyyatşünas, tənqidçi, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Əməkdar mədəniyyət işçisi Azər Turanın doğum günüdür.

Kulis.az bu münasibətlə onun "Ceyms Coys və Əli bəy Hüseynzadə, yaxud ilk mifo-politik əsərimizi dəyərləndirmək zamanı" məqaləsini təqdim edir.

"Azərbaycan dili və ədəbiyyatı forumu"nun "Teatr və kinonun inkişafında ədəbiyyat faktoru: əsərdən-səhnəyə, səhnədən-ekrana" adlanan üçüncü panelində Əli bəy Hüseynzadənin roman, dram, kino estetikasında qələmə aldığı "Siyasəti-fürusət" əsəri barədə danışdım. Dantenin "İlahi komediya"sındakı kimi, hadisələrin o biri dünyada və 3500 illik tarixin içində cərəyan etdiyi bu əsərdə nəinki dram, teatr və kino, hətta balet, opera komponentlərinin bir araya gətirildiyini, o biri dünyada Tehran Velikorus orkestrinin ifasında Sen Sansın "Dans makaber" baletinin səsləndiyini, fosforlu skeletlərin rəqsini, əsərdə XX yüzil Amerika balerinası Aysedora Dunkanın rəqsləri barədə söhbət getdiyini, ilk insanın - Kəyumərsin (yəni Adəmin) Bakı Nicat Cəmiyyəti dram bölümünün ifasında "Nadir şah" tamaşasına baxdığını və s. xatırlatdım və Coysun "Uliss" əsəri ilə səsləşən "Siyasəti-fürusət"in "Uliss"dən 20 il əvvəl qələmə alındığını vurğuladım. Teatrlarımızın Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbiyyatı üçün mühüm hadisə olan bu əsərə müraciət etməsinin zəruriliyini diqqətə çatdırdım.

Ötən həftə "Ədəbiyyat qəzeti"ndə "Poeziyanın taleyində rol oynayan üç şeir: Tramvaydan görünən dünya" adlı bir yazı yazmışdım. Bu dəfə Mahir N.Qarayevin təqdimatında XX yüzil dünya ədəbiyyatının şah əsərlərindən olan "Uliss" barədə Riçard Oldinqton, Valeri Larbo, Ezra Paund, Arnold Bennettin məqalələrini dərc edirik. Sanki bu yazılarda "Uliss" haqqında söylənilən bütün fikirlər elə "Siyasəti-fürusət" barədə deyilib.

Yeddi il əvvəl, 2016-cı ildə "Uliss"lə "Siyasəti-fürusət"in müqayisəli təhlilinə həsr etdiyim "Coys və Əli bəy Hüseynzadə" məqaləmi yenidən təqdim etmək zərurətini hiss etdim.

1907-ci ildə "Avinyon qızları" "ikonası"ı modernizm məbədinin divarından asılmaqla incəsənət yeni düşüncə aşamasına qədəm qoydu.

1914-cü ildən isə Ceyms Coys modernizmin müqəddəs kitabını "vəhy etməyə" başladı. Vəhy sürəci hələ yeddi ildən sonra tamamlanacaqdı. Amma Coysa qədər mədəniyyətdə yeni bədii düşüncənin, təmayüllərin axını başlanmışdı. Coysdan əvvəl, Verlen, Mallarme, Bodler... dünyaya və ədəbiyyata dekadans ovqatı yaymaqdaydılar. Sonra Giyom Apolliner gəldi, Pablo Pikasso ilə eyni estetik ortamda qovuşdu. "Avinyon qızları" kubizmin ilk örnəyi oldu. İstiqbalın üfüqlərində sürrealist dünyabaxışı və Salvador Dali göründü.

