Seyfəddin Hüseynli: "Aqibət duyğusu”na ciddi marağın şahidi oldum
Kulis.az Culian Barnsın "Aqibət duyğusu” romanının tərcüməçisi, ədəbiyyatşünas Seyfəddin Hüseynli ilə müsahibəni təqdim edir.
– Seyfəddin müəllim, öncə sizə XXI əsrdə yazılmış ən maraqlı on romandan biri olan "Aqibət duyğusu”nu tərcümə etdiyiniz üçün təşəkkür edirəm. Baş redaktoru olduğunuz "Dünya ədəbiyyatı” dərgisinin son sayı da İngiltərə ədəbiyyatına həsr olunub. Dərgini ona görə qeyd edirəm ki, məncə, ilk dəfə Culian Barns oxuyan oxucu onun qurmaca dünyasını və çağdaş İngiltərə ədəbiyyatındakı mövqeyini daha ətraflı anlamaq üçün bu iki nəşri paralel oxusa, daha yaxşı olar. Ancaq gəlin, söhbətimizə Culian Barnsın yaradıcılığı ilə tanışlığınız, bu romanı dilimizə çevirmək ideyasının necə yaranması barədə fikirlərinizlə başlayaq.
– Əslində, mən sənə təşəkkür edirəm ki, müsahibənin canlı, üz-üzə formasına üstünlük verib, söhbətləşmək üçün bu 42-43 dərəcə istidə durub ordan bura gəlmisən. Təbrikə, tərcümə etdiyim romanla bağlı yüksək fikrinə görə də var olasan! Culian Barnsın 2011-də ona "Buker” mükafatı qazandırmış romanının çap hüququnu və mənim "Aqibət duyğusu” adı verdiyim tərcüməmi "TEAS Press” nəşriyyatı bir müddət əvvəl almışdı. Sağ olsunlar, hər cəhətdən yüksək səviyyəli bir iş görüb, kitabı bu günlərdə satışa çıxarıblar. Bu romanın tərcüməsi, ana dilimizdə nəşri ideyası "Dünya ədəbiyyatı” dərgisinin bu yaxınlarda çıxmış "İngiltərə” sayından xeyli əvvəl yaranıb. Yəni dostum, tanınmış şair və tərcüməçi Səlim Babullaoğlu AYB-nin Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzinin sədri, mən isə "Dünya ədəbiyyatı” dərgisinin baş redaktoru təyin ediləndən təxminən 3 il əvvəlin işidir bu. Onda biz birlikdə həm "Kitabçı” jurnalını hazırlayır, həm də "ATV Kitab” seriyasından bir sıra nəşrlər üzərində işləyir, daha doğrusu, bəlli bir planlaşdırma aparırdıq. Onda Səlim müəllim mənim də tərcüməmdə bir kitab buraxmağın bu seriya üçün faydalı olacağını dedi. Mən çoxdan fikrimdə olan bir müəllifi – Barnsı, özü də onun həmin vaxt yenicə "Buker” almış romanını təklif elədim.
Razılaşdıq, ləngimədən tərcüməyə başladım. Culian Barnsın yaradıcılığıyla ilk tanışlığım görkəmli alim və tərcüməçilərimiz Məsiağa Məhəmmədi və Cavanşir Yusiflinin birgə nəşr etdikləri "Cahan” jurnalı vasitəsilə 90-cı illərin sonlarında yaranıb. Dəyərli həmkarım, çağdaş tərcümə işimizdə xüsusi rolu olan Ülkər Nəsibbəylinin Barnsla bağlı yığcam, amma lazımlı materialı da yadımdadır. Ancaq Barns haqqında məlumat və təəssüratımı xeyli genişləndirən, daha dəqiqi, məni onun yaradıcılığına meylləndirən əsas mənbə "İnostrannaya literatura” jurnalı olub.
– Culian Barns bir neçə dəfə "Buker”in qısa siyahısına düşsə də, 2011-ci ildə məhz "Aqibət duyğusu”na görə mükafata layiq görüldü. Tərcümə üçün yazıçının bu romanını seçməyinizdə ödülün rolu oldumu?
