Kulis.az Ümumrusiya Dövlət Kinematorafiya İnstitutunun 100 illiyi ilə əlaqədar keçirilən tədbirlər çərçivəsində Bakıda olmuş rusiyali kinoşünas, kulturoloq, teleaparıcı Kirill Razloqovla müsahibəni təqdim edir.
- Kirill Emilyeviç, UDKİ-nin hansı ənənələri var idi ki, “sovet kinosu” terminini yaratdı və bu ənənələr özünü bu gün dünya kinematoqrafiyası müstəvisində doğrulda bilirmi?
- Əvvəla “sovet kinosu” tarixi hadisədir. Sovet kinosu doğuldu, müəyyən bir müddət davam etdi və Sovet İttifaqının süqutu ilə tarixdən qopdu. Çünki kino üçün yaradılan sistem dağıldı. Bu, plan təsərrüfatlı dövlət sistemi idi. Sənədli və bədii bölgüsü olan, studiyaları əraziləri əhatə edən, bir mərkəzdən idarə olunan vahid sistem idi. Sistemin üstünlüyü onda idi ki, burada vahid bazar, bir yayım mexanizmi var idi. İstənilən film istənilən respublikanın studiyasında çəkilə bilərdi və mütləq rus dilinə dublyaj olunmalı idi. Belə olan halda Riqa studiyası prokatda birinci yerə çıxmışdı, ona görə ki, orada rejissor Aloiz Brenç işləyirdi və onun filmi bütün Sovet İttifaqında göstərilirdi. Sovet kinosunun iki şöhrətli zamanı var idi: birinci dövr formalaşma dövrü idi. İnqilabdan ruhlanmış kino klassiklərinin inqilab pafoslu filmlərinin dövrü. Bu dövrdə də iki istiqamət olub: poetik kino və prozaik kino. Bu 20-ci 30-cu illərdəki şöhrətli kino dövrü idi.
Daha sonra səsin gəlişi ilə nəqletmə qalib gəldi, o zaman sovet Hollivudu yaratmaq kimi bir ideya yarandı - kütləvi auditoriyanın xoşuna gələn populyar kino yaratmaq. Çoxları bu ideyanı Stalinin ayağına yazırlar. Guya o demişdi ki, həyat onsuz da ağırdır, onu ağır filmlərlə ağırlaşdırmaq nəyə lazımdır, kino sevinc gətirməlidir.
Bu zaman Sergey Eyzenşteynlə işləyən Qriqori Aleksandrov qəfildən böyük komedioqraf oldu. Hansı ki Lyubov Orlovanı dünya kinosu ulduzuna çevirə bildi. Ömrü boyu Dostoyevskini ekranlaşdırmaq istəyən Aleksandrov – bu arzusunu yalnız ömrünün sonunda reallaşdıra bildi
Komedioqraflardan biri də İvan Pıryev oldu. “Kuban kazakları” kimi filmi onu populyar janrın ustası etdi. Bu canlı kino idi, hamının baxmaq istədiyi film idi, üstəlik inqilab ənənələrini davam etdirirdi.
Böyük Vətən müharibəsindən sonra çoxmillətli kino formalaşdı. Buna qədər Ukraynada, Qafqazda var idi, amma Sovet İttifaqının digər yerlərində, məsələn, Orta Asiyada kino yox idi. Daha sonra böyük studiyalar Qazaxıstana köçürüldü və burada dövlət tərəfindən dəstəklənən kinematoqrafiya institutları yarandı. Bununla da Sovet kinosu çoxmillətli xarakter daşımağa başladı. “Sovet kinosu” termini belə tarixi mərhələlərlə formalaşdı.
- İttifaq dağılandan sonra dediyiniz kino sistemi də dağıldı. Amma bu dağıntının qalıqları keçmiş ittifaq ölkələrinin kinematoqrafiyasına hansı mənfi təsir göstərdi? Ümumiyyətlə, MDB ölkələri kinematoqrafiyasının mənzərəsi necədir?
