Kulis.az Simran Qədimin "Nosce te ipsum" adlı yeni yazısını təqdim edir.
"Nosce te ipsum", "nosce te ipsum", "nosce te ipsum"...
Əslində, özümüzü tanımaqla özümüzü ələ almaq, qərarlarımızın, davranışlarımızın, danışığımızın fərqində olmaq imkanı qazanırıq. Özünü tanımaq insanı tanımaqdır. Əgər biz özümüzü müşahidə etsək, beynimizdən keçən fikirləri, hisslərimizi, xarakterimizi anlasaq, başqalarını da anlayarıq.
Çoxumuzun gözdən qaçırdığı bir məsələ var: biz mənalı-mənasız, lazımlı-lazımsız şeylər haqda oxuyub-öyrənsək də, daim başqalarını müzakirə edib tanımağa çalışsaq da, özümüzü tanımağa enerji və zaman ayırmaq istəmirik. Əksər hallarda buna ehtiyac olmadığını düşünürük: “Əlbəttə, mən özümü bilirəm, belə şeylər söz yığnağıdır, Nuh əyyamından qalma xurafatdır, mistisizmdir, ezoterizmdir!..”
Halbuki reallıq başqa şey deyir. Hətta bugünkü elm də özünü bilməyin nə qədər önəmli, çətin və zaman tələb edən bir iş olduğunu vurğulayır.
Əgər beynimizə, düşüncələrimizə diqqət yetirsək, içimizdə bir çox kimliklərin – “mən”lərin olduğunu görə bilərik. Biz tez-tez həmin o müxtəlif "mən"lərlə danışıb söhbətləşir, məsləhətləşirik. Belə bir sual ortaya çıxır: bəs müxtəlif "mən"lərlə danışan “mən”in özü kimdir? Əsas “mən” odurmu?
Neyrobioloqlara görə, məsələ düşündüyümüzdən də qəlizdir. Sadə dillə desək, əslində, xalis, əsl “mən” deyə bir şey yoxdur. Bu, sadəcə, adi bir illüziyadır, yanılmadır.
Belə ki, biz tək, vahid bir “mən”lə yox, “şəxsiyyətlər çoxluğu” ilə mövcuduq. Beyinin dərinliklərindəki cürbəcür “mən”lər daim səs-küy salıb aralarında danışır, dalaşırlar. Bu qarma-qarışıq, xaotik proses həmişə davam edir. Bizim xəbərimiz olsa da, olmasa da...
Belə deyək, şüuraltında bir yerdə toplaşan “mən”lər özləri üçün “parlament” qurublar. Orada demokratik müzakirələr gedir, parlamentdəkilər münaqişələr edir, fərqli-fərqli fikirlər səsləndirirlər. Nəticədə, doğru-yanlış müəyyən qərarlar çıxarılır.
“Şüurlu mən”, daha dəqiqi, “mən illüziyası” isə, sadəcə, icraçıdır, yalnızca tapşırıqları yerinə yetirir. Amma iş orasındadır ki, şüur bütün qərarları məhz özünün təkbaşına çıxardığını zənn edir.
Bəs şüuraltındakı hansı “mən”in, ya da “mən”lər partiyasının “parlament”də daha çox səs qazanma şansı var? Niyə hansısa situasiyada filan partiyanın yox, digərinin sözü keçir? Bu, kimdən, nədən asılıdır?
Gəlin adi həyata nəzər salaq: adətən, kim güclüdürsə, ya da digərləri tərəfindən üstün qəbul edilirsə, onun hökmü yeriyir. İçimizdəki şəxslər arasındakı münasibətlər də eynən bu cürdür. Məsələn, əgər biz hisslərimizə sərbəstlik verib onları özümüzə başçı seçsək, üstəgəl, daim onları “qidalandırsaq”, rasional "mən"lərin "parlament"dəki mövqeyi zəifləyəcək. Qərar anında hisslər asanlıqla səs çoxluğu qazanıb bizə hökm edəcək. Yaxud da əksinə, həmişə dəstəklənən, güclü olan rasional "mən"lər əksər situasiyalarda hisslərin haqsızlığını sübuta yetirib onları yerində otuzduracaq, hər kəsi özünə tabe edəcək.