– Haqlısan, yazıçının bu romana görə "Buker” alması tərcümə məsələsindəki seçimimə xüsusi təsir göstərdi. Yazıçının belə bir nüfuzlu mükafat alması önəmli bir hadisəydi, həm də "Buker” məsələsi bu əsərə, oxuculara təqdim etmək baxımından, üstünlük, cəlbedicilik gətirmişdi. Romanın ustalıqla yazılması, xüsusən yazıçı fəndləri, üslubu sarıdan da bu roman diqqətimi çəkmişdi. Xüdpəsəndlik kimi çıxmasın, nədənsə bu romanın öz tərcüməmdə nəşr olunmasını istəyirdim. Ancaq bunacan roman çevirmək kimi bir təcrübəm yox idi. Odur ki, işə ikiqat, bəlkə daha artıq ciddiyyətlə, məsuliyyətlə girişdim. Paralel şəkildə başqa işlərim, yəni, qəzet, jurnal redaktəsi də vardı deyə, o qədər də iri həcmi olmayan romanın tərcüməsi 7 aya yaxın vaxt apardı. Sonra elə oldu ki, seriya üçün əvvəldən əməkdaşlıq qurduğumuz nəşriyyat kitabın çapını uzun müddət gecikdirdi, axırda da boyun qaçırdı. Biləndə ki, onların vəziyyəti ümidsizdi, onda "TEAS Press”ə üz tutdum. Yaxşı da ki, belə oldu, çünki əməkdaşlığımız, məncə, uğurlu nəticə verib.
– "Aqibət duyğusu” göndərmələr, səsləşmələr, qaynaqlar baxımından çox zəngin və rəngarəng, müxtəlif qatları olan bir romandır. Romanı tərcümə edərkən orijinalı digər dillərdəki tərcümələrlə qarşılaşdırdığınız yerlər oldumu?
– Romanın tərcümə prosesində ingiliscə, rusca və türkcə mətnləri ilə paralel iş apardım. İngiliscəni, ingilis ədəbiyyatını, ümumən ədəbiyyatı yaxşı bilən qədimi bir dostumdan vaxtaşırı aldığım məsləhətlər də çox faydalı oldu. Bəzi eyhamlı, sətiraltı ifadələri, frazemləri, obrazlı cümlələri daha yaxşı anlamaq və daha dəqiq ifadə etmək baxımından. Açığı, romanın rusca və türkcə tərcümələrində gördüyüm ciddi xətalar, dilin ağırlığı, üsluba xələl gətirən cəhətlər məni öz tərcüməmdə daha da vasvası davranmağa məcbur elədi. Bunlardan maksimum sığortalanmaq üçün davamlı tutuşdurmalar, dəqiqləşdirmələr lazım oldu. Çünki, elə bilirəm, Barns kimi müəllifi, xüsusən "Aqibət duyğusu” kimi romanı, istər orijinalda, istərsə də hansısa ikinci dildə olsun, yalnız bir mənbəyə baxmaqla uğurlu tərcümə etmək alınmaz. Üstəlik, ədəbiyyata, tarixə, fəlsəfəyə, psixologiyaya, incəsənətə və başqa sahələrə aid çox sayda qaynaqlara istinad da öz yerində.
– Culian Barnsın romanlarında fransız mədəniyyəti, tarixi önəmli bir yer tutur. Əsərlərində tez-tez fransızca sözlərdən istifadə etdiyini görürük. İlk romanı "Metrolənd”də qəhrəman Fransaya səyahət edir. Deyərdim ki, "Aqibət duyğusu” onun fransız kültürünə ən az göndərməsi olan romanıdır. Bəlkə də, ona görədir ki, ingilis dilli ədəbiyyatın nüfuzlu mükafatına dəfələrlə namizəd olsa da məhz bu romana görə "Buker”i qazandı. Bundan başqa, "Aqibət duyğusu”nda hətta almanca sözlər də qarşımıza çıxır. Tərcümə prosesində yazıçının müxtəlif dillərdən istifadə etməsi çətinlik doğurdumu?
