Kulis.az hər dördüncü gün “Bir sual, bir cavab” adlı layihədən şair, yazıçı, publisist Aqşin Yeniseyin yazılarını təqdim edir.
Növbəti yazı: Kamal Abdullanın yeni romanı romandırmı?
Lap başdan insan heyvana (totemlər) tapınırdı, çünki ilk atasının heyvan olduğuna inanırdı (misirlilər, hətta bəzi ayinlərdə totemlərinin ətini də yeyirdilər). İnsan həyatında əşyaların önəmi artdıqca inancın obyekti də cansızlaşdı; o, nəsnələrə, ağaca, daşa (bütlərə) inanmağa başladı. Yazının kəşfi ilə birlikdə ilahiləşdirilmiş bu maddi-psixoloji təmənnanın qibləsi də dəyişdi; köhnəlmiş tanrılara həmişə sədaqətsiz olan insan mənəviyyatı kitaba qədər inandığı hər şeyi unudub yazıya tapındı, mətnə sitayiş etdi. Tarix başladı. Tanrı ilk dəfə dil oyunlarına daxil edildi.
Yazıya qədər dil yox idi, nitq vardı. Dil yazının kəşfi ilə yarandı. İlkin mağara rəsmləri, qayaüstü şəkillər ilk rəssamın deyil, ilk primitiv yazarın əl işləri idi. Əlində nizə öküz qovalayan insan rəsmi, bəlkə də, ilk igidlik dastanının mətni idi. Çünki bu şəkillər zaman keçdikcə heroqliflərə (şəkilli sözlərə) çevrildilər, onlardan isə ilk əlifbalar, ilk mətnlər və mütəşəkkil dil yarandı.
İnsan dildən sənət yaratmayıb, sənətdən dil yaradıb. Türk sənətşünas Ali Artun bu prosesi sənətin dilə tərcümə olunması kimi şərh edir.
Oğuzların igidlik dastanı “Kitabi-Dədə Qorqud”u postmodernist təftişin divanına çəkən Kamal Abdullanın, əlyazması Ankaraya gəlib çıxmış “Bir romanın gerçək yazılma tarixçəsi” romanının ana ideyası da budur: mətnə inanmaq! Amma eyni zamanda ondakı semantik pauzalardan şübhələnmək! Romanın sujetini arxasınca dartıb aparan Vaqif obrazının “sonsuz lüğət” kimi inandığı mətn millətimizin arxeoloji anatomiyasını təsvir və təfsir edən “Kitabi Dədə Qorqud” dastanıdır.
“O, buradakı qəhrəmanlara inanır. Təkcə Salur Qazana, Beyrəyə, Basata deyil, həm də Şöklü Məliyə, Təpəgözə, Bayburd hasarının məliyinə inanır. Şah İsmayıla, Sultan Səlimə, Xızıra, Lələyə, Vəzirə, Taclı xanıma inanır. O, bu mətnə inanır. Hər kəlməsi, işarəsi ona bəlli, tanış olan sonsuz lüğətə inanır”.
Heç bir mətn yalnız doğrulardan ibarət deyil, hətta ilahi mətnlər də. Mətnə inanmaq oradakı yalanlara da inanmaqdır; göz yummaq yox, məhz inanmaqdır. Bu, fövqəlbəşər möminlik məqamdır. Kamal Abdullanın yazıcı qəhrəmanı Beyrəyə inandığı qədər Yalıncığa (yalançılığa) da inanır, çünki inandığı qədim mətndə, “...hamı bir-birinə inanırdı. Orda hətta Yalançı oğlu Yalançıya da inanırlar. Şöklü Məliyə də inanırlar. Təpəgözə də inanırlar. Orda Laokoona da inanardılar”.