- İlk növbədə prokat sistemi məhv oldu, ayrı-ayrı respublikalar arasında olan əlaqələr yoxa çıxdı. Bazar məhv oldu. O cümlədən Rusiyada. 90-ların əvvəllərində Rusiyada çox kino çəkildi, çünki hələ pul var idi və senzura məhdudiyyəti yox idi. İlə 200-300 film çəkilirdi. Amma bu filmlərdən heç biri tarixdə qalmadı, çünki boş, qeyri-peşəkar filmlər idi. Bu illərdə kinoda əvvəllər olduğu kimi ÜDKİ-nin təhsili vacib deyildi, teatr institutunda təhsil almış insanlar da film çəkirdi. Əvvəllər onlara elə gəlmişdi ki, çılpaq bədən və qan təsvirləri insanları cəlb edəcək, amma sonra məlum oldu ki, tamaşaçılara belə filmlər maraqlı deyil. Bu zamanlarda tanış olduğun qızla kinoya getmək dəbi aradan götürüldü. Kinoteatrlar mebel salonuna çevrildi. Bu, kinonun qlobal böhranı idi. Və bu böhrandan kinonu Hollivud xilas etdi. Misalla desək, məsələn, “Titanik” xilas etdi. Filmin premyerasını Leninqradda etdilər, Rusiyanın birinci kanalından filmi göstərdilər və artıq kino yenə əvvəlki nüfuzunu bərpa etməyə başladı - kinoya getmək mədəni bir davranışa keçdi. İnsanlar kinoya qayıtdı.
- Lakin bütün ölkələrin belə perspektivi olmadı..
- Əlbəttə ki, bütün o biri respublikalarda bu baş vermədi. Bəzilərində kino istehsal tamamən dayandı. Ölkələrarası əlaqə olan ərazilərdə isə, məsələn, Pribaltika ölkələrində müştərək filmlər çəkildi.
Azərbaycana gəlincə, filmlər olduqca azdır, halbuki, kinematoqrafiyası inkişaf etmiş Türkiyə ilə qonşudur, eyni dildə danışır. Bunlar Türkiyə ilə müştərək işləməyə, qlobal strategiya qurmağa sanki Allahın açdığı bir yoldur. Bu hələ ki, niyəsə Azərbaycanda baş vermir. Qəribə də olsa, Türkiyə kino sahəsində aktiv şəkildə Azərbaycanla yox, Ermənistanla əməkdaşlıq edir.
- Kirill Emilyeviç, müasir Azərbaycan kinosu barədə nə təsəvvürləriniz var? Hansı filmlərə baxmısınız?
- Azərbaycan kinosunu izləyirəm. Dövlət tərəfindən çəkilən filmləri də, 90-larda çəkilən satirik filmləri də izləmişəm. Heydər Əliyev haqqında filmi də izləmişəm. Son Azərbaycan filmlərindən “Nar bağı”na baxmışam. Dəyərli işdir, amma mənim fikrimcə, bunlar kinoproseslə uzlaşmayan adda-budda şeylərdir. Xüsusən, Türkiyədə baş verənlərlə müqayisə etsək: orada böyük kinematoqrafiya var, ildə onlarla film çəkilir, bu kinematoqrafın dalınca apara bildiyi öz auditoriyası var.
- Gürcüstanda olduğu kimi?
- Gürcüstanda vəziyyət fərqlidir, mürəkkəbdir. Orada inkişaf etmiş kinematoqrafçılar var, müştərək istehsal əsaslarıyla bütün dünyada işləyirlər, filmlər çəkirlər, amma bu filmlər Gürcüstanın özündə baxılmır. Qırğızıstandasa, yerli tamaşaçının baxdığı kinematoqrafiya var. Özbəkistanda da belədir, amma burada filmlər DVD-lərdə yayılır. Bununla belə, həqiqətən də tamaşaçını təmin edən canlı kinodur, öz arxasınca milli mədəniyyəti, dili daşıyan, festivala deyil, öz auditoriyasına hesablanmış azbüdcəli kinodur.
Qazaxıstanda əksinədir, festival kinosu ənənəsi var: filmlər ixrac olunur, festivallarda yaxşı nümayiş olunur və s. Bu, ÜDKİ-nin Qazaxıstandan topladığımız tələbə qrupu ilə başladı – mən də orada kino tarixindən dərs deyirdim. Dediyim kimi, festivallarda uğurlar var, amma yerli auditoriya ilə əlaqələr qurulmayıb.
Yəni hər ölkədə vəziyyət özünəməxsusdur. İndi siyasi kinokonyuktura Ukrayna kinosuna da diqqət ayırır, mən ümid edirəm ki, Ukrayna kinosu bir şəkildə böhrandan qurtula bilər. Amma qlobal uğura hələ ki, Rusiya kinematoqrafiyası çatdı.
- Rusiya kinematoqrafiyasında, özəlliklə art-house filmlərində, məsələn Zvyaqintsevdə bir ümidsizlik, pessimizm var. Bu, nə ilə bağlıdır? Heç bir ümid yoxdur...