– Bunlar ədəbi yaradıcılıqdan da ötə, ədəbiyyatşünaslıqla, fəlsəfə tarixi, psixologiya ilə sıx bağlı məsələlərdir. İstər-istəməz müxtəlif kitablara, elektron vəsaitlərə əl atır, biliyinə, dilə və ədəbiyyata bələdliyinə güvəndiyim dostumla da məsləhətləşirdim. Sonda qərara gəldim ki, bəzi üstüörtülü məqamlar, xüsusən bizim oxuculara qaranlıq qala biləcək nöqtələrlə bağlı, ən çox da bu müəllifdən və romandan nəsə öyrənə biləcək yazarlarımıza ipucu məqsədilə romana şərhlər və izahlar yazım. Çünki bunlarsız, fikirləşirəm ki, romanın nəşri naqis olardı. Romanda müxtəlif hadisələrə işarələr, müəyyən ifadələr var ki, onların arxasında konkret tarixi faktlar, ədəbi-mədəni hadisələr durur. Bütün bunların şərhi, izahı, romanda nəyə hesablandığına aydınlıq gətirilməsi, məncə, vacib idi. Həm də bu cəhətlər Barnsın yazıçı məharətini, intellektual nəsrdəki ustalığını göstərən mühüm keyfiyyətlərdir. Fransız kültürünə meylli olmasına gəlinsə, tamam doğru deyirsən, Barnsın yaradıcılığında Fransa ədəbiyyatına, mədəniyyətinə meyl çoxdur. Hələ bu romanda Fransaya rəğbətinin açıq təzahürləri nisbətən az verilib. Bəlkə mövzu da bunu çox tələb etmir, ona görə. Barns əvvəllər bir ara Fransada müəllim işləyib. Görünür, bu da onu yazıçı kimi düşüncəsinə təsir edən səbəblərdəndir. O, fransız mədəniyyətinə vurğun bir yazıçıdı. Hətta Barnsı İngiltərədə buna görə kəskin tənqid edənlər də az olmayıb. Ola bilsin, ənənəvi ziddiyyətdə, hətta ədavətdə olan Fransa ilə İngiltərə arasında bu cür mövqe tutmaqla Barns bir baxımdan, belə deyək, Nobel mükafatına "qarmaq atıb”. Ancaq hər halda onun Fransa məhəbbəti hədər getməyib, "Medici” mükafatını qazanıb. Belə götürəndə, Barnsı ədəbi-mədəni sferada Fransanın Britaniyadakı mənəvi elçisi saymaq olar.
– Kitabın nəşrindən sonra necə reaksiyalar aldınız?
– Doğrusu, kitab satışa verilən günlərdə Bakıda deyildim. Mübaliğəsiz deyim ki, hər dəqiqəsini ədəbiyyatla, ədəbiyyat üçün yaşayan dəyərli dostum, şair və ədəbiyyatşünas Qismətdən eşitdim kitabın çıxdığını. Qismət kitaba ilkin reaksiyalardan da bəhs etdi, məlum oldu ki, çox yaxşı qarşılanıb. Təxminən 1 həftə keçdi, doğrudan da "Aqibət duyğusu”na həm peşəkar ədəbi çevrədə, həm də oxucular arasında ciddi marağın özüm də əyani şahidi oldum. Bu məni bir yandan sevindirir, bir yandan isə təəssüflənirəm. Çünki yaşı yetmişi keçən, dünyada intellektual nəsrin ən parlaq nümayəndələrindən biri kimi çoxdan məşhurlaşmış bir yazıçını roman səviyyəsində ilk dəfə tanıyırıq. Düzü, Barnsın məşhur romanını dilimizə ilk dəfə özüm çevirdiyim üçün bir tərcüməçi kimi sevinirəm. Bəlkə bir azca qürurlanmağım da var. Amma ümumən ədəbi prosesimizin, tərcümə işimizin ləngliyinə görə məyusam, təəssüflənirəm. Culian Barnsı biz çoxdan oxuyub tanımalıydıq.
– Xatırlayıram ki, neçə il əvvəl, "525-ci qəzet”də işlədiyim vaxtda redaksiyada Culian Barns haqqında söhbət etmişdik. Siz onun romanlarında postmodern fəndlərin daha açıq şəkildə işləndiyini vurğulamışdınız. Yazıçının bu romanı barəsində də eyni fikirdəsiniz?
– Heminqueylə bağlı məşhur fikir var ki, ondan yazıçılıq fəndlərini öyrənmək asandır. Məncə, postmodern yazının fəndlərini Barns kimi heç kəs bu qədər öyrədici şəkildə açıq yazmır. Onun yazıçı ustalığı həm də bundadır ki, işlətdiyi fəndlər zahirən anlaşılsa da, izləri sezilmir və oxucunu vurmur. Onları mətnin içində elə ustalıqla işlədir ki, montaj və kollaj xətləri, loru desək, tikiş yerləri bilinmir. Mətnin sonunda gələndə baxırsan ki, çoxlu fəndlərin, başqa-başqa üslubi manevrlərin içindən rahatca keçib gəlmisən.