"Kromvel"də deyildiyi kimi, vaxt gəlmiş, dünya və onun ədəbiyyatı üçün yeni əyyam başlamışdı. Dünya yola düşürdü. Yeni ədəbi əyyamların, yeni fəlsəfələrin, yeni poetik sistemin gerçəkləşməsi üçün ədəbiyyatımız, sadəcə, forma baxımından deyil, estetik yöndən də ənənəvi tilsimləri qırmalıydı. Ədəbiyyatımız avropalaşmalıydı. Dediyim kimi, dünya incəsənəti "Avinyonlu qızlar"a xaç çevirdi. "Odissey" Uliss şəklində yenidən doğuldu. Ritualda Dublin, şüurun alt qatında isə mif qərar tutdu. Pikasso Rublyov qədər hüzurlu deyil. Hadisələr "Ulissdən dörd bin sənə sonra" baş verirdi. "Əcəba, bu günün Ulisslərini hansı dövrün, hansı əqalimin Danteləri cəhənnəmə qoyacaq! Bir həqiqətdir ki, Ulissçilik yolu hər tərəfdə cəhənnəmlə sona çatır ". (Əli bəy Hüseynzadə)

Azərbaycanda isə "şeir və ədəbiyyat tilsimə giriftar olmuş kibi bir nöqtədə donub qalmışdı" (Ə. Hüseynzadə). Sənətkar qürubun mənzərəsilə məşğul olmurdu. Qürub edən insan var idisə də, qürubu yansıdan mənzərə-tablo yox idi.

"Uliss" özündə dünya ədəbiyyatının iki mühüm əyarını təcəssüm etdirir, həm modernist ədəbiyyatın "İncil"idir, həm də "ön postmodernist romanın ən önəmli mətnidir" (M.Sarıçiçək).

Biz isə ən gərəkli kitablarımızdan biri olan "Siyasəti-fürusət" üçün heç bir əyar bəlləməmiş və onu demək olar ki, yerli-dibli tədqiq etməmişik. Baxmayaraq ki, "Uliss" hər nə qədər Avropa ədəbiyyatının mifo-politik əsəridirsə, "Siyasəti-fürusət" də bir o qədər Azərbaycan və ümumtürk ədəbiyyatında birbaşa ilk mifo-politik əsər hesab oluna bilər.

"Uliss"də Dublin dünyanın simvolu, "Siyasəti-fürusət"də isə mağara 2500 illik zamanın simvoludur.

"Uliss"in ikinci bölümü tarix dərsinə həsr olunub. Tarix müəllimi ilə söhbət edən məktəb direktoru Dizinin damarlarında "ana tərəfdən üsyankarların qanı axır", amma onun əcdadları irlandlardır və hamısı kralların varisidir. "Uliss"in Homer planında Dizi atları ram edən Nestordur. (XX yüzilin əvvəllərində Homerin qismən tərcüməsi zamanı Nestorla bağlı məqamlar Əli bəyin diqqət mərkəzindəydi). "Dizi yayılmaqda olan dabaq xəstəliyinin epidemiyasına görə bərk narahatdır, onun kabinetində divarlardan atların rəsmləri və nəhəng atbaz olan şahzadə Uelskinin portreti asılmışdır..."

At məsələsi "Siyasəti-fürusət"ın hətta adında əks olunub, əsər neçə min ili ehtiva edən tarix dərsinin hökmdarların, kralların, şahların iştirakı ilə keçən sorğu-sualıdır. Hakimiyyət diskursudur - at oynatma siyasətinin şərhidir. "Siyasəti-fürusət"in "Qacarlar", "Uliss"in isə 5-ci bölümündə xədim və soprano səsli kilsə müğənniləri barədə söhbət gedir... "Uliss"in də, "Siyasəti-fürusət"ində bir neçə yerində soprano səs, ümumiyyətlə, axtalanmış oğlan səsi ilə qiyaslandırılır.

1908-ci ildə "Siyasəti-fürusət"də: "Romada papalar Vatikan sarayında kilsə müğənnilərinə "soprano" dediyimiz... lətif bir səs qazandırmaq üçün bəzi rahibləri xədim qılarlar. Zatən, rahibin xədim olub-olmamasından bir ziyan yoxdur. Deyə bilirəm ki, xədimlik bunlar üçün bir lütfdür".

1920-ci ildə "Uliss"də: "Bu köhnə kilsə musiqisinin möcüzəli xüsusiyyətləri var... Qədim dövrlərdə... mahnı ifa etmək, düzgün rejim, sonradan bişirilən likör həm də orqanizm üçün xeyirlidir... Bununla belə xorda xədimlərin saxlanması lüzumsuz bir şey idi... Kim bilir? Axtalamaq. Bu da vəziyyətdən çıxış yoludur".

