Kulis.az Gənc Tamaşaçılar Teatrının Baş rejissoru, Əməkdar incəsənət xadimi Mehriban Ələkbərzadə ilə müsahibəni təqdim edir.

- Mehriban xanım, masanızın üzərindəki kitablardan da görünür ki, peşənizlə bağlı daha çox dramaturji əsərlər mütaliə edirsiniz...

- Mütaliəm əsasən dramaturgiyadır, bəli. Amma elə mövzular, elə yazarlar da var ki, onların hansı janrda yazılması əsas deyil. Məsələn, heç bir dramaturgiya mənim üçün Aytmatovun “Gün var əsrə bərabər” romanını əvəz edə bilməz. Bəzən elə bir hekayə oxuyursan ki, böyük bir romana bərabər olur. Və yaxud, əksinə, əsas mövzu və keyfiyyətdir.

- Hər bir janrın öz enerjisi var demək olar?

- Oxuduğum əsər mənim ruhumu ovsunlayan, təsirləndirən, təəccübləndirən əsər olmalıdır. Janr önəmli deyil. Yəni ki, yeni bir horizontu göstərən əsərin janrı önəmli deyil. Amma işimlə bağlı əlbəttə dramaturgiya daha ön sırada dayanır. Məni təəccübləndirən, mənim enerjimə çevrilən hər hansı materialı vadar olub pyesə çevrilməsi prosesinə də gedərəm... Yetər ki mövzu və yazı peşəkarlığı məni narahat etsin, rahatlığımı əlimdən alsın. O zaman mən onu mütləq dramaturgiyaya çevirəcəm. Amma, əlbəttə ki, alınan təsir gücü və yaratdığı mənəvi təlatüm fərqlidir. Roman bütün şərtilikdən uzaq formatdır. Pyes mütləq təklif edilmiş vəziyyət, məkan və təxəyyül gücünə möhtac bir janrdır. Məsələn Elçinin və Afaq Məsudun hekayələri elə sürətli cazibə gücünə malikdir ki, onları “yanmadan” təssəvvür edə bilmirsən. Bir an içində təfərrüatlarla səni tərksilah edə bilir. Bu romanda və ya pyesdə belə olmur.

Enerji məsələsi mənim üçün ən önəmli material mənə xüsusi enerji verən materialdır. Mən o enerjini hiss etmədən sadə oxucudan fərqlənmirəm. Yetər ki, o enerji mənə toxunsun...

Amma və lakin... Mənim materialım dramaturgiyadır. Bu da məlumdur ki, iddialı səslənsə də, janrlar içərisində pyes ən çətinidir. Burda bəlli zaman içində qırmızı xətti saxlamaqla, hədəfi fokusdan çıxmağa qoymadan sona doğru müxtəlif xətləri davamlı olaraq inkişaf etdirmək lazımdır. Üstəlik, bir ideya altında birləşdirərək sol və ali məqsədi qazanmaq çox çətin bir yoldur. Teatrı bilmək, aktyor texnikasını və səhnə-məkan təxəyyülünü nəzərə almaq, dramaturq olmaq çox çətindir. Pyes yazan çoxdur, amma dramaturq azdır. Necə deyərlər, roman hadisələrin tarixi, pyes isə hadisələrin duyğu tarixidir.

- Mehriban xanım, ötən ilin dekabrında “Kod adı: V.X.A” adlı tamaşanızın premyerası oldu. Tamaşa haqqında xeyli maraqlı yazılar, diqqətçəkən şərhlər vardı. Əvvəlcə tamaşanın adından başlayaq.

- Tamaşanın adı “Kod adı: V.X.A”dır. Yəni vətən xainlərinin arvadları. Əslində, bu abreviatura Vətən Xainlərinin Ailə Üzvləri–nin baş hərfləridir. VXAÜ... Mən Vətən xainlərinin ailələri kimi yazsam da, sonra Vətən Xainlərinin arvadları V.X.A ilə yekunlaşdırdım. Xüsusilə, arvadları sözünə israrlı davrandım.

- Niyə?

- Çünki istintaqlarda dindirilən xanımlarımıza arvad deyə müraciət olunsa da, onların 90 faizi arvad sözünü təkrar etmirdilər. Yəni bu ifadəni qəbul etmirdilər. Bu ifadəyə öyrəncəli deyildilər. Bunun ən ciddi nümunəsini göstərən İzzət Vəzirova, Şükriyyə xanım və Umgülsüm Seyidzadə olmuşdu. Umgülsümün, İzzətin istintaq işlərində xüsusi vurğu ilə arvadı sözünü yazdırırmışlar. Bu da o qadınlara edilən təhqirin başqa forması idi.

- Tamaşanın yaranma tarixi ideyası bilirəm ki, illər əvvələ gedib çıxır.