– Romanda belə fikir var ki, tarix qələbə qazananların uydurması, məğlublarınsa təsəllisidir. Toni Uebster bir yerdə deyir ki, əslində tarix nə qaliblərin, nə də məğlubların danışdıqları deyil, sağ qalanların xatirələrindən ibarətdir. Romanda ən önəmli məsələ keçmişi xatırlayaraq öz kimliyini sorğulamaq, keçmişi yenidən inşa etməkdir. İstərdim, qəhrəmanı tarixçi olan bu romanda tarix anlayışına, keçmişə olan münasibətə dair fikirlərinizi bölüşəsiniz.
– Məncə, Barns belə bir sual qoyur ortaya: tarix nə qədər gerçək və aydındır ki, hadisələrin məhz bəlli bir şəkildə təzahür tapdığına hökm verə biləsən?! Mütləqlik, mükəmməllik, birüzlülük bu müstəvidə nə qədər özünü doğrulda bilir?! Barnsın tarixə, keçmişə, ümumiyyətlə xronoloji, düzxətli yanaşmalara hədsiz ironiyası var. Göz önündə, Barns demiş, burnunun ucunda baş verənlərə dəqiq, dolğun izah verə bilmədikdən sonra, yüz il, min il əvvəlin hadisələri haqqında necə rahatlıqla, qəti hökmlə danışmaq olar?! Bu ədəbiyyatda, sənətdə yeni məsələ deyil. Romanda eyni hadisəyə bir neçə yozum verilməsi baxımından tipik nümunələrdən biri Markesin "Gözlənilən bir qətlin tarixçəsi” romanıdır. Yaxud Kurosavanın "Raşomon” filmindəki kimi, bir olaya dörd müxtəlif yanaşmanın ortaya çıxmasını nümunə gətirə bilərik. Barns da bunu çox uğurlu şəkildə yaradıcılığında tətbiq edən usta yazıçıdır. Məsələn, əsərdəki intihara, sevgi və ailə münasibətlərinə, dostluğa heç birini mütləq həqiqət kimi qəbul etdirmədən bir neçə prizmadan yanaşmaları var. Ona görə də əsərin əsas personajı sonda tərəddüdə qapılıb fikirləşir ki, axı keçmiş deyilən nədən ibarətdir?! Romanın əvvəlində tarix müəllimi ilə şagirdlərin mükalimələri var. Birinci Dünya Müharibəsinin səbəblərini izah edəndə məlum olur ki, əldə tutarlı bir mülahizə yoxdur, hamısı nisbidir. Eləcə də Toni keçmişi xatırlayarkən özünün və ətrafdakıların həyatı haqqında danışdıqları nisbi mülahizələrdir. Hansının doğru olduğuna tam zəmanət vermək mümkün deyil. Yanlışlar arxasında doğrular gizlənir, doğru kimi təqdim olunanın arxasında da ciddi yanlışlar var. Barns bir cəhəti də vurğulayır ki, yaddaş dağınıq, fraqmental məlumatlar, təəssüratlar bazasıdır. Onun süjetli, ardıcıl, bütöv şəkildə anlaşılması və təqdim olunması doğru deyil. Əslində, yaddaş fərdi baxımdan, tarix isə ümumbəşəri anlamda dağınıq, dəqiq yozumu olmayan fraqmentlərdən ibarətdir.
– Sizin də vurğuladığınız kimi, öz həyatında baş verənləri doğru-düzgün xatırlamayan birinin tarixçi olması yazıçının kəskin ironiyalarından biridir. Seyfəddin müəllim, Barnsın ironiyasında ən çox sevdiyiniz xüsusiyyət nədir?