1908-ci ildə Hüseynzadə xədimliyin kilsə müğənniləri üçün lütf olduğunu bildirir.

1920-ci ildə Coysa görə, "Axtalamaq. Bu da vəziyyətdən çıxış yoludur".

Mətnin alt qatındakı şüur axını isə hər iki əsərdə eyni düşüncəni ehtiva və ehya edir.

"Uliss"də də, "Siyasəti-fürusət"də də hadisələr bir gündə baş verir...

Hər iki əsərdə yəhudi problemi də qabardılıb.

"Siyasəti-fürusət"də "Bəni-İsrail, xristian ölkələrində gördüyü zülm və sitəmlərə heç bir zaman Şərqdə məruz olmamışdır".

"Uliss"də isə "İrlandiya yeganə ölkədir ki, burada heç vaxt yəhudiləri təqib etməyiblər... Siz bunu bilirsinizmi? Yox, bilmirsiniz. Elə isə bəlkə deyəsiniz ki, bu niyə belədir? Onun sifəti parlaq işıqda sərtləşdi, qaşqabağı töküldü.

- Niyə ki, ser? - deyə Stiven təbəssümünü gizlədərək soruşdu.

- Ona görə ki, yəhudiləri heç vaxt bura buraxmayıblar, - deyə cənab Dizi təntənə ilə elan etdi".

Sviftin "Qulliverin səyahəti"ndəki atlar ölkəsi müxtəlif örtülü işarətlərlə Coysun diqqət mərkəzindədirsə də, ondan qabaq elə həmin miqyasda Hüseynzadənin də diqqət mərkəzindədir: "İngilislərə... Svift "Səyahətnameyi-Qulliver"də İngilis hökumətindən daha adil, daha ağıllı natiq və mədəni atlar hökumətinin mövcud bulunduğunu anlatmış idi. Ancaq gedib bunların ölkəsini almamalarını və əsla işlərinə müdaxilə eləməmələrini sərt şəkildə tövsiyə etmişdi. Çünki ingilislər öylə bir xəyalda bulunduqları təqdirdə ingilis səltənətinin... məhv və viran olacağı mühəqqəqdir - deyordi".

Coysda isə "Bu külək mülayimdir. Mənim, onun, hamının evləri dağılır... Öz nəsli-nəcabətinə nifrət edərək, onlardan qaçıb dəli kimi cəngəlliklərə baş vurmuşdur. Ay işığında onun yalı köpüklənir, gözləri ulduz kimi bərq vururdu. Quiqnqnmlərin atlarda olduğu kimi, burunları və uzun sifətləri var... Qəzəbli rahib ata hansı cinayətə görə onların başına belə oyun gətirdi?"

Bəlkə də yersiz görünəcək, amma övlad və qadın məhəbbətindən məhrumiyyət axtalanmışlardan hər zaman ədüvvibəşər bir zalım yetişdirib.

Əli bəy Hüseynzadə yunan mifolojisindəki Narsisi simvolist mənalarla süsləyərək mətnin alt qatında saxlamaqla, onu oxucuya heç göstərməməklə çıxarılmış gözlərin rəmzi olan nərgizlərin yağışını, qanlı bağçasını, passajını da yaratmışdı. Narsisi xatırlatmamışdı. Xatırlatmasa da, Qacarın çıxardığı gözləri nərgiz güllərinin timsalında təqdim etmişdi. "Ortalığa şairlərin ala gözlərə bənzətdikləri nərgiz çiçəkləri yağmağa başladı. Bu çiçəklər əvvəlcə birər-birər, ikişər-ikişər düşüyordu, sonra çoxalaraq dəstə-dəstə yağdı. Ancaq bunlar adət edilmişin ziddinə olaraq bəyaz, sarı və yaşıl rənglərdən başqa al qırmızı ləkələrlə ala-bula idi!.. Nərgizlərin arasında bir də bir nəsrin peyda oldu...

Şeyx Fəzlullah əlini uzadıb, qoxulamaq üçün nərgizlərdən birini qaldırdı.