O, - bu romanın Vaqifi də “Kitabi Dədə Qorqud” mətninin fövqəlmöminidir. Fövqəlmöminlər inandıqları kitabın, mətnin doğrularından çox, onun yalanlarına inananlardır. Doğrulara inanmaq fövqəlmöminlik deyil, sadəlövhlükdür, fövqəlmöminlik yalan olduğunu bilə-bilə yalana inanmaqdır, yalanı müqəddəsləşdirməkdir. Tövrat yazır ki, Musa ibrani dilini bilmirdi, yəhudi xalqı ilə tərcüməçi vasitəsilə danışırdı. Özü də yəhudi olan Ziqmund Freyd bu faktın üzərinə yazdığı “Musa və Təktanrıçılıq” kitabında sübut etməyə çalışır ki, Musa məbədlərdən Misir tanrılarının adlarını sildirən, təktanrıçılığı qanuniləşdirən Misir fironu Axenatonun məmur-kahinlərindən biri idi, bəlkə də, Axenatonun özü idi. Çox güman dini islahatlarına görə xalqın üsyanından qorxur və ölkədən qaçan yəhudilərə qoşulub (bəlkə də, qaçarkən yəhudiləri aldadıb özünə qoşub) qırx il səhrada gizlənir. Yəhudi xalqını dilini bilmədikləri bu kahinin (ya da fironun) doğru, yoxsa yalan danışdığı maraqlandırmırdı. Onların, sadəcə, inanca, güvənə, tarixi fövqəlmöminliyə ehtiyacları vardı.
İnanmamaq fəlakətdir. Biz bu fəlatətin müjdəsini Kamal Abdullanın romanında əlində nizə dəli kimi saçını-başını yola-yola troyalıların hay-həşirlə şəhərə sürütlədikləri “Troya atı”nın qarnını dəlik-deşik edən Apollon məbədinin kahini Laokoonun fəryadında eşidirik.
“Troyalılar on il davam edən qanlı müharibədən sonra bir səhər ayılıb İlion qalası önündə yunanların buraxıb getdiyi nəhəng bir at gördülər. Onlar güman etdilər ki, yunanlar uzun müharibədən bezərək gəmilərinə minib öz şəhərlərinə geri dönməzdən əvvəl bu nəhəng taxta atı şəhərə hədiyyə kimi qoymuşlar. Troyalılar atı içəri çəkib aparmaq, ya da aparmamaq üstündə qızğın mübahisələr aparmağa başladılar. Orda bir kahin bu atın ətrafına fırlanıb canfəşanlıq edir və bu hədiyyəni qəbul etməmələri üçün troyalılara yalvarırdı. Bu, Apollon məbədinin kahini Laokoon idi. Amma ona inanan yox idi. Laokoon inamsızlıq simvolu olmuşdu. Yalvarışı baş tutmayanda və troyalılar bu ağlı çaşmış qocaya heç bir fikir verməyib atı kəndirlərlə bağlayıb qalanın divarlarından içəri çəkib keçirəndə Laokoon son ümidlə əlindəki nizəni atın taxta bədəninə sərasər vuraraq onda deşiklər açmağa çalışdı”.
Musanın yad dildə söylədiyi “yalanlara” inanmaq yəhudiləri xilas etdi, ancaq troyalılara taxta atı içəri aparmasınlar deyə doğma luvi dilində yalvaran Laokoona inanmamaqla troyalılar başlarına fəlakət gətirdilər. Laokoonun bu romanda nə işi var? Laokoon da troyalıların Dədə Qorqududur. Kamal Abdullanın bu yeni romanında üç Dədə Qorqud var; yunanların Homeri, Oğuzların Qorqudu, troyalıların Laokoonu. Roman bu üç “Dədə”dən gələn dastanları (“gerçək xalq yalanlarını”) bir-biriləri ilə görüşdürür.
Vaqif (romanın qəhrəmanı) Dədə Qorqudun Beyrək haqqında yalan danışdığından şübhələnir. Romanın “Boşluqlardakı Beyrək” bölümündə “Kitabi-Dədə Qorqud”da ikinci, kölgə, xəyalət bir Beyrəyin varlığı iddia olunur. Əslində, gerçək qəhrəman mətnə təsvir olunduğu kimi deyil, kölgə kimi daxil olur; məsələn, bədii mətnlərdə, xüsusilə rəsm əsərlərində (məsələn, Rafael “Atilla ilə Papanın görüşü”, XVI əsr) uca boylu, yaraşıqlı biri kimi təsvir olunan romalıların “tanrının qırmancı” dediyi hun fatehi Atilla, onu öz gözləri ilə görmüş V əsr Bizans tarixçisi Panionlu Priskosun tarixi mətnində tösmərək, enli bədənli, keçisaqqal və önündə diz çöküb Romanı dağıtmasın deyə yalvaran Papanı qırmanclayacaq qədər yekə başı olan bir bədheybət kimi göstərilir. Sənət heyranlığın ürünüdür. Füzuli “ğəm”ə heyran idi. Heyranlıq gözəlləşdirir.