– Əslində, bu ironiya söhbəti bizim çox zəif, ağrılı yerimizdir. Çünki bizdə axır vaxtlar, bəlkə içi özüm qarışıq, ironiya əvəzinə lağlağı, şit bəzəmələr sərgiləmək kimi naqis bir meyl baş qaldırıb. Açıq görünür ki, biz bu ədəbiyyatda ironiyanın doğma dilini, düzgün ifadə tərzini heç cür tapa bilmirik. Barnsda və onunla eyni cərgədə dayanan ədiblərdə ironiya yüksək ədəbi yetkinliyin və zövqün, dərin fəlsəfi hazırlığın, zəngin intellektual bazanın, ali peşəkarlığın məhsulu kimi ortaya çıxır. Düşük güldürmə cəhdlərindən, lağlağıdan onda qətiyyən söhbət gedə bilməz. Fikir vermisən yəqin, əsərdə şagirdlərin öz aralarındakı zarafatlarının da bəlli bir intellektual tutumu var. Romandakı mükəmməl ironiya tərzi usta yazıçı şuluqluğu ilə alimanə hazırcavablığın sintezi kimi şirin bir təəssürat yaradır. Onun tarix, ölüm və həyat, ailə bağları, sevgi ilə bağlı kəskin ironiyası az qala hər abzasda hiss olunur. Ancaq bunların arxasında necə bir yazıçı ustalığı, filosof və psixoloq dərinliyi olduğu da diqqətdən qaçmır.
– Toni Uebster Adrianın ona yazdığı gündəliyi oxumaq istəsə də bu ona nəsib olmur. Bir çox romanlarda adətən gündəlik tapılır və orada yazılanlar qurmacanın yönünü dəyişir. Burada isə həm oxucu olaraq biz, həm də Toni gündəlikdən sadəcə bir səhifə oxuyuruq və orada yazılanların anlamı isə yalnız sonda anlaşılır. Toni təkidlə gündəliyi oxumağa can atır, çünki keçmişin nə qədərini xatırladığına, nə qədərini uydurduğuna şübhəylə yanaşır. Belə bir gündəliyin olması Toni üçün nəyi ifadə edir və romandakı funksiyası nədir?
– Məsələ ondadır ki, Barns burada da ştampdan, ənənəvilikdən uzaq durub. Gündəlik elementinə də burada özünəməxsus bir ironiyası var. Əslində, gündəlik tapılıb oxunsa belə, yəqin ki, heç nə dəyişməyəcəkdi. Çünki Adrian da öz gündəliyində ancaq öz yanaşmasını, öz həqiqətlərini əks etdirir. Onun həqiqətləri isə Toni Uebster üçün, Veronika üçün öz keçərliliyini itirəcəkdi. Sadəcə təsəlli üçün oradan nələrsə tapmaq olardı. Barns buna ehtiyac görmür, məsələni gündəlikdən kiçik, ən lazım bildiyi fraqmentlə yekunlaşdırır. Ümumən tarixə və yaddaşa münasibətdə olduğu kimi burada da fraqmentarlığa üstünlük verir.
– Gündəlikdən verilən bir səhifəlik örnək riyaziyyata, fizikaya aid düsturu xatırladır. Sizcə, Barns niyə bu formanı seçib?
– Həmin düstur, ya formul, əslində, Barnsın romanda demək istədiklərinin elmi üslubla verilən xülasəsi sayıla bilər. Yəni məzmun və ideyanın əsərdə Adrianın dilindən çatdırılan rezümesi deyək. Amma Barns onu havada saxlamır, yersiz, süni elementə çevrilməsinə imkan vermir. Həmin xülasəni mətnin içinə ustalıqla yerləşdirir, onu əsərdəki başqa xətlərlə sıx əlaqələndirir. Yəni burada məsələnin elmi əsası və şərhi də verilir, bədii həlli də. Deyim ki, bu çox maraqlı keyfiyyətdir. Yenə də bizim ədəbi prosesə dəxli olması baxımından. Bizdəki intellektual nəsr cəhdlərində, adətən, hansısa fikir, yazılmamış qanun, yaxud düstur əsərə gətirilirsə, çox üzdə qalır, yamağa çevrilir. Bizdə bu fənd naşılıqla, çılpaq verilir, əllaməçilik tonuna görə oxucunu, ədəbiyyatçını özündən itələyir. Onu əhvalatın içində əritmək, bədii