...Kəyumərs:

- Aman, Şeyx! Ehtiyatlı olunuz! Üzünüzü-gözünüzü qana bulaşdırmayınız. Bu qanlı çiçəklər İranın qanlı gözləridir".

Diqqət yetirdinizsə, yunan mifolojisindəki özünə heyran, özünə Narsis 1908-ci ildə mifo-poetik estetikada Azərbaycan ədəbiyyatına necə daxil olurdu.

Yaxud Avropa ədəbiyyatının siyasəti-fürusəti. Bu dəfə Əli bəyə deyil Coysa məxsus siyasəti-fürusət: "Stiven kral ailəsinin hüzurunda səssizcə yerə əyləşdi. Divarlardan asılmış çərçivələrdə bataqlıqda batmış uçağan atların donuq sifətləri boylanıb baxırdı."

***

"Uliss"dəki irland incəsənətinin simvolu, yəni xidmətçinin çatlamış güzgüsü. "Stepan önə əyilərək... çatlayıb ikiyə ayrılmış aynaya diqqətlə baxdı, tükləri biz-biz oldu. O da, başqaları da belə görür məni... Kim seçdi bu üzü mənə?".

Coysda olduğu kimi, ümumiyyətlə, əksər modernistlərdə, daha çox da Virciniya Vulfda güzgü arxetipi modernizm estetikasının daimi işlək simvollarındandır. Amma "Uliss"dən on il əvvəl, doğrudur, tamam fərqli bir missiya ilə Azərbaycan ədəbi mətninə İskəndərin gələcəyi göstərən aynası daxil olmuşdu: "Bu mənzərəyi görən Pruşkeviçin kölgəsi qayət sevinərək: "-... Ələlxüsus, əlindəki ayna ruslara çox lazımdır". Kəyumərs hiddətlə: "- Buna ingilislər də göz dikmişlərdir. Lakin kimsəyə verilməsinə müsaidə edəməm!" - dedi və aynanı heykəlin əlindən qoparıb aldı".

Əli bəyin güzgüyə yanaşması gələcəkdəkini, indikinin fövqündəkini görmək baxımından simvolist səciyyə daşıyır: "Bayaqdan Kəyumərsin əlindəki bu ayna gözünüzün önündə duruyorkən, - Niyə gələcəyi anlamaq üçün oraya müraciət xatirimizə gəlmədi? - deyib aynaya yaxınlaşdı".

"Siyasəti-fürusət"də qərblilərin "feniks" dediyi "bəqa və fəna" barədə oxuyan feniks, ya da feqnus quşu, "Uliss"də isə Feniks parkı var. Hələ üstəlik, "Blum. Xitonun üzərində həkk olunmuş İ.X.S. hərfləri simurq quşu kimi alovların arasından yüksəlir".

"Uliss"in yalnız 15-ci epizodu, "Siyasəti-fürusət"in isə tamamı dramaturji üslubdadır. Əli bəy bir az da irəli gedib. Bəlkə də interteksuallıq hadisəsindən məharətlə yararlanaraq "postmodern" bir gedişə cəhd edib, oyun içində oyun qurub. Mağarada - o dünyada, əsl oyunda, ilk insanın da qatıldığı gözlənilməz bir epizod: "Bulunduqları mağara birdən-birə elektriklə işıqlandırılmış bir teatr salonuna döndü və özlərini parter deyilən bir qatın birinci səf sandaliyələrində oturmuş buldular". "Odessa darülfünunun tələbələrindən Nəriman adlı bir zatın rusca və türkcə "Nadir" ünvanı ilə təsnif etdiyi drama tamaşa etdilər..."

Zaman 150 illik bir çevrədə dəyişdi.

"Uliss"in 6-cı bölümündə - "Hades"də Blum məzarlığa kareta ilə gedir. "Siyasəti-fürusət"də də Pruşkeviç səyahətə gərdunə ilə - faytonla çıxır. "Uliss"də Blumu aparan kareta Dublinin küçələrindən keçib məzarlığa gəlir. "Siyasəti-fürusət"də də Pruşkeviçin xəyalı - Kölgə Azərbaycandan keçib İrana (və o biri dünyaya, məzara-mağaraya) daxil olur.

