Rezan Yeşilbaş 2012-ci ildə “Səssiz” adlı qısametrajlı filmi ilə Türkiyəyə Kann festivalının “Qızıl Palma” mükafatını gətirən kino rejissorudur. Rezan bəyin Bakı Beynəlxalq Qısa Filmlər Festivalının jüri heyətində olmasını fürsət bilib rejissorla söhbət etdik.
Kulis.az Rezan Yeşilbaşla müsahibəni təqdim edir.
- Rezan bəy, deyəsən, festivalın filmlərini ayrılıqda izləyirsiniz…
- Biz indi həm sənədli, həm bədii, həm də animasiya filmlərinə baxıb seçirik. Amma festivallarda çox jüri heyəti kateqoriyalara uyğun olur. Yəni, animasiyalara baxan jüri ayrıdır, sənədli filmlərə baxan ayrı və s. Ona görə film çoxdur və mən bura gələndə iştirak edən filmlərin bir hissəsini artıq izləmişdim. Zaman baxımından bu mənim üçün yaxşı oldu. Filmlərlə bağlı fikrim də var seçimlərimi də etmişəm. Sonda jüri heyəti toplaşıb qərarlarımızı müzakirə edəcəyik.
- Rezan bəy, Bakı Beynəlxalq Qısa Filmlər Festivalının beynəlxalq proqramında jüri heyətindəsiniz. Filmləri qiymətləndirərkən sizin prioritetiniz nədir?
- Məsələn, bir filmi izlədiyimdə heç nəyin məni filmdən qoparıb ala bilməməsi. Bunun da arxasında peşəkarlıq dayanır; əhvalatın necə danışılması, mövzuya müəllifin hardan baxması, aktyorların canlı oyunu, operator işi kimi xeyli sayda peşəkarlıq məsələləri. Əslində bütün bu sadalananları özündə ehtiva edən film onsuz da sizi öz içinə alır. Mən hər filmə proqnozsuz, sadəcə yaxşı bir film izləyim deyə baxıram, adi seyrçi kimi. Sonradan artıq filmin yeni bir rakursu, texniki yöntəmləri varmı yoxmu deyə filmlər mənim üçün bölünməyə başlayır. Bir də ki, bu, nəticə etibarilə subyektiv dəyərləndirmədir. Bəlkə başqa bir jüri başqa bir film seçəcəkdi. Bu, duyğu ilə bağlı bir şeydir. Məsələn yaxşı aktyorun oyunu ilə bizi inandırması... Bunun sayəsində bir film yox, bir əhvalatı izləyirmiş kimi olmalıyıq.
- Kinonun gerçəkliyə münasibəti, zamanla bağlılığı... Kinonun gerçəkliyi nədir? Elə bilirəm bunlar hələ də kino cameəsində müzakirə olunan mövzulardır. Sizcə, bu məsələləri – kino, zaman və gerçəkliyi bir birinə bağlayan nədir?
- Mənim çəkməyə çalışdığım kino, əlbəttə ki, daha gerçək bir yerdə dayanır. Amma kinonun yalnız gerçəklik kimi bir üslubda olması kimi şərti yoxdur. Sürreal baxış bucağı olan yaxşı rejissorlar da var. Məsələ bizə dərd olan, beynimizdə ilişib qalan məsələləri necə danışmağımızla bağlıdır. Hər bir rejissor öz yaşadıqlarının onda buraxdığı təəssüratlar, yaratdığı suallar üzərində film çəkməyə cəhd edir. Bu isə gerçəkçi film də ola bilir, sürreal da. Yəni, rejissora görə dəyişən bir məsələdir. Mən özüm çəkəndə gerçəkliyə meyl edirəm. Amma izləyərkən belə bir şərtim yoxdur. Məsələn, bir animasiya filmi var bu festivalda məni həddən çox təsirləndirib.
