Kulis.Az Xatirə Nurgülün təqdimatında "Silviya Platın tənhalığı" yazısını təqdim edir.
İkona olmaq asandırmı?
2003-cü ildə Silviya Platın həyatından bəhs edən “Silviya” filmi lentə alındı. Filmin rejissoru Kristina Ceffe, baş rolda Qvinet Peltro, Platın əri Ted Hyuz rolunda isə Deniel Kreyp yer almışdır.
Əlbəttə, film qalmaqalsız ötüşmədi - şairənin qızı Frida Hyuz nəinki çəkiliş qrupu ilə əməkdaşlıq etdi, hətta etirazını bildirmək üçün “Mənim anam” adlı yeni şeir də yazdı: “Onu yenidən öldürdülər...”
Elə şairlər var ki, tərcümeyi-halı yaradıcılığının əsas motivini üstələyir. Digərlərində isə həyat hadisələri əsərlərinə nəzərən minimum mənaya malikdir. Silviya Plat şübhəsiz ki, birincilərə aiddir. O, əsərlərini faciəvi və amansız tərzdə, emosional şərtlər altında yaratmağa məhkum idi - şeir yazmaq tənhalığa və depressiyaya səbəb olurdu. Bu qanunauyğunluqdan belə yəqin etmək olar ki, yaradıcılıq impulsu həyatı məhz dözülməz psixoloji şərtlər altında yaşamaq və bu həyatın ayrı-ayrı mərhələlərində meydana çıxması tərzində nəzərə çatdırır. Məlum olur ki, bu cür kobudcasına göstərildiyi halda intihar təkcə qanunauyğunluq deyil, həm də bu cür sonluqda cahillikdən də nəsə var. Bu baxımdan müqavimət göstərməyi ruhi xəstəlikdən əziyyət çəkən əksər şairlər bacarar.
Plat poeziyası öz dövrünü əməlli-başlı qabaqlayıb. Bir çox araşdırmaçılar düşünür ki, o, növbəti - Amerika həyatı üçün çox əhəmiyyətli olan “60-cı illər” dövrünə adekvat ola bilərdi. Lakin 50-ci illərin konservatizmi onun romantik təbiətini məhv etdi.
Bununla bağlı bir çox müzakirələr etmək olar – məsələn, Qumilyov 30-cu illərdə və ya Puşkin 60-cı illərdə nə yaza bilərdi. Bu mövzu əyləncəli olduğu qədər də şübhəlidir. Görəsən yeni Amerika dövründə Plat özü olaraq qala bilərdimi?
Həyat yaradıcılığa qarşıdır
Silviya Plat 27 oktyabr 1932-ci ildə çox xoşbəxt bir ailədə dünyaya gəldi. Atasına çox bağlı olan 8 yaşlı Silviya onun ölümünü faciəvi şəkildə yaşadı. Elə bu dövrlərdə məktəbdə divar qəzetində ilk şeiri ilə çıxış etdi. Plat “ulduz qızcığaz” idi. O, əla oxuyur, bütün müsabiqələrdə qalib gəlir, şeirlər yazaraq çap edirdi. Onun yaradıcılıq istedadı ədəbiyyat aləminin diqqətindən yayınmadı; 18 yaşında hekayə müsabiqəsində birinci yerə layiq görülərək Nyu-Yorka getdi.
Elə həmin ərəfələr sanki olduqca uğurlu olmaqla bərabər, həm də ağır depressiyalar və intihar cəhdləri ilə yadda qalır. Çoxlu sayda yuxu həbləri qəbul edən Silviya zirzəmidə gizlənir və bir neçə gün sonra tapılır. Xəstəxanada o, elektrosudorqa (elektroşok) müalicə kursu keçir və parlaq şəkildə bitirəcəyi kollecə geri dönür. Diplom işi olan “Dostoyevski yaradıcılığındakı ikiləşmələr”ə görə Plat Kembricdə təhsil qrantına layiq görülür. Orada şair Ted Hyuzla tanış olur. Onlar qısa müddətdə evlənirlər.
Plat ərinin istedadına heyran idi və söz verir ki, onun Amerikanın birinci şairi olması üçün əlindən gələni edəcək. Silviya könüllü olaraq onun katibəsi işini icra edir, şeirlərini çap edir və nəşriyyatlara yollayırdı. Eyni zamanda bununla onun yaradıcılığının yeni mərhələsi formalaşmağa və müəyyənləşməyə başlayır.
Plat və Hyuzun ailə həyatı o qədər də hamar keçmir, iki eyni təbiətli insan üçün bir-birinə alışmaq çətin idi. Onlar hər biri ayrılıqda "bütöv" insan idi və onların poetik temperamentləri bəzən iki eyni küləyin qarşılıqlı axını kimi aşıb-daşırdı.
1959-cu ildə Silviyanın ilk övladı dünyaya gəlir.
1962-ci ildə ilk (həyatda olduğu dövrdə sonuncu) şeir toplusu “Azman” işıq üzü görür.