- Bəli, bu ideyanın uzun tarixi var. 1996-1999-cu illərdə “Qırmızı Terror və ya Mircəfər Bağırov” adlı dörd seriyalı film çəkməyə başladım. Həmin filmin bir hissəsi repressiya dövründən, repressiya hadisələrindən bəhs edirdi. Repressiya arxivi ilə də, əslində, o vaxt tanış oldum. Yəni oxuduğum kitab və ədəbiyyatdan deyil. Birbaşa arxiv materiallarını incələmək mənasında. Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin arxivindəki qovluqlar indiyə kimi gözümün önündədir. Mənə icazə verilən və verilməyən rəflər vardı. Əsasən repressiyaya məruz qalmış insanlarımızın şəxsi işləri ilə tanışlıq məndə dərin iz buraxdı. Onların müəyyən qismini filmdə istifadə etdim. Hamısını əhatə etmək mümkünsüz idi. Hələ o qovluqlardan mənə baxan neçə-neçə insan talelərinin məndə yaratdığı emosiyaları bir seriyada əhatə etmək qeyri mümkün idi. Amma illərlə o emosiyaları, o enerjiləri, o sual-cavabları, o taleləri özümlə daşıdım. O da belə sonuclandı ki, bu pyesi yazdım. Əlbəttə mən bu pyesə qədər 2010-cu ildə “A.L.J.İ.R” adlı iki kiçik povest yazmışdım. Haşiyə çıxım... ALJİR (Akmolinskiy laqer jen izmennikov rodinı – Vətən xainlərinin arvadları üçün Akmola həbs düşərgəsi) Həmin yazım Lent.az saytında və “Xural” qəzetində yayımlandı. Bu yazılar ancaq Akmola ilə bağlı idi. O zamanlar “Aljir “ sözü (abreviaturası) hələ məşhur deyildi. Mənə də Əhməd Cavadın oğlu Yılmaz Axundzadə söyləmişdi. O, mənə qazaxların məhz bu düşərgəyə aid sənədli xatirə filmini vermişdi. Həmin filmdə şahidlər bu düşərgə və məhkumluqlarından danışırdılar. Mənim yazdığım povestdə isə hadisələr sürgünə gedən yolda, qatarda baş verirdi. Yəni təxəyyülümün məkanı qatar idi. Çünki əmin olduğum bir məntiq var; ən gediş-gəlişli hərəkət çox vaxt tarixin dalanlarında olur. Bu səbəbdən də sürgün həyatının ancaq qatar məkanında fokuslanmışdım. Real olaraq bu qatarlarda nələrin baş verməsi barədə dəqiq məlumatım yox idi. Yəni ki, protokol və rəsmi qaydadan başqa əlavə məlumat yox idi. O zaman heç yerdə indiki qədər də məlumat yox idi. Nə Soljenitsində, nə Varlam Şalamovun düşərgə həyatı ilə bağlı tarixçələrində qatar haqqında xüsusi bir informasiya verirdilər. İllah da qadınlar haqqında... İllah da Azərbaycandan sürgün edilənlər haqqında məlumat yoxdur. Düzdür, ad və soyadlar haqqında çox gözəl məlumat kitabı var. Amma hadisələr, yaxud xatirələr yoxdur. Bu yazı ilk idi. Mən tamamən bədii təfəkkürün məhsulu, fantaziya ilə silahlanmışdım. Həm qadınların qatardakı sayı, onların bir-birinə münasibəti və s. Bu real sənədli faktlar deyil. Amma istintaqlar tam sənədli faktlardır. Düzdür, sonralar mənim beynimin məhsulunu yaxşıca mənimsəyib, onu fakt adlandırdılar. Gülünc vəziyyətdə müdafiə olunan o şəxslər bilmirdilər ki, qatardakı qadınların sayı, Ceyranla Şükriyyənin eyni qatarda olması, əsərdəki sancağın sirrinin açılması heç olmayıb. Real həyatda Ceyranın Şükriyyəyə qarşı ədavəti vardı. Akmolada onlar bir yerdə yaşayandan sonra münasibətlərinin normal olub-olmamasını bilmirəm. Ancaq povesti yazanda mən bilə-bilə onları yaxınlaşdırdım. Amma Umugülsümün Bayıl həbsxanasında yazdığı xatirələrinə əsaslanaraq Dilbər Axundzadənin Bayıl kamerası səhnəsini yazmışam. Beləliklə, mənim “ALJİR”: istiqlalın namus və qan bahası” yayımlanandan sonra əvvəl 47, pyesdə 37 qadın (rəqəm mənim uydurmamdır. Belə bir say yoxdur) məhz mənim təxəyyülümün məhsulu olan qadınlar haqqında “Şükriyyə taleyi” əsərimlə bağlı yazılar, kitablar ortaya çıxdı. Plagiatlar günü gündən çoxaldı... Bu pyes “Kod adı V.X.A” – mənimlə 25 ilə yaxın yol gəldi və belə sonuclandı.

- Səhnə işinin yaranma prosesi necə başladı və davam etdi?

