Mirmehdi Ağaoğlu
Kitabxanamı qaydaya salanda əlimə Çexovun hekayələr kitabı keçdi. Son vaxtlar başım qarışıq olduğu üçün roman oxumağa imkanım olmur. Sistemli oxumağa imkan olmayanda hekayələr kitabı oxumaq yaxşıdır. Uzun həcmli əsəri başladınsa gərək axıra çıxasan, amma hekayə elədir ki, günə birini də oxumaq olar.
Kitabda hekayələrin arasında oxuduqlarım da vardı, oxuyub unutduqlarım da, heç oxumadıqlarım da. Bircə “Qüssə” hekayəsini ötürüb qabağıma çıxanları oxumağa başladım. “Qüssə” Çexovun ən kədərli hekayələrindəndir. Nədənsə onu təkrar oxumağa xoflandım. “Qüssə”də Çexovun oxucuya ötürdüyü kədər, impuls dağıdıcıdır.
Yəqin Uzaq Şərq əlbəyaxa döyüşlərindən bəhs edən filmlərdə görmüsüz. Bəzən şaulin rəqibinin bədəninə təkcə bir iynə ilə, yaxud barmağı ilə toxumaqla onu iflic edir, ölümcül hala salır. Çünki şaulin insan orqanizminin hansı hissəsinə toxunmaq, hansı nöqtəyə zərbə endirmək lazım olduğunu gözəl bilir. Naşı idmançı rəqibinə yüz yumruq vurar, heç şaulinin “bir nöqtəlik” zərbəsinin effekti olmaz.
Çexov da belə yazıçılardandır. Bəzən görürsən balaca bir hekayədə insan psixologiyasının elə bir hissəsinə toxunur, insan qəlbinin elə dərinliklərinə dalır ki, heyrət edirsən. İlahi, görəsən insan xislətinin bu halını necə tutmaq olar? Birini qoyub o birinə keçirəm.
İnsan xarakterində elə hallar var ki, o hər kəsdə ömrü boyu ancaq bir dəfə təzahür edə bilər. Və ya insan xislətinin bu “Qırmızı kitaba düşmüş” xüsusiyyətini çox az adama görmək nəsib ola bilər. Bu hal sanki Günəşin tutulması, planetlərin Parad düzülüşü kimidir. Bunu ya özündə, ya da başqasında müşahidə etmək yaşamı boyunca hər adama nəsib olmur. Çexov da hekayələrinin bir çoxunda insanın bax bu “Günəş tutulması”, “Planetlərin parad düzülüşü” hisslərindən yazıb. O hissləri nə cür müşahidə edib, harda görüb, necə ağlına gəlib, bilmirəm. Yalnız onu deyə bilərəm ki, bu hissləri müşahidə etmək üçün gərək hiperhəssas olasan, insanı mikroskopla müşahidə etməyi bacarasan.
Qayıdaq “Qüssə” hekayəsinə. Faytonçu İonna Potapovun yeganə oğlu rəhmətə gedib. Ağır dərddir. Ancaq İonnanın bu dərdini danışmağa, ürəyinin ağrılarını boşaltmağa kimsəsi yoxdur. Həyat da amansızdır. O, dolanışığı üçün təzədən faytonun sükanına keçməlidir, işini görməlidir. Bəs İonna dərdini kimə danışsın! Müştərilərinə. Amma müştəriləri onu dinləmirlər. Haqsızdırlarmı? Təbii ki, küçədən keçən, faytonuna mindirdiyin hər adama da “Gəl sənə dərdimi danışım” deyə bilməzsən. Kimisə dinləmək, onun dərdini duymaq üçün də gərək həssas olasan. Biz indi ətrafımızdakı bu cür hissiz insanlardan çox dad edirik. Yəqin Çexovun dövründə də belələri varmış. Nə bilmək olar, bəlkə insanın xisləti elə bu cürdür, bəlkə insanlar da metallar kimidir, yüksək həssaslıq, başqasının dərdini öz içindən keçirmək qabiliyyəti, elə yalnız platin, qızıl adamlara nəsib olur, çoxluq isə həmişə dielektrik olub. Dərdini dinləməyə adam tapmayan İonna axırda bilirsiz ağrısını nəylə bölüşür! Atla. At da elə bil onu dinləyir. Çexov atın sanki İonnanı dinləməsini belə təsvir edir: “Atcığaz qulağını şəkləyib gövşəyir və nəfəsi ilə sahibinin əlini isindirirdi.”
