Kulis.az Şərif Ağayarın mərhum tərcüməçi Tehran Vəliyevin 65 illiyinə həsr etdiyi “Möhtəşəm final” yazısını təqdim edir.
İşdən çıxmağa on-on beş dəqiqə qalmış adam lap tıncıxır. Xüsusən, arzulamadığın işdəsənsə və inzibati nəzarət güclüdürsə. Bax o gərginliyi, o yorğunluğu, bütün günü gəlib-gəlib o dəqiqlərdə üzə çıxan dözümsüzlüyü ovutmaq üçün kompüterə yazdığım musiqilərdən bir-ikisini qoyurdum. Tehran Vəliyev də keçirdi bizim otağa. Bəzən unudanda, “O mahnılardan birini qoy görək” deyib eyhamla gülümsünürdü. Öyrəşmişdik. Günün yorğunluğunu belə çıxarırdıq. “Yutub” açılmırdı. Video izləmək olmazdı. Ona görə “repertuarım” elə də zəngin deyildi. Mahnı və muğamları dönüb-dönüb təkrar oxudurdum. Hər dəfə müğənni Röyanı səsləndirəndə üz-gözünü turşudurdu.
Tehran müəllimlə zövq dartışmaq olmazdı. Mükəmməl duyumu vardı. Lakin sual versəm məntiqli cavab almayacağımı düşünürdüm. Məntiqsiz danışmırdı, mətləbi çox uzaqdan götürürdü. Romançı kimi. O, hər şeyi mətn kimi görürdü. Bir hadisəni danışanda mövzuya fundamental giriş verir, bəzən adama artıq görünən təfərrüatlara varırdı. Amma nə dediyini bilirdim. Bəlkə bunu hiss etdiyindən çox vaxt üzünü mənə tutur, bəzən mehribanlıqla qolumdan yapışırdı.
Aramız açıldıqca ərk eləyib Röyanı sevməməyinin səbəbini soruşdum. Üz-gözünü qırışdırıb, əlini havada oynada-oynada əsəbi şəkildə dedi: “Nəsə belə, necə deyim e, xəstə adam səsinə oxşayır, ona qulaq asanda təngənəfəs oluram!”
Yeri gəlmişkən, mən bu sözü “təngnəfəs” bilirəm. Bir dəfə izah elədi ki, o cür deyil, “təngənəfəs”dir. Hətta buna görə bir nəşriyyata zəng vurub dəxli olmadan hirslənmişdi. Niyə “təngnəfəs” yazırsınız? Söhbət nəfəsin təngə gəlməsindən gedir.
Tehran müəllim işin sonuna yaxın otağımıza gəldiyi günlərdə Röyanı bir daha səsləndirmədim. Bir həftə keçməmiş yorğun səslə dilləndi: “O qızı qoy, oxusun.”
Böyük Amerika yazıçısı Corem Selincerdən tərcümə etdiyi “Çovdarlıqda uçurumdan qoruyan” romanını oxuyanda heyrətə gəlmişdim. Yüz il qala ağlıma gəlməzdi ki, hansısa nazirlikdə bu adamın rəhbərlik etdiyi sektorda işləyəcəm.
Selincerin zen-buddizmə çatmasından, şöhrətinin pik nöqtəsində qəfil hər şeydən imtina edib tənhalığa çəkilməsindən danışırdı. Konkret bir mətləbə bağlanmayan söhbətinə qulaq asdıqca düşünürdüm ki, mən zen-buddizmin nə olduğunu heç vaxt öyrənə bilmərəm. Sonralar bu haqda oxudum, gördüm, məsələ Tehran müəllimin təqdimatındakı qədər qəliz deyilmiş.
Daxili sakitliyin və soyuqqanlılığın ana yasası olan zen-buddizmin nə olduğunu bizə başa salmağa çalışan adam bir gün otağımıza inanılmaz təlaşla daxil oldu. Səhhətində narahatlıq yarandığını düşünüb əl-ayağa düşdük. İzahat verməyə məcbur qaldı: “Qızım ailəsi ilə rayona gedib. Deyirəm, birdən qəza-zad olar!” Gülüşdük. Bu nevrotik sək-səkə onun içinə hardan düşmüşdü? Çox düşündüm, axır ki, tapdım. Cəbrayılda doğulmuşdu. Torpaqların işğalı və işğal zamanı orda baş verənlər ona dərin travma yaşatmışdı. Üstəlik, bir tək oğlu müharibə bölgəsində əsgərlik çəkirdi.
Elə şeylər vardı, zen-buddizm də kömək eləmirdi!
Yadımdadır, işə başladığım gün məni zorla nahara aparmışdı. Yemək-salatla yanaşı 150 qram araq da sifariş verdi. Cavabımı bilə-bilə mənə də dilucu təklif etdi və həmin 150 qıramı inanılmaz iştaha ilə, az-az, yavaş-yavaş, nahara ayrılan bir saat boyu, dadını çıxararaq vurdu. Üzündəki nisgil solub getdi, tanış təbəssüm peyda oldu. Dedi, içməyimə görə narahat olma, bunu hamı, hətta aparat rəhbəri də bilir, gərginlikdən içirəm. Mənə bir az da uşaq kimi baxırdı. Düşünürdü, gedib orda-burda danışaram. Haqlı imiş. Baxın, aləmə duy vurdum!