- Gənc Tamaşaçılar Teatrına gələndə 2022-ci ilin mart ayı idi. İlk işim aktyor heyəti ilə tanış olmaq oldu. Böyük bir truppa. 10, 20 il səhnəyə çıxmayan, yaxud yüklü bir rol oynamayan aktyorlar vardı. Əvvəlcə, bütün aktyorların müasir görünüşünün foto albomlarını yaratdıq. Aktyorların yük və iş dərəcəsi ilə tanış oldum. Dediyiniz kast üçün mənim bir o qədər də geniş seçimim yox idi. Çünki hazırlamaq, bütün truppanı işdə tanımaq üçün hamıyla işləməliydim. Hazırlayacağım əsərdə 37 qadın ifaçı mütləqliyi, teatrın ştatında isə 39 aktrisa vardı. Teatra yeni təyin olunmuş baş rejissor kimi, teatrda ilk işimdə başqa teatrdan aktrisa dəvətinə gərək bilmədim. 39 aktrisadan 3 aktrisa tamaşada əvvəldən məşğul deyildi. Onların birinin sağlamlığı, digərlərinin bütövlükdə mahiyyəti məni qane etmirdi. Amma yerdə qalan 36 aktrisanı iş prosesinə cəlb etdim. Elə aktrisalar vardı ki, onlarla, ümumiyyətlə, aktyor sənətinə sıfırdan başlamalı oldum. Amma əsasən çox işlək, məsuliyyətli və özlərini qısa müddətdə məhz mənim tələb və təklif etdiyim havada kökləyərək, tam məsuliyyət və bacarıqla işlərinin öhdəsindən gəldilər. Əsas odur ki, onlar hərəsi öz izlərini qoydular. Bu çox vacib idi. Hamı bir nəfər kimi...

- Məşqlər nə qədər davam etdi?

- Altı, yeddi ay davam etdi. Düşünürəm ki, bu tamaşa üzərində azı bir il iş getməliydi. Amma, belə deyək də, var gücümüzlə işlədik. Komanda olaraq. Bu işdə texniki heyəti də qeyd etməyə bilmərəm. Möhtəşəm komanda işi. Direktordan tutmuş, dülgər sexinə qədər. İşıq üzrə rəssamdan tutmuş səhnə maşinistinə qədər. Komanda işi...

- Repressiya dövrü bizim teatr tariximizdə bir ilk idi. Sizə qədər səhv etmirəmsə, bu mövzu işlənməmişdi. Nə teatrda, nə də kinoda.

- Keçmiş SSR-də belə bu mövzunu ədəbiyyatda Soljenitsın, Qinzburq və bir də mənim çox bəyəndiyim Varlam Şalamov gətirib. Onlar hadisələrdə birbaşa iştirak edən şahidlər olaraq yazıblar. Bütün düşərgə əhvalatları, tarixçələri hamısı istinadən gedib bu üç yazıçının əsərlərinə çıxır. Amma Azərbaycan repressiyası ilə belə bir istinad yoxdur. Azərbaycan qadınları ilə bağlı, ümumiyyətlə, heç nə yoxdur. Sadəcə ad və tarix. Maraqlı bir məqamı deyim. Akmolada 44 azərbaycanlı qadın sürgün həyatı yaşayıb. 45-ci qadın Şükriyyə Axundzadə olsa da, o, özünü Acar millətindən, Acar knyazının qızı kimi yazdırıb.

Mən bu pyesi yazanda, ümumiləşmiş formada qadınların hamısını təxəyyül gücü ilə Akmolaya salmalı oldum. Çünki mənim üçün Şükriyyə nədənindən ən vacib yer Akmola idi. Halbuki, Temlakdan tutmuş Norılskiyə qədər uzanan düşərgə siyahısı vardı. “Necə ola bilərdi?” ehtimalı ilə o dövrü məhz bu hadisələrlə bədii formatda işləmək olar. Amma sənədli dram kimi işləmək, hər kiçik faktı tapıb, onu hadisəyə çevirmək, düşündüyümdən də mürəkkəb oldu. Əlbəttə ki, istintaq materialları, həbs, mühakimə edilən qanun, cəza, yəni hər şey sənədli faktlara söykənmişdi. Düzdür, istintaqlar çox yumşaldılmışdı. Ümumiyyətlə, şiddət o həddə idi ki, mən vərəqlədiyim materialların heç birini asanlıqla çevirə bilmirdim. O təfərrüatlar ki, onları nəinki yazmaq, nəinki səhnəyə gətirmək, etiraf etmək belə mümkünsüz idi. O cəza növlərini deyil, onlara olan münasibəti verməyə çalışdım. Şükriyyə hər dəfə məni sarsıdan qadın idi. ALP qadın idi. O, Əhməd Cavaddan boşanmaqla heç bir cəza almadan uşaqlarının yanına geri qayıda bilərdi. Amma o çox dəhşətli sədaqət bütü olub. Körpə uşağını sinəsindən qoparıb yerə atmış və boşanmaqdan imtina edərək sürgünə razı olmuşdu. Yılmaz bəy mənə danışırdı ki, mən anamın sinəsini bir əlimlə döşünü, o biri əlimlə üzünü də cırmışdım ki, məni atmasın. Amma anam məni özündən qoparıb atmışdı. Bu kimi təfərrüatlar çoxdur... Hərə öz zəmanəsində oturub tarix yaza bilməz; bütün ruhu ilə keçmişə köçmək, dövrün ab-havasına bələd olmaq və indiyə keçmişlə birlikdə qayıtmaq lazımdır. Mən düşünürəm ki, bunu etməyə cəhd etmişəm. Əsəri yazarkən istinad etdiyim ancaq istintaq materialları, stenoqramlar, bir də Umgülsümün xatirələri idi. Əlbəttə ki, Yılmaz Axundzadə bütün bu prosesin ilk və canlı şahidi idi mənim üçün. Nə zamansa ona mütləq bu eşitdiklərimi kağıza köçürəcəyəm sözünü vermişdim. Ruhları şad olsun! Əhməd Cavadın xanımı ona layiq idi.

