Kulis.az Əli Çağlanın güneyli şair Zaman Paşazadə ilə müsahibəsini təqdim edir.

- Özünüzü necə hiss edirsiniz?

- Tətildəyəm, sizinlə müsahibəyə hazırlaşmışam.

- Şairin oxucu tərəfindən sevilməsi, onun şeirlərinin əzbərlənməsi hansı səbəblərdən asılıdır?

- Bu sualı cavablamaq üçün həm oxucu kütləsini, həm də şeir növünü çeşidləməliyik. Əlbəttə, şeir növünü ayırd edəndən sonra oxucunun da kimliyi məlum olur. Məlum olur ki, onun şeirdən gözləntisi nədir. Oxucunun gözləntisi əsas məsələdir, məncə, amma bəzən gözlənilməzlik də bəzi oxucunun gözləntilərindəndir. Beləliklə, ümumiləşdirsək, oxucu var, öz bəlli zövq, istək, həyəcan və maraqlarını şeirdə axtarır, oxucu da var, yeni bir dünya, kəşf və şaşqınlıq axtarır, daha doğrusu, zövq və marağını qətiyyətsizlik təşkil edir, - deyərdim. Təbii ki, şair bunları özü üçün aydınlaşdırarsa, yaradıcılığı maraqla qarşılanacaq.

- Azərbaycan ədəbiyyatında şeir hansı yerdədir?

- Mən müqayisəni çox uyğun görməsəm də, bəzən qaçınılmazdır. Bildiyiniz kimi qərbdə yaranan ədəbi cərəyanlar və ədəbiyyat nümunələri istər-istəməz bizdə də örnək götürülür və yaradıcılığımızda o standartlara yiyələnmək istəyirik. Amma əldə olan sonuc, hələlik ümumiləşməmiş və şəxsi yaradıcılıq səviyyəsindədir, yəni, ola bilər, ədəbiyyatımızda bir sıra yazar və şair keyfiyyət baxımından dünya ədəbiyyatının boşqabına qoyulası əsər irəli sürsün. Amma bu, bütünlüklə ədəbiyyatımızı ifadə edəcək obraz olaraq tanınmasın. Türkiyə ədəbiyyatında, modern ədəbiyyat kontekstində “Birinci (Qərib) və ikinci yeni”, fars ədəbiyyatında isə “Yeni şeir”, “Ağ şeir”, “Həcm”, “Yetmişlər” və başqa cərəyanlar yaranıb, manifestləri ortaya çıxdı, bu cərəyanlar tam orijinal olmasa da, hər halda təcrübələrinin bizə verdiyi faydalar danılmazdır. Bizdə bu işlər vaxtında görülmədi, daha çox o cərəyanların davamçısı kimi çıxış etdik. Bir yandan da Azərbaycan ədəbiyyatı dedikdə dəqiqləşdirilməsi gərəkən geniş bir coğrafiya göz önünə gəlir. Mənlik olsa, biz "Azərbaycan ədəbiyyatı" anlayışını daha geniş bir çərçivədə, türk ədəbiyyatının bir parçası olaraq da düşünə bilərik. Necə ki, müxtəlif ölkələr daxil olmaqla ispan və ərəb dilli ədəbiyyat deyə tanınmış ədəbiyyatlar var, amma o tay ilə bu tayın bütün ortaqlıqlarına baxmayaraq Azərbaycan ədəbiyyatının bu qolları arasında müxtəlif səbəblərdən vahid platforma yaranmayıb. Bu səbəbdən, Azərbaycan ədəbiyyatında şeirin səviyyəsini müzakirə edərkən, həm fərdi istedadların uğurlarını, həm də ədəbiyyatımızın cərəyanlar və vahid platformalar yaratmaqda gecikdiyini nəzərə almalıyıq.

- Bir az da sizin ədəbi yaradıcılığınızla tanış olaq.