- Rezan bəy, sizin Kann festivalında qalib olan “Səssiz” filminiz sadə bir əhvalatı danışır. Bəlkə bu əhvalatı birinə danışsan, “durub bunu film edim” deyə əziyyətə qatlanmaz: bir kürd məhbusunun həyat yoldaşının əri üçün həbsxanaya ayaqqabı aparmasından, sərt qaydalara baxmayaraq, onu içəri keçirə bilməsindən bəhs edir. Əslində, sənət əsərlərinin süjetinə baxsaq, sadədir. Maraqlı olan sizi bunu çəkməyə vadar edən fikir, ideya, duyğudur.
- Bu mənim anamla atamın hekayəsidir. Bir gün anam mənə bu ayaqqabı hekayəsini danışdı. Hekayə məni çox təsirləndirdi. Həm bir qadın hekayəsi idi, həm də bir az dərinə gedəndə mənim uşaqlıqda yaşadıqlarım, atamın vəziyyəti, anamın vəziyyəti - bunlar məni kinoya gətirən səbəblərdir. O, ayaqqabı əhvalatını danışanda bildim ki, bunu çəkməliyəm. Orada bir qadının bütöv bir avtoritarizmi öz ağlı ilə yerlə bir etməsi çox xoşuma gəldi. Düşünsəniz, yasaqlar, əngəlləmələr var, amma insan onun bir həllini mütləq tapır.
- Rezan bəy, festivalda uğur qazanmış filmlərdən bəhs edərkən bir “festival konyukturası” sözü işlənir: “Festivallar siyasiləşib və ya elə mövzular var ki, onlara toxunan filmlər üstünlük qazanır. Məsələn cinsi azlıqlar, etnik azlıqlar və s.” Sizin filminiz kürd dilindədir, kürd məhbus var filmdə. Filminizin qalib olması faktına “Festival konyukturasına görədir” kimi bir yanaşmalar oldumu?
- Festival konyukturası yanlış söhbətdir. Elə bir şey yoxdur.
- Məsələn, Əbdüllətif Keşişin filmi. Yalnız toxunduğu mövzuya görə mükafat aldığını iddia edənlər var.
- Amma çox gözəl bir filmdir, elə deyil? Mən çox sevirəm o filmi. Əsas olan sevgidir yəni. Sizcə, deyilmi?
- Məsələ mövzuda deyil. Tutalım, Viskontinin filmində də bu xətt var. Amma müqayisə edə bilmərik…
- Rejissorun qoyduğu rakurs da önəmlidir. Məndə o film duyğu oyadıb, sizdə yox. Kinonun da gözəl tərəfi budur. Qaldı etnik məsələyə, mən Yılmaz Güneydən sonra Türkiyədən Kanna seçilən ilk kürd rejissoruyam. Bu məsələ ondan qaynaqlanırsa, başqalarının da Türkiyədən getməsi lazım idi. Siz deyən kimi, filmim haqda “konyukturadır” deyə düşünüb, filmi izlədikdən sonra üzr istəyənlər də var. Sadəcə kürdlərdən bəhs edir deyə Kannın məni mükafatlandırması mümkündürmü? Məsələlərə belə yanaşsaydı, o zaman Kann Film Festivalının bir mənası qalmazdı. Biz isə düşünürük ki, Kann film festivalı art-hausdakı ən önəmli kinonun ən yaxşı nümunələrini ortaya çıxarmaqla bağlı olan festivaldır. “Konyuktura” önyarğılı bir yanaşmadır, özü də dünyada elə yanaşma yoxdur, Türkiyədəsə var, deyirlər, “hə, filan məsələni qabardır”, ona görə mükafatlandırıldı. Halbuki, mövzu önəmli deyil, məni düşündürən, kədərləndirən məsələlərlə bağlı filmlər çəkməyi sevirəm, kürdlərlə bağlı məsələ də məni narahat edir.
- Bəs sizi kədərləndirən mövzuya görə içinizdə maneələr yaranırmı?
- Barış dövrü var idi, bəlkə xatırlayarsız, o zaman hər şey yaxşı idi, amma o dönəm bitdikdən sonra layihələrimiz dəstəklənmədi, siyasi hesab olundu. Bu həssaslıqlar var ikən, maneə olmaq ehtimalı həmişə var.