- Sizin üçün repressiya dövrünün ən ağrılı xətti qadınlarla bağlı olan hissəsidir demək olar?

- Bəli. Təbii ki, bu əsərlə həm də əsasən milli özünüdərk və milli dövlətçilik əqidəsinə, siyasi rejimin diqtəsinə deyil, milli hissiyyatla düşündüyünə görə repressiyalara məruz qalmış o insanların da taleyinə işıq salmağa çalışmışam. Amma vurğu bu dəfə onların xanımları idi. Həmişə yaddaşımın bir küncündə bu cür məhrumiyyətlərə ancaq ərlərinin kimliyinə görə məruz qalmış, bu çəkilməsi mümkünsüz yükü daşıyan qadınlar var idi. 8-10 il... Məşəqqətli zülm... Yəni bu qadınların apardıqları səssiz savaş mənim üçün daha önəmli idi. Mən o qadınlar qarşısında özümü borclu hiss edirdim. O qadınlara bir vida, bir anım etməliydim. Tamaşanın sonunda, əslində, biz onlara əl yelləyir, vida edirik. Bu əslində, həm də, o demək idi ki, onların narahat ruhları sakitləşsin. Biz nəinki onları andıq, biz onların savaşını, mübarizəsini etiraf etdik. Mənə xoş gələn o idi ki, sürgün dövründə heç də birmənalı qəbul olunmayan qadınlar vardı. Sürgündə uşaq dünyaya gətirən, bu və digər taleləri yaşayan qadınlar vardı. O qadınların prototiplərinin qohumları nəticələri tamaşadan sonra mənə dedilər ki, artıq o qadınların ruhları şaddır. Onları indi nəinki başa düşdülər, hətta onları bağışladılar.

- Yəni ədəbiyyat və teatr, ümumilikdə, sənət bu mənada qazandı...

- Bəli, tamamilə haqlısınız.

- Dünya təcrübəsində çoxsaylı qadın rejissorlar var ki, onların əsərlərində qadın yanaşması nəzərə çarpmır. Misalçün, Larisa Şepitkonun “Yüksəlmə” filmini heç vaxt qadın rejissorun filmi adlandırmaq olmaz. Bu baxımdan siz özünüz əsəri səhnələşdirən zaman nə qədər qadın prizmasından yanaşdınız?

- Bu barədə qətiyyən düşünmürdüm. Yazı prosesində çəkisizlikdə idim. Hətta cazibə belə yox idi. Nəinki qadın prizması. Heç bir sədd, hədd yox idi. Qadın kimi yanaşsaydım, çox sentimental iş olardı. Sərt uclar qadın düşüncəsindən keçib sivrilir. Məndə sərt ucları sivriləmək istəyi yoxdur. Buna qətiyyən ehtiyac duymuram ümumiyyətlə. Rejissoram. Heç bir cinsi, milli, irqi fərq olmadan bu peşənin sahibiyəm. Qadın rejissor olmaq isə o deməkdir ki, hər fakta, hər hadisəyə, hər sonuca lupa altında baxırsan, daha çox, həddindən artıq diqqət yetirirsən. Çünki qadınlar kişilərə nisbətən daha həssasdırlar. Kişilər hadisələrə ümumi bucaq altında baxırlar, qadınlar isə mikroskop altında. Və qadın rejissor deyiləndə, mən elə başa düşürəm.

- Bəs tamaşa boyu özünüzün təsirləndiyini səhnələr olurmu?

- Vallah, nəyi necə düşünmüşəmsə, o formada da, reallaşdırmışam. Gördüyüm kimi də inikasına çalışmışam. Deyirlər, çox sərtdir, şiddət çoxdur və s. Amma mən düşündüyümü səhnəyə köçürmüşəm. Bəzən sərt, bəzən həyəcanlı, bəzən amansız, bəzən sözsüz... Düşünmürəm ki, çox sərt işləmişəm. Bayaq dediyim kimi şiddəti maksimum azaltmışam. Amma belə təsirləndiyim səhnələr var ki, o səhnələri qəlbimin göz yaşları ilə yoğurmuşam. Aktrisalarımız da sağ olsunlar ki, bu ifadəyə rəng qatdılar.

- Tamaşaya reaksiya necə oldu?