Ədəbi təcrübəsindən nəsə mənimsəmək asan deyildi. Çevirdiyi möhtəşəm cümlələrə rəğmən qarışıq danışırdı. Söhbətə başlayıb mətləbin düz ortasına varanda ya daxili telefon zəng çalır, ya şöbə müdiri çağırır, ya da otağa dəxilsiz bir adam girirdi. Axşamlarsa hamı evə tələsirdi. Bəzən ayrılıq nöqtəsində on-on beş dəqiqə onu dinləməli olurdum. Canfəşanlıqla danışırdı, amma final yox idi. O zaman sevinirdim: Yaxşı ki, “Nə isə” sözü var! Deyib, başını bulayır, söhbəti harasından olur-olsun kəsib sağollaşırdı.
Onsuz da xeyri yox idi.
Onsuz da onu anlamayacaqdıq.
Onsuz da axıra gedib çata bilməyəcəkdik.
Danışıb finala yetişənlərin əlinə nə keçmişdi ki, Tehran müəllim “Nə isə”yə görə nə isə itirsin.
Ümidsiz idi.
Mənim içimdə bulaq kimi qaynayan arzuları uşaq sadəlövhlüyü sanırdı.
Çox istəyirdim onunla bir müsahibə edəm. Razılığını almışdım. Amma bizim söhbətimiz də finala doğru uzandıqca-uzanır, baş tutmurdu.
Axıracan da belə oldu.
İstedadlı qələm adamlarını yerişindən, duruşundan, danışığından tanıyırdı. Bəzən böyük bir yazıya göz atıb bütün mahiyyətini bilirdi. Göz qapağının biri azacıq aşağı sürüşmüşdü. Elə bil həyatı və insanları dəqiq müşahidə etmək üçün gözünün birini qıyırdı. Unudulmaz gülüşü vardı. Xırıltılı səslə. Tütün qoxulu. Güləndə qıyılı gözü tamam bağlanır, o biri həyat eşqi ilə parıldayırdı. Amma daha çox kürəyindən qalıb yadımda. Zolaqlı pencək, ağappaq saçlar, azca irəli əyilmiş qamət, dağınıq addımlar. Onu elə hey harasa gedən yerdə təsəvvür edirəm. Heç yana tələsmədən. İşə hər gün azı yarım saat gecikirdi. Onun üçün həyatda da final yox idi.
Dahi Folkneri ingilis dilindən çevirmişdi. Türk və rus dillərindəki variantlarla tutuşdura-tutuşdura. Hər cümlənin üstündə Fərhad kimi külüng çalmışdı. Onun tərcümə yox, öz tərcüməsini redaktə etdiyini görmüşdüm. Kompüterin monitorunda yoxa çıxırdı. Hopurdu o bəyaz işığa. Qalın şüşəli eynəyi ilə birlikdə əriyib virtual dünyaya axırdı. Vacib iş çıxanda öz aləmindən ayırmaq üçün üç-dörd dəfə səsləyirdik.
Həmin tərcümələri yeni nəşrdə, yeni redaktədə oxudum. Bilənlər-bilir, Folkner müəllif təhkiyəsinin içində obrazın dilindən də danışır və nəşriyyatlar adətən bu cümlələri kursivlə verir. Tehran müəllim mətnin içindəki o səsləri qəlbiylə eşidirdi. Yoxsa o cür mükəmməl tərcümə alınmazdı. Deyirlər, dahi tərcüməçi olmur, əgər olarsa, mən Tehran müəllimin namizədliyini verərdim. O, Azərbaycan dilinin elə bir qatını bilirdi ki, o qat bizim üçün əlçatmaz idi. Və ordan bizim yazılara baxanda istedadlı nüansları danmamaq şərti ilə yalnız həvəskarlıq görürdü.
Cəmiyyətdən qorxuları vardı. Hər şeylə zahirən barışır, hesablaşır, amma içində dönməz bir iradə saxlayırdı. Daxilən çox məğrur idi və heç nədə güzəştə getmirdi. Dövlətdən nəsə uman ədəbiyyat adamlarını axıracan başa düşmədi. O, əsl ədəbiyyatın nə olduğunu anlamışdı və həyatdakı ən böyük çətinliyi də elə bu idi.
Beş il sonra yollarımız ayrıldı, onu, demək olar, bir daha görmədim. Hərdən zəngləşib hal-xoş edirdim. Zəngimə sevinirdi. İllah da xəstələnəndə. Sonra vəziyyətinin ağırlaşdığını eşitdim. Ağciyərində o amansız xəstəlikdən vardı.
Və bir gün qardaşı Facebookda mənə yazdı ki, vəziyyəti ağırlaşıb, o gün səni arzulayırdı, imkan varsa zəng elə, bu gün-sabah səsi tamam batacaq, danışa bilməyəcək. Dərhal yığdım. Təngənəfəs idi. Vaxtıyla davasını apardığı sözü real həyatda yaşamağa başlamışdı və axır ki, gəlib öz möhtəşəm finalına çatmışdı.
“Balaların necədir? Bir iş tapıb işləyə bilirsənmi?”
Tüklərim biz-biz oldu. Onun səsi eynən Röyanın səsinə oxşayırdı.