mətnin içində zəruri, üzvi hissəyə çevirmək bizdə, əksərən, alınmır. Ən usta qələmlərimiz də bu işdə çətinlik çəkirlər. Bəzi xoş istisnaları çıxsaq, bizdə postmodern fəndlərlə yazılan romanların tam əksərində hansısa düsturlar verilir. Amma ona uyğun, onu bürüyüb özündə həll edən, oxucunu hərtərəfli maraqlandıran təhkiyə tərzi, cəlbedici əhvalatlar zənciri olmur. Elə bil ki, mühüm bir mətləb fəlsəfi, ya da riyazi düsturla verilsə də, ətrafı açıq qalır. Ona uyğun bədii formul, bədii cild tapılmadığı üçün həmin düstur çox çirkin görünür. Əsas səbəb də, yəqin ki, tələskənlik, naşılıq, işə hazırlıqsız girişmə ola bilər. Məncə, Barns kimi yazıçıların bir əsas üstünlüyü də budur ki, onlar mətni bir neçə qatda işləyirlər. Birincisi, ən sıravi oxucu üçün də maraqlı olacaq bir əhvalat tapılır, ya da qurulur. İkinci qat daha hazırlıqlı oxucular üçündür. Onlar artıq buradakı göndərmələrdən, fəlsəfi işarələrdən nələrsə anlayırlar. Üçüncü qatda isə yazıçılar üçün cəlbedici, öyrədici gedişlər var. Bizdə isə nədənsə bu qatlar məhdudlaşır, birtipli olur. Halbuki, Şərq ədəbiyyatında, bizim klassik ədəbi irsdə bu çoxqatlılıq var, həm də gen-bol şəkildə. Məsələn, gəl iki nümunə götürək. Biri olsun Füzuli, o birisi də sənin indi oxuduğun universitetə adı verilmiş Memar Sinan. Eyni dövrdə yetişiblər, biri ədəbiyyatda, o birisi də memarlıqda dahi olub. Füzulinin qəzəllərində, poemalarında həm adi oxucunun qavrayacağı mətləblər, ştrixlər var, həm də hazırlıqlı oxucu üçün daha dərin, gizli qatlar. Bu ikinciləri anlamaq üçün ayıq, hazırlıqlı olmaq, din tarixindən, fəlsəfədən, poeziyanın texniki tərəflərindən xeyli şeylər bilmək lazımdır. Ancaq bu adi oxucuya da mane olmur, onlar da eyni əsərdən istədikləri qədər zövq ala bilirlər. Misal üçün, Füzulinin Sultan Süleymana həsr etdiyi "Gül” qəsidəsində belə bir beyt var:
Meyvə ol sultani-adildir nihali-dövlətə,
Sabiqən gəlmiş səlatini-fələkmiqdar gül.
Sultan Süleymanı mədh edərək deyir ki, o ədalətli sultan dövlət ağacının meyvəsidir. Ancaq ondan əvvəlki sultanları da aşağılamır, ikinci misrada onları da gülə, yəni ağacın çiçəyinə bənzədir. Adi oxucu beytdəki gözəl bənzətmələrdən öz zövq payını götürür. Ancaq hazırlıqlı oxucu, yaxud ədəbiyyatçı buradakı alt mənaları da görə bilir. Anlayır ki, Füzuli Sultan Süleymanı adilliyinə, Qanuni adlanmasına, həm də özündən əvvəlkilərdən, yəni doqquz sultandan sonra onuncu Osmanlı hökmdarı olduğuna işarə vurur. Yaxud Memar Sinan yaratdığı Süleymaniyə camisini, o məşhur külliyəni sadəcə məscid, möhtəşəm tikili olaraq düşünməyib. Məscidin dörd minarəsi olması Süleymanın İstanbulun fəthindən sonra dördüncü, o minarələrdəki on şərəfə isə Osmanlının onuncu hökmdarı olmasına işarədir. Demək istəyirəm ki, bizim öz mədəniyyətimizdə bu çoxqatlılıq var, ancaq indi bu cəhdlər bizdə çox səthi, mexaniki alındığı üçün yarıtmaz çıxır.
– Barns həm öz yaradıcılığında, həm də şəxsi həyatında bir çox məsələlərə etirazçı, hətta asi yanaşması ilə fərqlənir. Mənə elə gəlir ki, asi yanaşma, ənənəyə arxa çevirmə, kəskin ironiya bizim ədəbiyyatçıların bir çoxunda yaradıcılığa çevrilmir. Siz necə düşünürsünüz?