- Gözlədiyim kimi. Əmin idim ki, tamaşaçı bu tamaşada 4 saat oturacaq da, baxacaq da. Düzdür, onların hisslərini oyatmaq, ağlatmaq fikrim yox idi, amma hisslərinə toxunmalıydım ki, istədiyim mesajı ötürə bilim. Mesajı da aldılar. Tamaşaya münasibət məni qane edir. Əlbəttə ki, teatrı anlayıb gələn, əyləncəyə deyil, təsəvvür və təxəyyül dünyasına baxmaq istəyən tamaşaçıdan söhbət gedir.

- Tamaşanın 4 saat olması bir az müzakirələrə səbəb oldu...

- Bilirsiniz, 85 illik məsafədən baxdığımız bu cür taleyüklü hadisələrə 45 dəqiqəlik treyler kimi baxmaq mümkün deyil. Yaşanmış bu tarixi hadisələrə ilk dəfə işıq salarkən, bu cür həssas məqamlardan bəhs edərkən 4 saat o qədər çox deyil. Bütün müasir yanaşmalardan istifadə edirdim ki, yeknəsəqlik, monotonluq çoxluğu olmasın. Müasir və çevik çevrilmələr bu yükü daha baxımlı etdi. Düşünürəm ki, bu janrda və səpkidə də, tamaşalar olmalıdır. Niyə də olmasın? Sabah beş saatlıq da tamaşa olacaq. Teatrda ciddi janrlar daha önəmli, əyləncə istisna edilmədən olmalıdır düşüncəsindəyəm. Yoxsa ki teatra da əylənməyə gəlirlərsə... Olmadı ki.

- Mənə elə gəlir ki, siz həm də bunu bir təcrübə kimi etdiniz...

- Bu hədəf deyildi. Bu məqsədlə kəşfiyyata çıxmamışdım. Belə yarandı. Təcrübə kimi mənim başqa layihələrim var. Üç hissəli tamaşa etməyi düşünürəm. Və yaxud da, “Şahnamə” əsəri əsasında dörd hissəli tamaşa olacaq ki, hər bir hissənin arasında on, on beş dəqiqə fasilələr olmaq şərti ilə. Bax, o tamaşalar bir layihə, təcrübə olacaq. Amma “Kod adı: V.X.A” tamaşasının zamanı ilə bağlı yaranacaq fikirləri əvvəldən göz önünə almışdım. Nəyə getdiyimin fərqində idim.

- Cəmiyyətdə belə tabular var ki, yox, Müşfiqin arvadı dəli ola bilməz. Dəli olubsa da, bunu cəmiyyətə təqdim etməyə nə hacət?

- Dilbərin psixoloji durumunu dəyişən, əslində, həbs deyildi. Onun və onun kimi qadınların həbsxanada gördükləri və təhqiramiz işgəncələrin nəticəsi idi. Dilbər bilərəkdən təhqir olunurdu ki, bu da Müşfiqə olan nifrət yaxud cəzanın bir hissəsi idi. Ona qarşı azadlıqda qadınlar, elə Ayna Sultanovanın özü də, qərəzli idi. Amma Dilbərin kameradan çıxarılması kimi ürəkdağlayan hadisə Umgülsümün xatirələrinə əsaslanır. Bunu bilmək mütləqdir düşünürəm. Bəzən doğma dediklərimiz düşməndən ötə olur. Ümumiyyətlə, keçmişimizin izlərini tarixin qaranlıqlarında deyil, bu günümüzün iç qatında da axtarmalıyıq. Bir balaca fərqlən, fərqli düşün, diqqət yaxud tərif qazan gör necə üzərinə hücum edəcəklər.

- Yeri gəlmişkən, siz də fərqlənmisiniz həmkarlarınızın bir çoxundan. Sizə qarşı hücummu deyim, aqressiyamı deyim olub?

- Dənizləri sevirsənsə, dalğaları da sevəcəksən. Odur ki, susuram.

- Bəlkə də, bir az naşı sualdır. Amma uzun illər repressiya dövrü və insanlarını araşdırdığınızdan özüm üçün maraqlı olan bu sualı vermək istərdim. Sizcə, repressiya olmaya bilərdi?

- Repressiya olmaya bilməzdi. Bu bütün SSRİ miqyasında gedən məsələ idi. Repressiya kütləvi təmizlənmə idi. O dövrün hakimiyyət artıq başa düşünürdü ki, kommunizmə getmək istəyən sosializmin qarşısında xeyli maneələr var. Təsəvvür edin ki, çar dövründən qalan, Avropada oxuyub gələn, daha sonra din xadimləri... Yəni ürəyində Allah sevgisi, əbədi ədalətə inanan insanlar vardı. Sosializm çarıqlı kəndlilərdən başqa kimi nəyə inandıra, ardınca apara bilərdi ki? Bu uzun yolda əsli nəcabəti, dünya və yaşam haqqında artıq bitkin təsəvvürü olan qüruru, şəxsiyyəti formalaşmış insanları olmayan, gəlməyən gələcəyə necə apara bilərdi? Qorxu, ölüm, cəza maşını olmadan onları hara yönəltmək mümkün idi ki? Hələ gələcəkdə özünə qarşı çevrilən güc olaraq onlara yaşamaq imkanı verə bilməzdi axı. Ona görə də müxalif düşünə bilən, hətta ehtimal olunan hər kəs aradan götürülməli idi. Elə dövrdə “İblis” adlı əsərin müəllifini, Turan sevdalı intellektləri, fikir və ziya işıqlı insanları, yaxud milli ideologiyasını, milli kimliyini türkçülükdə görən, “Çırpınırıdı Qara dəniz”i, himnin sözlərini yazan adamları necə azadlıqda saxlaya bilərdilər? Bunu təkcə Mircəfər Bağırovun ayağına yazmaq sadəlövhlük olar. Bu rejimin VAR olma mübarizəsi idi. Bütün SSRİ-də gedən tarixi proses idi.