Kamal Abdullanın romanındakı kölgə (əslində, gerçək) Beyrək də, heç də dastanda təsvir olunduğu kimi, aydan arı, sudan duru deyil, məsələn, nişanlısına sadiqliyi uydurmadır, Bizans tekfurlarından (xristian vassalar) olan “Bayburd bəyinin bikr qızı”nı da zindanda üç öpüb bir dişləyir, düz də edir. O gün haradasa belə bir cümlə oxudum: “Sədaqət itlərin dinidir”. Tarixi aşınmaya məruz qalmış bu Oğuz mətnini bərpa etsək (rekonstruksiya) gözümüzün önündə tanıdığımız Beyrəyin ziddi olan hiyləgər, yalançı bir Beyrək peyda olacaq. K.Abdullanın romanı bu yalanın sirrini daha dərinlərdə, qədim yunan mətni Homerin “Odissey” eposunda axtarır. Bir az da dərinə getsə, yalanın izi onu yunanların “İliada” və “Odissey”indən, ibranilərin Tövratdan minlərcə il əvvəl yazılmış şumer kitabələrinə, ilkin ilahi mətnlərə aparıb çıxaracaq və məlum olacaq ki, yalan həqiqətlə iç-içə tanrılardan gələn bir hikmətdir. Bu hikmət mətnin bütövlüyünü, bəşəri oyunun davamlılığını qorumaq üçündür. Tanrı öz şeytanını (öz yalanını) özü yaratmağa məhkumdur. Yalansız həqiqət vaxtsız ölüm deməkdir.
Kamal Abdullanın romanı özü-özünə bu sualı verir; "Niyə süjet hərlənib-fırlanıb Beyrəyin taleyini qamçılayır?!" Cavab çox gözlənilməzdir: Beyrək Oğuzların dastanında "Yazı mədəniyyətinin nümayəndəsi idi". Yəni o, bu dastana gəlmədir, yaddır. Beyrək Oğuzların bu qədim mətnində ögey (əkişdirilmiş) personajdır. Dədə Qorqud bunu bildiyi üçün onu əvvəlcə on altı il Bayburd zindanında (oxucudan) gizləyir, azadlığa çıxan kimi də at ağızlı Alp Aruzun qılıncına yem edir. Beyrək “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında Odiseeyin dublyorudur. O, Dədə Qorquda, sadəcə, Odisseyi türkləşdirmək üçün lazım idi.
Romanın Vaqifi də – açığı, bu cür pasport adlarının istənilən yerli romanın enerjisini sorduğunu düşünürəm, mənə elə gəlir ki, Azərbaycan romanında obrazlar adları ilə deyil, ləqəbləri ilə təmsil olunsalar roman daha canlı görünər. Çünki biz xarakterin enerjisini ada yox, ləqəbə yükləyirik. Adlarımızın hamısı ölüdür. – Beyrəyin izini yunan mətnlərində axtarmaqla kifayətlənir. Ona bu işdə “hiyləgər Odissey” kömək edir.
Platon dövlətin idarə olunmasında hiylənin, yalanın əhəmiyyətini hamıdan əvvəl görə və dəyərləndirə bilmişdi. O, hesab edirdi ki, siyasət “gerçəklik”lə “yalan”ı birləşdirməyə, dövlət və vətəndaş həmrəyliyini “gerçək yalan” üzərində yaratmağa məcburdur. Yalnız yalana əsaslanan dövlət və cəmiyyət kimi, yalnız həqiqətə bel bağlayan dövlət və cəmiyyət də məhvə məhkumdur. Tarixi onurğa yalanla həqiqətin vəhdətindən ibarət olmalıdır. Odissey bütün əngəlləri hiylənin, yalanın gücü ilə dəf edir. “Troya atı” tələsi də onun ağlının məhsuludur. Hətta italiyan filosofu Maria Bettetini özünün “Yalanın qısa tarixi” kitabında Odisseyin təkcə həyatı təhlükədə olanda deyil, kefindən də yalan söyləməyi xoşladığını yazır.