- Mənim ədəbi yaradıcılığımın təməlini sərbəst şeirlər təşkil edir. Yaradıcılığımdakı əsas xətlərdən biri, insanı öz baxış bucağımdan rəvayət etmək, onun ziddiyyətlərini, daxili dialoqu və həyatla olan əlaqəsini poetik dil ilə anlatmaqdır. “Aynada öl-dirilmək” (2019, "Parlaq qələm" nəşriyyatı) adlı ilk kitabım bu mövzuların ən önəmli ifadə vasitələrindən biridir. Bu kitabda fərdiliklə universallıq arasına körpü qurmağa çalışmışam; insanın daxili dünyası, onun çevrə və dünya ilə münasibətləri, mifologiya və arxetip baxış, eləcə də bugünkü insanın beyin uğraşmaları əsərin əsas nüvəsini təşkil edir. Dünya poeziyasına olan marağım, məni “Alt-şift şeir” (2024, "Parlaq qələm" nəşriyyatı) adlı tərcümə antologiyasını hazırlamağa təhrik etdi. Əziz dostum və qələmdaşım İsa Zeyni ilə ortaq çevirdiyimiz bu əsər, müxtəlif ölkələrdən olan şairlərin səslərini Azərbaycan oxucusuna tanıtdıraraq, dünya ədəbiyyatı ilə yerli poeziya arasında bir dialoq yaratmaq məqsədini güdür. Məncə, fərqli mədəniyyətlərin poeziyasını öyrənmək və bu zənginliyi paylaşmaq həm zövqverici, həm də məsuliyyətli işdir. Ona görə bu iş üçün xərclədiyimiz yeddi ilə və verdiyimiz əməyə dəyərdi. Eyni zamanda şeirlərimin fars dilinə tərcümə olunaraq, Sürəyya xanım Xəliq Xiyavlının tərcüməsi ilə - دیوار آویخته از عکس – “Şəkildən asılmış divar” (2023, "Şalgərdən" nəşriyyatı) adı altında nəşr edilməsi mənim üçün maraqlı bir təcrübə idi. Bu mənim yaradıcılığımın fərqli dil və mədəniyyətlə qarşılaşması baxımından önəmli idi. Tərcümə təkcə mətni başqa bir dilə çevirmək deyil, həm də həmin mədəniyyətin duyğu və düşüncə dünyası ilə, bir çeşid, dialoq qurmaqdır. Şeir mənim üçün, sadəcə, bir ifadə vasitəsi deyil, həm də insan təcrübəsinin iç qatlarını üzə çıxartmaq üçün bir imkandır. Poeziya mənim üçün həm daxili azadlığın, həm də mədəniyyətlərarası anlaşmanın bir ifadəsidir.

- Bəs bu mədəniyyətlərarası anlaşmada ədəbiyyat ideologiyasını hansı ideologiyalardan üstün tutursunuz?

- Ədəbiyyat mənim üçün ideologiyaların, millətlərin və sərhədlərin ötəsindədir, çünki o, müxtəlif dünyagörüşlərinin dialoquna açıq bir platformadır və fərqli mədəniyyətlərin azadlığını, onların hər birinin təqdim etdiyi gözəlliyi, dəyəri kəşf edərək, bir-birini anlamağın, hüquqlarını tanımağın ən gözəl yollarından biridir. İdeologiyalar müəyyən çərçivələr içində olduğu halda, ədəbiyyat azad, sərhədsiz bir sahədir və insanların tolerant olmaları, həyata məna bağışlamalarına imkan yaradır. Mən ədəbiyyatı ideologiyaları təbliğ edən deyil, onları sual altına qoyan, insanlığın dərinliyini önə çıxaran həyat tərzi kimi görürəm.

- Sizcə, təkcə yazmaq bəsdir, yoxsa bir ədəbi əsəri, ona yazılan tənqidi mətnlər qloballaşdırır?

- Bəzən əsərin özünün də sınırları aşmaq və başqa xalqlar tərəfindən sevilib oxunma şansı var. Təkbaşına. Bu əsərin həm estetika, həm məzmun baxımından dünyanın damarını tutması, duyğu və məna qatlarının hər bir oxucuya özəl şəkildə toxunması ilə mümkündür. Digər tərəfdən də bu arada tərcüməçilərin də böyük payı var, tərcüməçilər sanki əsərə başqa ölkələrə getmək üçün pasport verir və onun başqa ölkədə yaşaya biləcəyini təmin edir. Amma ümumiyyətlə, bir əsərin qlobal səviyyədə tanınması və dəyərləndirilməsi yalnız onun özünə məxsus xüsusiyyətləri ilə deyil, həm də ona dair yazılmış tənqidi mətnlər, təhlillər və müzakirələr vasitəsilə reallaşır. Bu baxımdan, tənqidi düşüncənin rolu çox böyükdür. Beləliklə, ədəbi əsər təkbaşına da önəm qazana bilər, amma onun qloballaşması və daha geniş oxucu kütlələrinə yayılması, həm də bu əsərə dair yaradılan tənqidi müzakirələrdən keçir.

- Bəs öz ədəbiyyatımızda tənqidin vəziyyəti necədir?

- 2000-ci illər ədəbiyyatımızda şəxsi bloqların aktiv dövrü idi. İnternetin ədəbiyyatçılar arasında yayğınlaşması nəticəsində yazarlar bir-birilərini daha çox oxuyur və tənqidi məqalələr yazırdılar. Bu proses həm yeni ədəbi üslubların meydana çıxmasına, həm də bəzi istedadlı ədəbiyyatçıların tanınmasına şərait yaratdı. O dövrdə tənqid və ədəbi mübahisələr daha fəal idi, çünki ədəbi qəzetlər və universitet jurnalları da bu axına dəstək verirdi.