Hər millətin tərəqqisi və fəaliyyətinin başlıca amili elm və əxlaqdır. Bu, əxlaqın mücadiləsi idi, məncə...

– Özünüzün üzərində işlədiyiniz obrazlar içərisində ehtiramla andığınız qəhrəmanlar kimlər idi?

– İlk variantda bu Şükriyyə Axundzadə adına yazılan əsər idi. Həm də Ə.Cavadı onun xanımına ithafla anmalıydım deyə, Şükriyyə obrazı əsas qəhrəman kimi mütləq idi. Yəni mənim üçün Şükriyyə çox önəmli idi. Amma pyesi yazanda, bir qadın yox, 10-15 qadın mənə o dəmir çərçivəli, qaranlıq, kirli pəncərədən baxırdı. Hiss edirdim ki, onları görməzdən gələ bilmirəm. Onların da anıma, bəraətə, xatırlanmağa haqqı var. Fərq qoymadan yükü hər birinə böldüm. Hamısına hətta şərəfli keçmişi olmayan qadın da qadındır deyə sinfi düşmən olan, yaxud rejimin əsgəri olan qadınlara da anılmaq imkanı verdim. Amma əlbəttə ki, ən çox bəraət, məhəbbət və hörmətlə anılmağı mütləq olan, qibtə ediləcək qadın Şükriyyə Axundzadə idi. Əksər qadınların edə bilməyəcəyi fədakarlığı o etdi. Hətta mən 2010-cu ildə ilk yazımı “Ləyaqət haqqında rəvayət” bəzən “Ləyaqət şərəfsizliyə qalib gələ bilir” adlandırmışdım. Proqramda giriş mətnimdə olduğu kimi “Ləyaqət haqqında cod elegiya” indi də bu fikri təkrar edirəm.

– Aydın Talıbzadənin tamaşanız haqqında yazısını oxudum. Elə ilk sətirlərdən sizin rejissor Qalina Volçekin 1989-cu ildə Moskvanın “Sovremennik” teatrında quruluş verdiyi “Təhlükəli marşrut”, Tiflis Rus Dram Teatrında rejissor Avtandil Varsimaşvilinin 2017-сi ildə hazırladığı “A.L.J.İ.R” tamaşalarından təsirləndiyinizi vurğulayır. Aydın müəllimin bu fikirləri sizin tamaşanızın həmin tamaşalara oxşaması barədə fikirlər yaratdı. Siz nə düşünürsünüz?

– Əvvəla, deyim ki, Talıbzadənin yazısından doğru nəticəyə gəlməmisiniz. Aydın Talıbzadə ehtimalı səsləndirir... Sitat: “təsirlənmənin təzahürü kimi görükür”. Sonra müəllif fikrini belə tamamlayır: “Bu tamaşalar quruluş mədəniyyəti, ifa texnikası, oyun paradiqmaları yönündən bir-birilərini təkrarlamırlar və başqa-başqa emosional auraya malikdirlər. Mənə gün kimi aydındır ki, “Kod adı “V.X.A” tamaşası müasir Azərbaycan teatrının rejissor Mehriban Ələkbərzadəyə məxsus eksklüziv hadisəsidir: Nədən ki, Mehriban xanımın tamaşası yetərincə orijinaldır”.

Məncə, kiminsə bir başqa nəticə çıxarmasına səbəb yoxdur.

Amma bir qeyd etməyi vacib bilirəm. Keçmiş SSRİ miqyasında repressiya edilənlərin islah əmək düşərgələrindəki həyatı 3 müəllifə əsaslanır. Soljenitsın, Ginzburq və Şalamov – sənədli, bədii əsas bu müəlliflərin yazılarıdır. Amma Azərbaycan qadınlarının düşərgə həyatının təsviri tamam ayrıdır. İdeya, yaxud ümumi əhval, əlbəttə ki oxşardır. Düşərgələr hər kəsə eyni qaydanı təlqin edir. Hadisələr də bəlli. Amma bizim qadınlar o müəlliflərin yazılarında heç ehtimal belə edilmir. Tam qətiyyət və məsuliyyətimlə deyirəm ki, hər mənada müəllif mənəm. Tamaşalar necə oxşaya bilər ki? Qəhrəmanlar çox fərqli...

– Yazının sonunda Aydın müəllim sizin tamaşanızı həm də lokal adlandırmışdı...