Hörmətli akademikin “Bir romanın gerçək yazılma tarixçəsi” romanının ikinci, hiyləgər və yalançı Beyrəyi üzə çıxarmaq cəhdi, əslində, ibrətamizdir və uzaqgörənlikdir. Bizə bir ulus, bir dövlət kimi o gizli, kölgə Beyrək, gerçək Beyrəkdən daha çox lazımdır.
1815-ci ildə alman türkoloq Fridrix fon Dits ölümündən iki il əvvəl çap etdirdiyi “Denkwürdigkeiten von Asien” (“Asiyanın xatirələri”) adlı əsərində ilk dəfə Oğuzların “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanındakı təpəgözü yunanların “Odissey” dastanındakı tək gözlü Polifemlə tutuşduraraq elm dünyasında yeni bir mübahisənin əsasını qoydu. Dits iddia edirdi ki, təpəgöz mifini Oğuzlar yunanlardan deyil, yunanlar Oğuzlardan götürüblər.
Təkcə təpəgözümü?
Bəs eynən Beyrəyi Bayburd qalasında Şöklü Məliyin əsir olan Banu Çiçək kimi illərlə dənizlər tanrısı Pseydonun dustağı olan Odisseyinin yolunu gözləyən Penelopa?
Yaxud eynən Beyrəyə aşiq olub onu Bayburd zindanından xilas edən kafir qızı kimi, Odisseyə aşiq olub onun vətəninə dönməsinə kömək edən ilahə Kalipso?
Hər iki dastanda bu cür bir-birini çağıran oxşarlıqları sadalayıb mətləbdən yayınmaq istəmirəm.
Türk filoloq Suat Yaqub Baydur 1951-ci ildə Dədə Qorqudun Dəli Domrulu ilə eramızdan əvvəl V əsrdə yazılmış Evripidin “Alkesdida”sı arasında paralellər apararaq Dədə Qorqud dastanının Homerin eposları ilə yanaşı, Afina pyesləri ilə də oxşar yönlərə sahib olduğunu “kanıtlamışdı”.
Dədə Qorqud və Homer aralarındakı əsrlər boyu uzanan zaman məsafəsinə baxmayaraq, Bizans mədəniyyətində görüşdükləri kimi, onların qəhrəmanları Beyrək və Odissey də Kamal Abdullanın yazdığı bu çağdaş Azərbaycan romanında görüşürlər; Vaqif və Firəngiz (çox enerjisiz adlardır) obrazlarının restoran, kafe söhbətlərində. Kamal Abdullanın təhkiyəsi Beyrəyin ikili xarakterinin Odisseydən qaynaqlandığında israrlıdır. Bəlkə də, əsrlər öncə qədim Oğuzlar Təpəgözü antik yunanlara verib əvəzində Odisseyi alıblar.
Ümumiyyətlə, Qərb romanından fərqli olaraq Azərbaycan romanının milli və dini mifologiya ilə işləmək təcrübəsi, demək olar ki, yoxdur. Kamal Abdullanın romanlarını (Yarımçıq əlyazma", "Unutmağa kimsə yox", "Sehrbazlar dərəsi", "Sirlərin sərgüzəşti") bu təcrübənin ilk qaranquşları adlandırmaq olar.
Postmodern mətn özünü yazı və oxu prosesində unudan mətndir; özünü unudan və başqa mətnləri yada salan, çağıran mətndir. “Bir romanın gerçək yazılma tarixçəsi” romanı özündən əvvəl yazılmış bir neçə mətni yada salır, təftiş edir. Eyni zamanda, bu roman həm də holistik bir romandır; ayrı-ayrı mətnlərin qarşılıqlı ünsiyyətindən yararlanıb müstəqil mətn olmağa can atan intertekstual bir tarixçədir.
Məndən bu qədər…