- Kannda mükafat almağınız kino layihələrinizin dəstəklənməsinə müsbət təsiri etdimi?
- Türkiyədə çox olmadı, açığı. Çünki konyuktura dəyişdiyində sən də ona qurban gedirsən. Mən də tam o dövrə gəlib düşdüm. 7 il sonra ancaq indi nazirlikdən layihəmə bir dəstək almışam.
- “Uçan köftəçi” kimi bir film istəyirdiniz, bu odur?
- Hə, hələ çəkməmişəm, çəkəcəyəm. Bu tammetrajlı film olacaq.
- Heç tammetrajlı filminiz var idimi?
- Mənim bir tammetrajlı filmim var, onun postprodakşnını edirəm. Bir də tammetrajlı sənədli filmim var. Gələn sentyabrda da “Uçan köftəçi”ni - ikinci tammetrajlı filmimi çəkəcəyəm.
- Uzun müddət Zeki Demirkubuzla ikinci rejissor kimi çalışmısınız. Onunsa bəlli üslubu var. Təsirinə düşməkdən qorxmursunuz?
- Onunla çalışdığıma görə şanslıyam, çünki böyük rejissorlar təcrübə baxımdan insana çox şey verir. Usta-şəyird münasibəti kimi. Amma siz deyən bir qorxum olmadı. Mən bilərəkdən Zeki Demirkubuzla çalışdım. Onun filmlərini tamaşaçı kimi sevirəm, lakin onun kimi filmlər çəkmək kimi bir düşüncəm olmayıb. Mən özümə aid bir forma tapmağa çalışıram. Amma bu formanı necə həyata keçirmək mövzusunda Zeki Demirkubuzun mənə çox təsiri, köməyi oldu. Bu, bir təcrübə olaraq baş verir, çünki, kimsə sənə gəlib hansısa bilgini vermir. Kino təcrübə ilə bağlı bir şeydir. Belə bir şeyi necə edərəm, deyib zorlandığım bir məsələni onun necə sadə həll etdiyini görürəm. Amma Zeki Demirkubuzla kinoya yanaşmamız heç eyni deyil.
- Zeki Demirkubuzla işləməyin zövqlü və problemli tərəfləri nələrdir?
- Mənim üçün onunla işləməyin mənəvi tərəfi budur: Zeki Demirkubuz Öktenin assistenti olub, Ökten də Yılmaz Güneyin assistentidir. Mən Yılmaz Güneyi çox sevirəm və ondan gələn ənənəni davam etdirirəm. Elə bil ki, bir xətti aparıram, bu məni sevindirir.
- Sizin qadınlara həsr etdiyiniz qısametrajlı bir trilogiyanız var. Dünən açılış mərasimində də jüri heyətində qadın olmamağından təəssüfləndiniz. Qadın mövzusuna həssaslığınız nədən qaynaqlanır?
-Yəqin ki, uşaqlığımla bağlıdır. Mən üç qadının arasında böyümüşəm; anam, nənəm və xalam. Kiçik yaşlarımdan qadının ayrı-seçkiliyə, haqsızlığa uğradığının fərqinə varmışam. Bu mövzunu kinoda da işləmək istəyirəm, belə bir istəyim var. Bizi var edən, bizim insan olmağımızla bağlı ən çoz əziyyət çəkən cinsə bu qədər etinasız olmaq məni məyus edir. Harada belə etinasızlıq, ya haqsızlıq görsəm dilə gətirirəm. Festivalın açılışında da baxdım ki, jüridə 5 kişiyik. Hər şey bir yana, heyətdə qadın olarsa, o, bambaşqa bir perspektivdən baxacaq. Biz beş kişi haradasa azsaq, qadın bizi özümüzə gətirər, bəlkə heç hiss etmədiyimizi o qadın duyar. Kaş ki, heyətimizdə bir qadın da olardı, biz beş kişi nə edəcəyik, heç bilmirəm.