Onların nikahı kabusa dönməyə başlayır: Hyuz açıq şəkildə ona xəyanət edir, onu tərk edir və yenidən geri dönürdü. İrlandiyaya barışıq məqsədi ilə etdikləri səfər də heç bir nəticə vermir. Hyuz ondan ayrılır. İkinci övladı dünyaya gələn Silviya bir az da çıxılmaz vəziyyətə düşür.
Lakin o, hər gün səhər saat beşdən başlayaraq şeir yazmağa davam edirdi. Məhz bu ərəfədə Plat sonralar müasir Amerika poeziyasının antologiyasına daxil olacaq mətnlər yazırdı. Onların arasında ən məşhurlarından biri “Atacan” şeiridir.
Səni sevməyə çatmadım, ata
mən daşdan düzəlmiş torbanı
Tanrı ilə doldurana qədər
öldün sən
Heç kimin səsinin sığışmayacağı
qara telefon da qoparılıb divardan
Bu dəfə mütləq öldürəcəyəm
sən olduğunu sübut etməyə cəsarət edən vampiri -
qanımı içdi mənim.
bir deyil, beş deyil, yeddi il kənarda yaşadım.
yeddi il, bilmək istəsən düz yeddi il.
Rahat yat, ata.
səni qara qəlbindən oxladılar
indi də məzarının üstündə atılıb-düşür və tapdalayırlar.
Qulyabanı idin,
rəzil idin, ata.
amma bitdi hər şey...
İttihamla dolu bu şeir onun doğma, real atasından daha çox, əslində yaşlı nəslə aid idi. Şeirdən göründüyü kimi, hər bir gənc atasından ciddi hesabat tələb edir. Bu baxımdan şeirdəki freydçilik və faşizmi tərənnüm edən obrazların qarşılaşması da əbəs deyil.
Silviya Platın digər şeirləri də bu qədər aqressiv və narahatdır, həyatın onun yanından, ətrafından keçməsi haqqındadır. Ancaq nəfəslə ölçülən dağınıq verlibrlər (sərt qafiyələnmə qaydalarından və digər ənənəvi şeir əlamətlərindən azad olan şeir forması – X.N.), metafiziki boğulmaları və emosionallıq onun şeirlərinin əsas təyinidir.
1963-cü ildə ölümündən bir həftə əvvəl Silviya Platın “Viktoriya Lukas” imzası ilə "Şüşə qapaqlar altında" romanı çap olunur. Müxtəlif onilliklərdə yaşayan bir çox gənc xanım oxucular üçün kitab əsl ixtira oldu. Təsadüfi deyil ki, bu romanı Cerom Selincerin "Çovdarlıqda uçurumdan qoruyan" əsərinin qadın variantı adlandırırlar.
1963-cü ildə Silviya Plat mətbəxdə qapı və döşəmə arasındakı araları dəsmalla bağlamış və başını qaz sobasına salaraq intihar etmişdir.
1965-ci ildə Platın "Ariel" adlı Amerika poeziyasının klassikası sayıla biləcək şeirlər toplusu işıq üzü gördü.
1982-ci ildə, ölümündən on doqquz il sonra Silviyanın Ted Hyuz tərəfindən hazırlanmış şeir toplusu Pulitser mükafatına layiq görüldü. Bu təsadüfi hal kimi qəbul olunur, adətən hər hansı müəllifin əsərləri Pulitserə həyatda olduğu müddətdə təqdim olunur və mükafata da yaşadığı müddətdə layiq görülür. Lakin Plat üçün bu, istisna hal olaraq qəbul olundu.
Yəqin ki, o, klassik şair olmaq istərdi, bu o deməkdir ki, onun şeirləri azca da olsa həyatın bir parçası olmaqdan "qurtulmuş" və azca da olsa lirik nümunələrə çevrilmişdir.
Və yəqin ki, o, yaşadığı həyatda sadəcə olaraq şeir yazmaq istərdi. Hər gün yazmaq... Səhər saat beşdən etibarən...
Silviya Platdan bir şeir
Məhdudiyyət
Mükəmməl qadındır.
Kamilliklə dolu təbəssüm boylanır solğun bənizindən.
Onun toqası* zəncirlərə bürünmüş,
Çılpaq ayaqları və pəncələri isə
“Nə uzun yoldan gəldik” deyir...
Birdən
boşalmış süd bardağının yanındakı bütün ölü uşaqlar
ağ ilanlara çevrildi.
Onları geriyə - bədəninə qaytardı
solmuş qızılgül ləçəkləri kimi,
qurumuş bağda gecə çiçəyindən axışan qoxular kimi.
O, sümük qabığının altından baxırdı,
Ay da kədərli deyildi.
O qadın öyrəşib artıq
matəm libasının dalğalanaraq, xışıldamasına.
5 fevral 1963
*Toqa – Qədim Romada vətəndaşların üst geyimi, qolsuz uzun plaş
Müəllif: Oleq Roqov
Rus dilindən tərcümə etdi: Xatirə Nurgül