Bu dövrdə tanınmış yazar və tənqidçilər Hümmət Şəhbazi, Eyvaz Taha, Nadir Əzhəri, Ülkər Ucqar, Cəfər Bozorg Əmin, Əfrasiyab Nurullahi, Ərəstu Mücərrəd, Bulud Muradi və digərləri ədəbiyyatımıza böyük təsir etdi. Xüsusilə, Eyvaz Taha ümumi tənqid, eləcə də ədəbiyyat fəlsəfəsi sahəsində "Şeir varlığın evidir" və "Necə Yazaq?" adlı kitabları ilə, Hümmət Şəhbazi isə "Müasir Azərbaycan şeirinin Tənqidi" (farsca) kitabı ilə bu prosesə yön verənlərdən idi. Sonrakı illərdə Hümmət Şəhbazi tənqid sahəsində daha da dərinləşərək iki cildlik "Azərbaycan şeirində modernizm", "Postmodernizmin durumu", "Hekayənin imkanları", "Modernitə və Modernlik" (tərcümə) və "Təhkiyə quruluşu" kimi kitablarla ədəbiyyatımıza ciddi töhfələr verdi. Həmçinin Saleh Ətayi "Bu əkizlər" kitabı və Əfrasiyab Nurullahi də "Şeirimizin uzaq yolçuluğunda" adlı kitabı ilə ədəbi tənqid sahəsində öz mövqelərini təsdiqlədilər.

Amma zaman keçdikcə bu dinamika zəifləməyə başladı. Bu gün şair və yazıçıların sayı artsa da, tənqidçilər demək olar ki, yox həddindədir. Əlbəttə, bəzi istisnaları çıxmaq şərti ilə. O cümlədən Məhəmməd Nasiri kimi tənqidçilər ki, videoformatda tənqidi çıxışlar edir, ədəbi mühitimizə töhfə verir, bir çox ədəbiyyatçı da susur, açıq tənqidə maraq göstərmir. Halbuki tənqid yalnız əsərləri analiz edib dəyərləndirmək deyil, həm də ədəbiyyatın inkişafı üçün zəruri olan dialoq və düşüncə platformasını formalaşdırmaqdır. Ədəbiyyat tənqidsiz axsaya bilər, çünki tənqid olmadan yaradıcılıq, bir çeşid, öz-özünü təkrarlamağa başlayır, dərinlik və istiqamət qazanmaqda çətinlik çəkir.

Bugünkü mühitdə tənqidin azalmasının səbəbləri müxtəlif ola bilər: sosial və siyasi faktorlar, qapalı ədəbi mühit, yaxud yazıçılar arasında qarşılıqlı tənqidə qarşı ehtiyatlı yanaşmaq. Amma açıq tənqid və sağlam müzakirə mühiti olmasa, ədəbiyyat inkişafdan qalacaq.

- Şairlər nasirlərdən çoxdur. Sizcə, biz niyə hekayə yazmırıq?

- Məncə, bizim ədəbiyyatımızda şeirə olan marağın kökləri həm tarixi, həm də mədəni səbəblərə bağlıdır. Şeir əsrlər boyu bizim ədəbi düşüncə sistemimizin əsas dayaqlarından biri olub və dilimizin ritmik-musiqili xüsusiyyətləri də bu marağı gücləndirib.

Baxmayaraq ki, bizdə siz dediyiniz kimi statistikalar şeirin ağır basdığını göstərir, - normalda nəsr nümunələri çox olmalı idi, - amma bu, təkcə bizə xas deyil. Ümumiyyətlə, dünyada da şeir yazanların sayı hekayə yazanlardan çoxdur. Bunun səbəbi həm şeirin daha individual olması, həm də qısa və yığcam ifadə imkanlarına görə daha əlçatan görünməsidir. Bununla belə, son illərdə bizdə də nəsrə meylin artdığını və məntiqi bir nəsr hərəkatı yaranmasını görürük. Ard-arda hekayə, roman kitablarımız çıxır və bu çox ümidvericidir. Həmçinin Azərbaycan Respublikasında çap edilən hekayələr, romanlar və dünya ədəbiyyatından edilən tərcümələr də bu hərəkatın güclənməsinə yardım edir.