Əlbəttə, mövzu baxımından, janrca, üslubca "Uliss"lə "Siyasəti-fürusət"i eyni rakursda dəyərləndirmək mümkün deyil. Amma hər halda, diqqəti bu istiqamətə yönəltmək, məncə, ədəbiyyatımızın xeyrinə olacaq. Digər tərəfdən, türk ədəbiyyatşünaslığında Coysun "Uliss"iylə Oğuz Atayın "Tutunamayanlar", eləcə də Tanpınarın "Aydakı qadın" romanları müqayisəli təhlilə çəkilirsə (Serdar Odacı, Mümtaz Sarıçıçək), o zaman "Siyasəti-fürusət"i "Uliss"lə müqayisəli ədəbiyyatşünaslığın predmetinə çevirməklə ədəbiyyatşünaslığımızdakı yanlışımızı gec də olsa təshih edə bilərik. Ən azı o səbəbdən ki, "Siyasəti-fürusət" "Uliss"dən on iki il əvvəl yazılıb. Bir də türk ədəbiyyatşünasları hələ də bilmir (yaxud etiraf etmir) ki, Türkiyədə ilk modernist romanın müəllifi kimi də təqdim etdikləri Tanpınarın, ümumiyyətlə isə çağdaş türk ədəbiyyatının mifolojiyə yönəlməsi heç də təkcə Coysun təsiri ilə deyil, daha çox Əli bəy Hüseynzadənin təlqinləri ilə baş verib. (Bunu Hilmi Ziya Ülken də, Orhon Seyfi Orhon da etiraf ediblər). Və bu da dəqiqdir ki, Tanpınar "Uliss"dən öncə "Siyasəti-fürusət"i oxumuşdu. Yanlışımızı bir də o səbəbdən təshih etməliyik ki, Əli bəy Hüseynzadənin "Siyasəti-fürusət" əsərinin Türk ədəbiyyatşünaslığında "Uliss"lə qiyaslandırılması yaxın gələcəkdə gözlənilən deyil. Şəxsən mən buna inanmıram. Nədən ki, Türkiyədə müqayisəli ədəbiyyatşünaslığın görkəmli təmsilçisi professor Murat Belgenin yanlış bildiyinə (və yanlış da bildirdiyinə) görə Əli bəy Hüseynzadə 1900-cu ildən sonra "heç bir iz buraxmadan bir neçə ay sonra "unudulub" getmişdi". Yəni, müqayisəli ədəbiyyat üzrə tanınmış professorun Hüseynzadənin başqa xidmətlərini demirəm, heç yerli-dibli xəbəri yoxdur ki, elə Türkiyənin özündə müqayisəli ədəbiyyatşünaslığın ən mükəmməl örnəklərindən birini (bəlkə də birincisini) 1926-cı ildə Atatürkün tövsiyəsi üzərinə Əli bəy Hüseynzadə özü qələmə alıb. "Qərbin iki dastanında türk"də dünya ədəbiyyatının iki mühüm abidəsinin - Tassonun "Qurtarılmış Qüds" və Kamoensin "Luziadlar" əsərlərinə müqayisəli-tipoloji təhlil metodunu tətbiq edib, onların tarixi, filoloji və mifoloji məhvərini tədqiq edib.