– Lokal sözünün mənası: Yerli əhəmiyyətli, müəyyən yerə mənsub olan deməkdirsə, bu tamaşa Azərbaycan qadınlarına ithaf edilirsə, necə lokal olmaya bilər. Əlbəttə ki, qəhrəmanlar başqa yəni beynəlmiləl tərkib olsaydı, onda ümumiləşdirmə daha parlaq xətlə görünərdi. Bu tamaşa lokal xarakter daşıması düşünülmüş idi. O ki qaldı rejissor baxışı... Repressiyaya məruz qalmış Azərbaycan qadınlarına həsr etdiyim tamaşa da yerli əhəmiyyətə hesablanmış tamaşa idi. Amma və lakin ümumən faciəyə baxışda mənim daha sərt olmam söz konusudursa, bu lokal olduğu halda daha sentimental olmalı idi. Teatrşünaslar daha kosmopolit görüntü istəyir, yəqin.

– Müsahibələrinizin birində deyirsiniz ki, bu günə qədər mənim heç bir fikrim, ideyam qayçılanmayıb. Bəlkə, sizin mövqeyiniz, xarakteriniz və iradəniz bəlli olduğu üçün bu baş verməyib?

– Sizcə, məni kimsə qayçılamalıyıdı?

– Amma bu mümkünsüz də deyil... Müəllif ya özü öz sərhədlərini müəyyən edir, ya da müəllifin xarakteri bəlli olur...

– Bu sonuc üçün savaş aparmamışam. Sadəcə belə düşünmürəm deyib fikrimdə qaldığım məqamlar çox olub. Və ümumiyyətlə, tamaşa artıq varsa, doğulubsa, onu kəsib, doğramaq işin xeyrinə işləmir. İnanın, redaktədə məntiqdə udan, formada uduzur. Formada udan məntiq və mənada uduzur. Mən korreksiyanın tam tərəfdarı deyiləm. Naşı rejissorun işinə əl gəzdirmək olar. O da onu xilas etmək üçün (gülür). O zaman ki, özü öz səhvini düzəldə bilmir. Amma bu da ancaq kömək məqsədi ilə olmalıdır. Rejissora inanıb, quruluş kimi çətin, məsuliyyətli iş verilirsə, onunla hesablaşmaq gərəkdir. Ən azı əsaslandırma gücü varsa, müstəqilliyinə hörmət edilməlidir. Tələbə rejissorlarıma belə “azadlıq” verirəm. Ayağa dura bilirsə, özü özünü redaktə edəcək, yoxsa yox.

Təcrübəmdə müxtəlif tamaşalar, müəllifi olduğum işlər var. Mənim artıq imzam var. Pis, yaxşı İMZAm var.

Bu baxımdan kiminlə müqayisə, nəyi müzakirə edəcəklər? Hər dəfə, hər quruluşumla özüm özümün, bütün fəaliyyətimin yekununu edirəm.

Canımla, qanımla, əzmimlə, bacarığımla. Kimsə buna bənzər, bu masştabda, formatda nəsə edib ki, məni də onunla müqayisə etsinlər? Bu mənada mübahisə ediləcək predmeti görmürəm. Hər tamaşa mənim doğuluşum, həqiqətim, dünyaya baxışım, alt şüurumdakı istəklər, dünyaya baxışımın inikası, təcəssümümdür. Ən pis halda qayçılayan məndən bu mənada daha zəngin olmalıdır.

– Tamaşadan sonra yaradıcı baxımdan rahatlaşdınız?

– Özünüifadə 90 faiz olmur heç vaxt. Amma hərdən 70, 75 faiz olur. Bu tamaşa ilə bağlı 70 faizə yaxın özünüifadəm alındı. Mənim üçün özəl məqamlar vardı ki, o səhnələrdən təsirləndim. Halbuki, mən kövrək adam deyiləm. Yazanda keçirdiyim hissi bir daha yaşadımsa, deməli inikas alındı.

– Hansı səhnələr?

– “Akmola səhrası”, “Ayaq yolunda fuqa”, “Allahın yağış payı” səhnələrini hissə-hissə, addım-addım doğdum, qanımla yazdım. Həmin səhnələri hər gecə düşünərək yatırdım. O səhnəni hər gün bir addım qururdum. Hər dəfə növbəti mizan özünü mütləq edirdi. Aktyor səhnədə işini tam mütləq və alternativsiz sonuc kimi yerinə yetirirdi. O səhnələr mənimlə yatıb, mənimlə durdu. Tam səmimi desəm orda onlarla və o məkanda belə etdim, deyə bilərəm. Məsələn Şükriyyənin Əhməd Cavadı yuxuda görməsi, ümumiyyətlə, planımda yox idi. Amma qəfildən, mütləq şəkildə o səhnə mənim gözlərim önündə yarandı və görümümdə belə təsirləndirdi. İstədiyim kimi icra edə bilməsəm də, mənim üçün çox əhəmiyyətli səhnələrdən biri də “sonuncu şam yeməyi”nin kommunizmə gedən yola çevrilməsi idi. Rejissorun öz tamaşasından təsirlənməsi bir az qəribə görünə bilər. Amma hərdən olur (gülür). Deyim ki, bu Tofiq Kazımovun təcrübəsində tez-tez təkrarlanan hal olub.