– Barns ədəbiyyata da, tarixə, dinə, şəxsiyyətlərə də münasibətinə görə xeyli nadinc, şuluq yazıçıdır. Avtobioqrafik qeydlərindən görünür ki, lap əvvəldən şəxsi həyatında da belə olub. Ancaq o bunu şəxsi müstəvidə, məişət səviyyəsində saxlamır. Dünyagörüşü, düşüncə tərziylə birləşdirib yaradıcılığında uğurla tətbiq edir, öz üstünlüyünə çevirir. Yazıçı kimi daima şübhəçi, axtarışçı, mühakiməçi mövqedən çıxış edir. Barns din, ilahiyyat haqqında xeyli asi mülahizələr yürüdür. Amma bunlar kimisə azdırdığı kimi, bir başqalarına da əksinə təsir göstərib inanca, dinə bağlılığa sövq edə bilər. Yəni onun asiliyi heç olmasa çoxyönlüdür, yaradıcıdır, ehkamçı deyil. Bu mənada "şuluqluğu” Barnsın işinə yarayır. Elə özüm də daxil, bizim ədəbi mühitdəki, şuluqluq, nadinclik, asilik təzahürləri isə uzandıqca uzanan məzmunsuz tamaşadır. Dadı-duzu çoxdan qaçsa da, bitmək bilməyən şit məzhəkədir. Çünki belə çıxır, biz yazıçı şuluqluğunu, ədəbi nadincliyi hərfi və şəxsi mənada anlayıb tətbiq edirik. Halbuki bunun fərqli nümunəsi bizdə də mümkündür. Yadımdadı, rəhmətlik Vaqif Səmədoğlu bir dəfə şeirləri yeni-yeni çap olunduğu vaxtlarda akademik Məmməd Ariflə bir görüşündən danışmışdı. Bilirsən də, rəhmətlik Məmməd Arif müəllim Səməd Vurğunla eyni ədəbi nəsildəndi, dost olublar, Vaqifgil ona əmi deyirmişlər. Deməli, Məmməd Arif ağıryana bir ahənglə soruşur ki, hə, sən də şairlik eləmək istəyirsən? Vaqif Səmədoğlu cavab verir ki, bəli, Arif əmi. Onda Məmməd Arif qayıdır ki, bax, unutma ha, şair gərək şuluq salsın! Vaqif rəhmətlik o söhbətdən sonra bir az araşdırıb görür ki, əksər ciddi şairlərin, elə yazıçıların da yaradıcılığının ilkin dövründə az-çox şuluqluq olub. Amma bu da bir yerə qədərdi. Şuluq sadəcə müəyyən bir müddətə qədər o imzanın tanınmağına xidmət edə bilər. Sonrakı şuluqlar şairin, yazıçının da, ümumən ədəbiyyatımızın da ziyanına olar. Axı bizim ədəbi mühit, bizdəki oxucular çox dedikcə insaflı, güzəştkardır. Bəzən bir şeirlə, bəzən lap bir misrayla, yaxud hansısa bir hekayə ilə onların nəzərində şair, yazıçı kimi tanınmaq, yadda qalmaq olur. Halbuki ədəbi uğurun ciddi kriteriyaları, geniş ölçüləri var. Bu cür güzəştli tanınmaq meyli zəiflik, təpərsizlik əlamətidir. Bir də görürsən ki, bütöv bir ömür, yaxud ömrün böyük hissəsi yaşanıb, amma ortada yaradıcılıq adına çox cılız şeylər var.
– Sizcə, "Aqibət duyğusu”nu düzgün oxuyub anlamağın, intellektual nəsri Barnsdan öyrənməyin xüsusi bir yolu varmı?
– Məncə, dünya ədəbiyyatını dərindən, hərtərəfli bilən Qismətin önsözü Barnsın yaradıcılığına və konkret bu romana açar yazı kimi çox dəyərlidi. Usta yazıçımız Şərif Ağayarın, cavan, bilikli ədəbiyyatçımız Səbuhi Şahmursoyun "Aqibət duyğusu” haqqında bu günlərdə yayımlanan esseləri də təqdimat və təhlil sarıdan faydalıdır. Elə sənin hazırlayacağın bu müsahibənin də, yəqin ki, oxuculara ciddi köməyi, müsbət təsiri olacaq.
Söhbətləşdi: Ramil Əhməd
artkaspi.az