“Qüssə”ni təzədən oxumasaq da ondan yazdıq. Bu yerdə bir smaylik qoyub keçək Çexovun başqa hekayəsinə - “Hərcmərciliy”ə. Hekayənin qəhrəmanı varlı evində mürəbbiyə işləyən Maşenkadır. Hekayə boyu necə deyərlər, kamera yalnız ona fokuslanıb. Oxucu yalnız onu görür, hadisələr ona köklənib. Bəs nə olub? Gəzməkdən qayıdan Maşenka Kuşkinlərin evinə gəlib görür ki, burda aləm bir-birinə dəyib. Xanımın iki min manatlıq sancağı itib. İndi bütün evi töküb onu axtarırlar, hamıdan şübhələnirlər, elə Maşenkadan da. Maşenka bu təhqirlərə dözə bilmir. Evdən getmək istəyir. Otağına keçib əşyalarını yığanda xanımın əri, Nikolay Sergeiç onun yanına gəlir, əvvəl öz adından, sonra xanımın adından üzr istəyir. Maşenkanın qərarlı olduğunu görəndə Nikolay Sergeiç deyir: “Yoxsa siz istəyirsiz, tövbə edərkən belə, deməyəcəyim sözü açıb sizə deyim? Siz yəqin mənim hətta ölüm ayağında etiraf etməyəcəyim günahı boynuma almağımı istəyirsiniz, eləmi?”
Bundan sonra Nikolay Sergeiç sancağı özü götürdüyünü etiraf edir. Çünki o xaraktersizdir. Çexov onun xaraktersizliyini bu cür ifadə edib: toyuq kimi qaqqıldayırdı. Arvadı onun atasından qalan var-dövləti mənimsəyib, ona yaşamağa, öz həyatını sürməyə imkan verməyir. Xidmətçilərə tapşırıb ki, onu hər yerdə izləsinlər. Bu ev Nikolay Sergeiçə yaddır. Amma o öz sözünü deyə, xilas ola bilmir, arvadının əlində əsir olmuş bir adam sanki qəfildən Maşenkanın timsalında əsl insanı, xilaskarını tapır. Çexov onun dilindən deyir: ”Vallah qalmağınız məsləhətdir. Axşamlar yanınıza gələrdim, söhbət edərdik... Nə deyirsiniz? Qalın! Siz də gedəndən sonra bütün evdə bir nəfər qabiliyyətli adam qalmayacaq! Bu dəhşətdir!”
Bəli, elə bu an Çexov kameranı Maşenkadan uzaqlaşdırıb Nikolay Sergeiçin üzərinə gətirir. Demə dərd, Nikolayın dərdi imiş. İllərlə bu evdə kölgə kimi dolanan, danışmağa, kəlmə kəsməyə insan axtaran o imiş. Nolsun, o, sancaq oğurlayıb, nolsun, xaraktersiz, düşkün adamdır, axı onun da qəlbi var.
Çexov isə Maşenkanı o evdən yollamaqla işarə edir ki, ey Nikolay, heç Maşenka da sənin axtardığın adam deyil. Nolsun ilk baxışda o vicdanlı adam kimi görünür. Axı, evin axtarışı zamanı onun döşəküzlərinin altından əhəmiyyətsiz görünən konfetlər çıxmışdı. Bunları nahar zamanı Maşenka süfrədən götürüb gətirmişdi. Və bu kiçik detalla yazıçı sanki Maşenkanın da saf olmadığına, onun da potensial oğru olduğuna işarə vurur. Bu gün konfet götürən, nə bilmək olar, sabah sancaq da götürər, biri gün başqa iş də edər. Və oxucunu çaşdırır, Maşenka haqqında birmənalı düşünməməyə dəvət edir.
“İfritə” hekayəsində də oxşar işarəni görə bilərik. Keşiş Saveli Gıkin arvadından şübhələnir. Gecə vaxtı mənzil başına gedə bilməyən yolçuların arvadının cadusu ilə onların yol üstündəki komasına gəldiklərini iddia edir. Guya arvadı qəsdən çovğun törədirmiş. Keşişin bu iddiası tamamilə cəfəngdir, axmaqlıqdır, heç elə bir şey ola bilərmi ki, qadın ifritəliklə çovğun yaradıb yoldan keçənlərin evlərinə gəlməyini təşkil etsin. Təbii ki, heç kəs inanmaz. Amma Çexov burda da keşişin arvadını süddən çıxmış qaşıq kimi saf vermir. Bircə cümlə, kiçik bir işarə ilə oxucuya göstərir ki, keşişin arvadının canında da az yoxdur.