- Dünyada qadın hərəkatı güclənirmiş kimi görünür. Amma feministlərə münasibət də dəyişir. Onlara ironik yanaşmalar var. Sizcə, bu hərəkatın belə davamının bir faydası olacaqmı?
- Mən bir fikrin ifrata varmasını sevmirəm. Bəzi feministlərin kişi düşmənçiliyi sərgiləyən açıqlamaları var. Halbuki biz bərabərik, kimsə kimsədən üstün deyil. Bəzi dini referanslar verən insanlar 21-ci əsrdə qadın insandır, insan deyil deyə müzakirə açırlar. Qorxunc bir durumdur. Neşet Ertaşın gözəl bir sözü var: deyir ki, qadın insandır, kişi insan oğlu. Məncə, məsələni konkret şəkildə həll edib... Qadına qarşı harada haqsızlıq görsəm, danışıram. Qadına görə deyil, haqsızlığa görə. İstər kürdlər olsun, istər qadın, istər LGBT - haqsızlıq varsa, həssaslıq lazımdır. Çünki, haqsızlıq bir qeyri-bərabərlikdir.
- Rezan bəy, siz burada beynəlxalq proqrama baxırsız, amma Azərbaycan filmləri izlədinizmi, izləmisizimi?
- Bu beynəlxalq proqramda bir Azərbaycan filmi var. Bundan qabaqsa, Elmar İmanovun tələbə Oskarı almış “Tabutçunun yelləncəyi” filmini izləmişəm. Elmarla Belçikada tanış olmuşuq. O filminizi çox sevirəm. Ümumi olaraq, Azərbaycan kinosu haqda çox geniş bilgim yoxdur. Məsələn, jüridə olan İlqar Safatın Oskara namizəd göstərilən filminə baxmaq istəyirəm. Sizin filmlərə əlimiz çatmaqla bağlı problem var. Bizim kinoteatrlara gəlmir, filmlərinizdən xəbərsizik.
- Rus kinoşünası Kirill Razloqovla müsahibə etdik. O türk kinosunun uğurunu onun daxili bazara işləməsində görürdü. Deyirdi ki, hətta müəllif filmləri də kinoteatrlarda göstərilir. Nə qədər doğrudur bu? Müəllif filmləri kinoteatrlarda göstərilirmi? Məsələn sizin qısa metrajlı filminiz nümayiş edildimi?
- Çəkilən art-haus filmlər mütləq kinoteatrlara çıxır. Mənim filmim qısametrajlı olmasına baxmayaraq, nümayiş edildi. Amma bu Türkiyədə qısametrajlı art-haus üçün sıradan hal deyil, “Səssiz” sadəcə, böyük mükafat aldığı üçün kinoteatrlarda oldu. Tammetrajlı art-hauslar isə mütləq nümayişə çıxrılır. Ola bilər, az göstərilsin. Məsələn, Nuri Bilgənin filmləri ən çox baxılıb: 300-350 min tamaşaçı. Art-haus filmlərin bəlli bir izləyicisi var, əsas axın populyar komediyalaradır. Bir də, bizdə festivallar da var. Məsələn, İstanbul Film Festivalının təşkil etdiyi “İstanbul Film Ekimi” var, o ildə Berlin, Kann, Venesiya, Torrontoda göstərilən sənət filmlərini İstanbul, Ankara, Diyarbəkirdə səyyar festival kimi nümayiş edir. O filmlər ki, Diyarbəkirdə nümayiş edilməyəcəkdi, onlar festivalda göstərilir. Bu, çox önəmlidir.
- Əlbəttə. Sizin jüri heyətində iştirak etdiyiniz festivalın direktoru Fehruz Şamıyev sovet dönəmində, ucqar bir Azərbaycan kəndinin klubunda Fellininin filminə baxıb. Bəlkə də məhz ona görə bu festival var və biz burada söhbət edirik...
- Doğrudan? Görürsünüzmü, bu, nə qədər önəmlidir!
-Sizin jüri heyətindəki işiniz də belə önəmlidir. Uğurlar arzulayırıq.
- Təşəkkür edirəm.