Azərbaycanda modernizmin gəlişinə və gəlişməsinə yol açan ədəbi təmayüllər barədə ilk yazı Hüseynzadənin "Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar"ıdır (Bunu Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarından Rasim Mirzə, Elnarə Akimova öz tədqiqatlarında sübuta yetirirlər). Azərbaycan dekadansı, simvolizmi, Verleni, Mallarmeni, Bodlerin "Şər çiçəkləri"ni ilk dəfə Əli bəyin yazılarından tanımışdı. Nitsşenin həyat fəlsəfəsi, Şopenhauerin dünya iradəsi, Hartmanın pessimizmi, pessimizmdəki fövqəlidrak, naturalist Emil Zolya, pozitivist İppolit Ten və b... Modernizmin çıraqbanı olmuş bütün bunların Azərbaycanda bilinməsinə, tanınmasına Hüseynzadənin yaradıcılığı vəsilə olmuşdu. Özü də Hüseynzadə bütün bunları etmək üçün yaşadığı dönəmdə çətin hümanitar yollardan keçirdi. Çünki Azərbaycan türkcəsində elmi baxımdan terminoloji bəsitlik var idi. Çağdaş Avropa fəlsəfəsi barədə yazmaq Hüseynzadə üçün nə qədər asan idisə, Azərbaycan cəmiyyəti "böylə bir bəhsə izn və müsaidə versə də (!), dilimiz fəlsəfi istilahlar cəhətindən naqis və kasad olduğu üçün müsaidə" etmirdi. Hüseynzadənin bədii zövqünün formalaşması, fəlsəfi-estetik görüşlərinin hələ çox gənc yaşlarında olğunlaşması, məncə, daha çox pozitivist İppolit Tenin fəlsəfəsinə heyranlığından qaynaqlanırdı. Belə düşünürəm ki, Hüseynzadənin üçlü düsturunun ideya qaynağı da Tenin "Sənət fəlsəfəsi" kitabında şərh etdiyi La Race (irq), le Milieu (ortam), le Moment (vaxt, an) - ümdələrinə dayanırdı.

Sənətdə "həyat feyzlərə, zövqlərə meyldir" fəlsəfəsini təlim edən Əli bəy Hüseynzadə Şopenhauerin "həyatın mənası heçliyə, yoxluğa meyildir" fəlsəfəsinin təqdimatını da unutmurdu. Çünki yeni dünyada, yeni Qərb mədəniyyətində - modernizmdə mühüm estetik amil meyli-ədəm (heçliyə meyil) idi. Romantizmdəki dünya kədəri modernizm dövründə də hələ də öz qüvvəsini saxlamaqdaydı. Dekadans meyli-ədəmə doğru yola çıxmışdı.

Türk ədəbiyyatında mifoloji düşüncənin geniş ölçüdə bədii mətnə tətbiqi ilk dəfə 1908-ci ildə "Siyasəti-fürusət"də, dünya ədəbiyyatında isə İlkin intibah dövründən sonra mifolojiyə ilk qapsamlı dönüş - 1914-1920-ci illərdə "Uliss"də gerçəkləşib. Bu mənada XX yüzilin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatı Avropa ədəbiyyatından geri qalmırdı. Coysun "Uliss"i öz ideya qaynağını "Odissey"dən, Hüseynzadənin "Siyasəti-fürusət"də yararlandığı bədii üsul isə təbii ki, ideya qaynağını "Odissey"dəki Aiddən və "İlahi komediya"dan alır. Ümumiyətlə, Əli bəy Hüseynzadənin mifolojiyə münasibəti türk düşüncə tarixinə həsr olunmuş araşdırmalarda qabarıq görünən həqiqətdir. "Ədəbiyyatımız Əli bəyə qədər belə bir cəhddə bulunmamışdır" deyə yazan Hilmi Ziya Ülken mifoloji düşüncəsinin çağdaş türk ədəbiyyatına gəlişini Əli bəy Hüseynzadənin adına bağlamaqda haqlıydı.

"Siyasəti-fürusət"də ənənəvi olan hər şey çağın estetik tələbinə uyğunlaşdırılıb və bu modernist yanaşma deyilmi?

Azərbaycan ədəbiyyatında tamam yeni hadisə baş verirdi. Şüur axını özüylə birgə sənətdə yeni ideyaların və yeni obrazların axınına da yol açmışdı.

***

Eyni bir yüzilin içində, fərqli məkanda, fərqli ədəbi-estetik ənənələrdə yaranmış iki mətni müqayisə müstəvisinə çıxarmağımızın səbəbi Azərbaycan modernizminin mənalar məkanını müəyyənləşdirmək, ədəbiyyatımızda Şərq-Qərb səsləşmələrini görmək, Azərbaycan modernizm düşüncəsinin hüdudlarını dəqiqləşdirmək cəhdidir.

• Azərbaycan mədəniyyəti və mətbəxi Fransadakı festivalda
• "Onun bütün ailəsini qırmışdılar..." - 12 yaşlı qızı ölümdən xilas edən sevgi
• Mir Cəlalın “Füzuli sənətkarlığı” kitabı İordaniyada nəşr olundu