- Əvəzində davamı var (gülür)
- Halbuki, rus inancında, provaslavlıqda ümid var, İsa çarmıxa çəkilir, amma o, sonda diriləcək...
- Siz deyən ümid işığı Tarkovskinin filmlərində var idi, həm də onda paravoslav dini qadağan olunmuşdu. Amma pravoslava icazə veriləndə bu yoxa çıxdı; indi ciddi kinoda antiprovaslav münasibət daha çoxdur.
Bir də ki, qədim yunan faciəsində də ümid olmur. Sənətdə müxtəliflik var. Zvyaqintsev pessimistdir və onun buna haqqı var. Hər sənətkar özü üçün bu məsələləri özünəxas həll edir. Pessimist əsərlər daha böyük təsir ötürür. “Leviafan” kimi...
“Leviafan” filmi kəskin siyasi film idi və Rusiyanın mədəniyyət naziri bu filmdən imtina etdi. Filmə görə Zavyaqintsevlə sözləşdim. Mən məqalələrin birində yazmışdım ki, film anti-rus filmi ittiham edilə bilər. Əlbəttə, “mən də belə hesab edirəm” yazmamışdım, sadəcə “belə qəbul oluna bilər” yazmışdım. Amma Andrey məndən çox incidi. Bu hadisə bizim münasibətlərimizi korladı. Bu özü də, onu xarakterizə edir. O, çox inciyəndir.
- Siz dediniz ki, film “antirus” qəbul oluna bilər. Amma anti-rus yox, anti-dövlət ideyası var. Həm də ümumiyyətlə, bir ideya, bir quruluş olaraq dövlətə qarşı.
- Burada çox məqamlar var və xarici tənqid o detalların üstünə çox da getmir. Bu film həm də kilsə əleyhinədir. Bu filmdə bir neçə qat var. Əslindəsə bu filmin əsasında Amerika mətbuatından götürülmüş əhvalat dayanır. Böyük bir şirkət fermeri torpağından çıxarmaq istəyir. Fermer öz texnikası ilə öz torpağını geri alır, şirkətin tikintisini traktoru ilə dağıdır. Amerika həyatında qələbədir, Zvyaqintsevin filmində isə siz dediyiniz kimi, tam məğlubiyyətdir.
Zvyaqintsev aktyor idi, rejissor kimi özünü təsdiqləməyə çox qüvvə sərf etməli oldu. Hərçənd “Qayıdış” adlanan ilk filmi uğurlu oldu. Onun digər rejissorlardan fərqi budur ki, müasir rejissorlar filmini təqdim edəndə vaxtın və pulun yoxluğu kimi səbəblər gətirir. Andreyə bu söhbətlərin dəxli yoxdur. O, filmini son detalınadək, son dəqiqəsinədək işləyir. Venesiyada bir tənqidçi deyirdi ki, onun filmləri həddən ziyadə dəqiq işlənib. Festival filmləri üçün bu başlıca tələbdir. Andrey səs, təsvir məsələlərində, qalan texniki məsələlərdə perfeksionistdir. Zavyaqintsevin ikinci yaxşı cəhəti odur ki, göstərdiyi hadisələrə ciddi yanaşır. O, müasir insanın psixologiyasında ağrılı nöqtələri tapa bilir.
- Sizin üçün novatorluq nədir?
- Bu yaşımda heç nə. Hər şeyi görmüşəm. Məni nə təəccübləndirə bilər? Ancaq yaxşı unudulmuş köhnə. Əlbəttə, bu zarafatdır...
- Moskva kino festivalının proqram direktorusunuz. Filmləri hansı meyarlarla seçirsiniz?
- Film maraqlı olmalıdır. Vəssalam. Janra gəldikdə müsabiqədənkənar proqram rəngarəng olmalıdır. Məsələn, bir dəfə festivalın açılışında hind filmi göstərməklə həmkarlarımı şoka salmışdım. Bu, kassa filmi idi. Bəxtimdən o auditoriayanın, elə Nikita Mixalkovun da xoşuna gəldi. Düzdü “Moskva festivalı tamamən aşağı düşüb” deyənlər də oldu. Mən hətta Amitabh Batçanı (məşhur hind aktyoru – red) fəxri qonaq kimi çağırmaq istəyirdim, razılıq olmadı.
- Seriallara münasibətiniz necədir?
- Sovet kinosunda “çoxseriaylı televiziya filmi” kimi güclü ənənə var idi. Rusiyada indi bu ənənəni davam etdirən seriallar var. Məsələn, “Epidemiya”, “Adi qadın” serialları. Məncə, maraqlıdır...