Keşiş deyir: “Spasovka bayramında çovğun oldu, hər dəfə ovçu gəlib gecəni bizdə qaldı. Onda hamısını gözlərimlə gördüm.” Qadın isə inkar etmək yerinə ona belə cavab verir: “Sən heç nə görməmisən”. Çexov elə bu cümlə ilə qadının xislətini açır, deməli keşiş görməsə belə nəsə olub, ən azı qadının ürəyindən keçib. Çexov hekayənin bütün sirrini bu incə cümlədə gizlədib. Oxucu hekayənin sonrakı hissəsində qadının da başqa kişi arzuladığını görür.
İnsan yaşamaq istəyir. O lap ömürlük həbsə məhkum olduqda belə yaşamaq üçün səbəblər axtarır, dünyanın ən cəhənnəm guşəsində belə özünün mikro cənnətini yaratmaq istəyir. “Sürgündə” hekayəsinin qəhrəmanları Sibirə sürgün olunmuş katorqaçılardır. Oğurluq üstündə Sibirə təzə düşmüş tatar da belələrindəndir. O burda bir qarnı ac, bir qarnı tox yaşasa da, sədəqə ilə dolansa da bütün günü buzlu çayda avar çəksə də arzusuz da qalmır. Çalışır ki, tezliklə Simbirskdə qoyub gəldiyi 17 yaşlı arvadı yanına gəlsin. Amma ömrünü Sibirdə keçirmiş aqil ləqəbli qoca Semyon ona gülür, deyir, oraları unut, buralarla yaşa, mübarizə aparma, özünü həyatın axarına burax. Sonra da nə vaxtsa Sibirə düşmüş Vasili Sergeiçi misal gətirir. O, varlı adam imiş. Sibirə sürgün olandan sonra burda özünə torpaq alıb arvadını gətizdiribmiş. Amma arvadı buranın sərt iqliminə dözmür, başqasına qoşulub qaçır, Vasili Sergeiç qızını təkbaşına böyütməli olur. Bu hadisənin üstündən 15 il keçib, qız da böyüyüb, gözəlləşib. Amma vərəmdir. Elə həmin axşam biz Vasili Sergeiçin həkim dalınca getdiyini görürük. Onun hər yerdən əli üzülüb, bütün qapılar üzünə bağlanıb, amma yenə də usanmır, Sibirdə belə yaşamaq üçün mübarizə aparır.
Elə bu hadisə də Tatara təsir edir. O, başa düşür ki, arvadının bura gəlməyi, onunla yaşamağı boş xülyadır. Axı insanı yaşadan arzuları-xülyalardır. Ömrün son dayanacağına çatanda dönüb geri baxsaq nə qədər arzumuzun həyata keçmədiyini görərik. Halbuki o arzular bizi yaşadıb, bizi ayaq üstə saxlayıb. Bəli, elə arzular var ki, bəlkə heç vaxt həyata keçməyəcək, bununla belə bizi yaşadır. Yəqin ki, insan ömrün yazında xəyallarının həyata keçməyəcəyini anlasaydı o dəqiqə qüssədən qum kimi ovalanıb ətrafa səpələnərdi.
Həmin gün Semyon tatara bu acı həqiqətləri söyləyir. Onun gözünü açır, deyir ki, mübarizə mənasızdır, sən burda insan kimi yaşamamağa məhkumsan, ona görə özünü həyatın axarına burax, qoy amansız həyat dalğaları səni taxta parçası kimi istədikləri sahilə çırpsınlar. Düzdür tatar da Semyonu cavabsız qoymur, onun üstünə kükrəyir, deyir sən daşsan, ona görə Allah səni sevmir. Acıq edir, minikdaşıyanlar komaya gedəndə o, qarlı havada, ocağın başında qalır. Bir azdan bayırdan it ulamasına bənzər səs eşidilir. İçəridəkilərdən kimsə deyir ki, bu nədir. Bayırdakı kimdir? Ona cavab verirlər: “Tatardır, ağlayır.” Semyon isə deyir, öyrəşər, sonra da laqeydliklə yuxuya gedir. O və komada yatanlar o qədər laqeyddirlər ki, komanın qapısı açıq qalsa da durub onu örtməyə ərinirlər.
İxtisasca həkim olan Çexovun hekayələri də dərman kimidir. İçimizdə tərəddüdlər baş qaldıranda, vicdanımız sızlayanda, qəlbimiz səhra kimi bomboş olanda o hekayələrdən bircəciyini oxumaq bəs edər. O dəqiqə ürək ritmimiz qaydasına düşəcək və biz insan olmaq məsuliyyətini yenidən dərk edəcəyik.
Çexova güvənin, o, xəstə ayaqla sağlam ayağı səhv salan həkimlərdən deyil.