– Siz Mehdi Məmmədovun tələbəsi olmusunuz, amma bilirəm ki, Tofiq Kazımovun yaradıcılığı da sizə xeyli təsir edib. Rejissorluq fəaliyyətinizdə ümumilikdə şəxsiyyət, sənətkar olaraq Tofiq Kazımov nə qədər rol oynayıb?

– Mehdi Məmmədovu bu sənətdə ilk peşəkar müəllimim adlandırıram. İlk təhsil kursunda M.Məmmədov bünövrəsi vardı. Faktiki müəllim onu bildiyim üçün ona, onun sənətinə, intellektinə və xarizmasına vurğunluğum var. Mehdi Məmmədov monumental, daha doğrusu, Azərbaycanda fəlsəfi teatrın yaradıcısı və onun parlaq nümunəsini yaradırdı. Həmçinin Cavid kimi romantik yazar onun düşüncəsində üzürdü. Amma “Peyğəmbəri”i, uzun illərin arzusunu özü ilə də apardı. Özümü isə bir rejissor kimi (artıq onun yaşına yaxınlaşıram) onun yolunu davam etdirmiş saymıram. Mən daha çox Tofiq Kazımov rejissurasıyla öz dəsti-xəttimdə bir oxşarlıq görürəm. Hərçənd ki, rejissurada oxşarlığı qəbul etmirəm. Mənim düşüncəmdə Tofiq Kazımov...

...Azərbaycan teatrını oyun, məzhəkə müstəvisindən çıxararaq teatrı həyatın sosial düşüncədə, siyasi psixologiyasındakı hadisəyə və onun dərkinə yönəldirdi. Səhnəyə yeni metodika, yeni qəhrəmanlar, yeni düşüncə, yeni adlar, yeni mədəniyyət, yeni baxış, yeni traktovka, fərqli mövqe, fərqli baxış bucağı, yeni forma, yeni söz deyən YENİ rejissor idi.

Kazımov üsyankar idi. O mövcud teatr mədəniyyətini sındırmağa cəhd edən rejissor idi. O novator idi. Təqiblərə, tənqidlərə rəğmən yeni dəb gətirməyə cəhd etdi. Yeni zamanın adamı...

– Biz sizi əvvəl televiziyadan tanımışıq, sonra da müxtəlif teatrlarda rejissor fəaliyyətləriniz olub. Hazırda, Azərbaycan Gənc Tamaşaçılar teatrının baş rejissoru kimi fəaliyyət göstərirsiniz. İşinizdən, özünüzdən razısınızmı?

– İndi fəaliyyət göstərdiyim GTT-ya qədər, 25 il Akademik Milli Dram Teatrında, 5 il Yuğ Dövlət Teatrında çalışdım. GTT-da “Cəza” adlı monotamaşa hazırlamışdım. “Cəza” ilə az qala dünya turuna çıxmışam. İndi də bir başqa 10-15 nəfərlik bir tamaşa ilə fəaliyyətimi davam edə bilərdim. Mən ən çətinindən başladım. Hamını ayağa qaldırıb, kimin nəyə qadir olması üçün bu qədər böyük işlə ilk addımımı atmağa qərar verdim. Etiraf edim ki, çox çətin idi. Hədsiz çətin idi. Tək aktyor truppası deyil, bütün teatrın sexlərindən inzibati sahəyə kimi, eyni vaxtda, hamını işə cəm etmək, hamının zəhləsini tökəcək qədər tələblə iş görmək asan deyildi. Amma ilk iş kimi “Kod adı: V.X.A” tamaşasını işləməsəydim, bu qədər rahat nəfəs ala bilməyəcəkdim. Bu tamaşa mənə bütün teatrı, əsas da bütün truppanı tanımaq imkanı yaratdı. Artıq çox gözəl bilirəm ki, kim nəyə qadirdir. Hətta bunu da bilirəm ki, bundan sonra atacağım hər addımda sərt, qəddar olsam da, ədalətsiz olmayacam. Obyektiv olacam. Yanlış qərar vermək xəbərsizliyim olmayacaq. Kimsənin haqqına da girilməsinə imkan verməyəcəm. Çox qısa müddətdə bütün teatrı işlə tanıdım. Bu səbəbdən KOMANDAya çevrilən teatrın bütün cəfakeşlərinə çox sağ olun deyirəm. Direktor Naidə xanımdan başlamış, dülgər sexinə qədər... Rəssamdan, işıq rəssamından tutmuş quruluş hissə müdirinə qədər, səhnə maşinistindən tutmuş rejissor assistentlərinə qədər hər kəs fədakarlıqla çalışdı. Birgə işin nəticəsi də ortada. Yaşasın Teatr.

• Dünya şöhrətli aktyor karyerasını bitirir
• Orxan Həsəninin yeni romanı çap olundu
• Qorxdum ki, anam işə gecikər - Rauf Ranın şeirləri