(Diqqət: bu fikirlərdən belə nəticə çıxmamalıdır ki, hisslər daim yanlış, rasionallıq, ağıl həmişə doğru qərarlar verir. Situasiyalar müxtəlif ola bilər. “Parlament”də hər iki partiya böyük önəm daşıyır, onların birgə fəaliyyəti son dərəcə vacibdir)
İçimizdəki “mən”lərlə bağlı məşhur bir pritça da var. Baba nəvəsinə izah edir ki, hər kəsin içində iki cür canavar gizlənib. Xeyiri (mərhəmət, sevgi, sədaqət...) və şəri (zalımlıq, nifrət, xəyanət...) təmsil edən canavar. Onlar bir-biri ilə yola gedə bilmirlər, aralarında aramsız mübarizə, savaş hökm sürür. Nəvə maraqla soruşur: “Baba, bəs sonda bu canavarlardan hansı qalib gəlir?”
Baba tərəddüd etmədən deyir: "Hansı canavara daha çox yemək versən, o”.
İçimizdəki iki canavar
Biz təbiət etibarilə hissləri ağıldan üstün tutmağa meyilliyik. Çünki duyğuların mənbəyi lap qədimlərə – milyon illər öncəyə gedib çıxır, belə demək olarsa, kökü çox dərinlərdədir.
Məsələ burasındadır ki, artıq hisslərimiz müasir dövrlə ayaqlaşa bilmir, aktuallığını bir xeyli itirib. Yalanın meydan suladığı posthəqiqət dövründə, beynimizin ələ keçirildiyi texnologiya erasında duyğuları yönləndirmək, manipulyasiya etmək çox asandır. (Hərçənd ağıl da sığortalanmayıb, onu da müxtəlif üsullarla aldatmaq olur).
Məhz bu səbəbdən – kimlərinsə bizim hisslərimizi və ağlımızı zombiləşdirməməsi üçün özümüzü tanımalıyıq. Özümüzü axtarıb, araşdırıb güclü-zəif tərəflərimizi öyrənməliyik. Gündəlik vərdişlərimizi izləyib nəyi, niyə etdiyimizə diqqət yetirməsək, özümüzün fərqində ola bilmərik.
Bəzi suallara nəzər salaq: hansısa addım atanda, nəsə bir söz deyəndə, həqiqətənmi, tam anlaqlı, şüurlu vəziyyətdə oluruq? Bəlli bir üsulla qazandığımız, ya da kimlərinsə bizə qazandırdığı vərdişləri kor-koranə təkrarlamırıq ki? Bəlkə, sadəcə, uşaqlıqdan beynimizə yazılan alqoritmlər avtomatik işə düşür, bizi müəyyən reaksiyalar verməyə vadar edir?
Belə baxanda, bizim kimliyimizi uşaqlıqdan başqaları – valideynlər, mühit, cəmiyyət formalaşdırır. Amma ağlımız kəsəndən, müəyyən yaşa çatıb müstəqil həyata atılandan sonra yeni bir şans, fürsət qazanırıq: dəyişmək fürsəti!
İradəmizi ələ alıb təfəkkürümüzdəki buxovlardan qurtulmağa cəhd göstərməsək, vərdişlərimizi, beynimizdəki alqoritmləri “formatlaya” – təzədən yaza bilmərik.
Zamanla oturuşmuş xüsusiyyətlər sanki hakimiyyəti heç vaxt əldən verməyəcək. Ancaq həyat da, elm də göstərir ki, insan beyni çox “elastik”dir, dəyişilə bilir. Özümüzü müəyyən qədər yenidən formalaşdırmağımız həmişə mümkündür.
Xəstəliyi müalicə etməkdən ötrü əvvəlcə diaqnoz qoyulmalıdır. Dəyişmək üçün də öncə çatışmazlıqlarımızı ən azı, özümüzə etiraf etməliyik. Odur ki antik Yunanıstanda – Delfi bölgəsindəki Apollon məbədinin divarında qızıl hərflərlə həkk olunmuş bu kəlamı təkrarlamaqda fayda var: "Özünü tanı" (latınca: “nosce te ipsum”).