Digər tərəfdən, bizdə ədəbi qəzet və jurnalların məhdudluğu nəsrin vaxtında yayğınlaşmamasına və nəsr hərəkatının gecikməsinə təsir edən amillərdəndir. Ədəbi tənqidin və müzakirə mühitinin zəif olması da nəsr yazanları görünməz edir. Sosial media və ictimai şəbəkələr isə daha çox qısa mətnlərə və şeir formatına uyğun bir baza təqdim edir. Bu səbəbdən bəzən hansısa sentimental, səthi ürək sözləri belə şeir kimi təqdim olunur. Bu da şeirin həddən artıq çox yazıldığı təsəvvürünü yaradır. Həm nəzmin, həm nəsrin özünəxas imkanları, özünəməxsus ifadə gücü var. Məsələ ədəbi janrları müqayisə edib hansının üstün olduğunu müəyyənləşdirmək deyil, onların bir-birini tamamlamasını və zənginləşdirməsini təmin etməkdir.

- Sizi şair kimi tanıyırıq. Nəsr nümunəsi yaratmağı düşünürsünüzmü?

- Əlbəttə! Təkcə şeir yazmağa and içməmişəm ki. Bilirsiniz, sənətin müxtəlif qolları bir-birinə təsir edir və bir-biri ilə əlaqəlidir. Yəni, bir sahədə çalışan insan digər sahələrdə də özünü sınaya və yeni əsərlər yarada bilər. Hərdən marağım olduğuna və sevdiyimə görə qrafik dizaynla da məşğul oluram.

Şeirə gəldikdə isə... Mən əvvəllər hekayə və məqalələr də yazmışam, bəziləri jurnallarda dərc edilib. Bu sualınız mənə keçmişdə farsca çıxan bir jurnal üçün tərcümə etdiyim Fəzil Hüsnü Dağlarcaya verilən oxşar sualı xatırlatdı. Ondan da nəsr və hekayə yazıb-yazmayacağı soruşulmuşdu və o, "Yox, mən, sadəcə, bir göz oxumaq və iki barmaq yazmaq üçün qalana qədər şeir yazacağam" – deyə cavab vermişdi.
Janrı öncədən aid etmək çətindir. Yəni, bu, şeir də ola bilər, nəsr də, hətta başqa bir ifadə forması da. Əsas olan yazmaqdır.

- Yazmaq nədir?

- Mənim üçün yazmaq, sadəcə, bacarıq və ya şəxsi həvəs deyil. Yazmaq həyatın yazılı versiyasıdır. Amma bu versiyada bəzi əlçatmazlar əl çatan olur, imkansızlıqlar imkan tapır, ruhumun yaraları sağalır, boşluqlar dolur. Hər dəfə yazanda sanki həyatı yenidən qururam, içimdəki xaosu sözlərə çevirib nizamlayıram. Ziqmund Freyd sənətkarın yaradıcılığını, bir çeşid, özünümüalicə kimi görürdü – insanın dərin qorxuları, basdırılmış arzuları, şüuraltının qaranlıq sirləri məhz yazıda öz ifadəsini tapır. Rilke deyirdi ki, “Siz şeir yazmamalısınız. Yox, əgər yazmadan yaşaya bilmirsinizsə, ancaq onda yazmalısınız.” Mənim üçün də yazmaq qaçılmazdır.

"Sabahın şeir, Platon
Günəş doğulunca
print aldım kölgələri
Qorxularımla üzləşməli idim
Terapistim yaz qorxularını demişdi
Şeir qorxuların kölgəsi deyilmi?"

Mən yazaraq şüuraltımdakı kölgələri gün işığına çıxarıram. T. S. Eliot deyirdi ki, “Şeir duyğuların ifadəsi deyil, duyğuların qurtuluşudur.” Mən də yazmaqla təkcə duyğularımı ifadə etmirəm, onları azad edir və özüm də azad oluram.

Paul Celan üçün şeir qaranlıqda səs, həyatın dibindən gələn çağırışdır. Kamal Abdullanın "Unutmağa kimsə yox" romanında Bəhram dayının: "Gəl, səsimdən yapış, gəl, balası. Keç burdan. Səsimdən yapış!" – deyərək F. Q-ni sirli qaranlıqda itməyə qoymaması və qılavuz (yol göstərən) olması kimi, yazmaq da mənim üçün qaranlıqda səsdir, çağırışdır, yıxılmamaq üçün yapışacağım bir şeydir. Bəzən elə hiss edirəm ki, yazmasam, o qaranlıqda itib bataram. Sanki haradasa, içimdə bir Bəhram dayı mənə səslənir: "Səsimdən yapış!" və mən hər dəfə yazanda bu səsdən yapışıram, onun ardınca gedirəm. Yazmaq mənim üçün yalnız yazıçılıq deyil, itib batmamaq üçün özümə uzatdığım bir əl, bir yol tapmaqdır. yazmaq mənim üçün, sadəcə, kağız üzərində sözlər deyil. Yazmaq həyatın başqa bir ölçüdə yaşanmasıdır, unudulmuş anları geri qaytarmaq, bərpa etməkdir; özümü yenidən dərk etmək və sətirlərin arasında həyatın canlı səsini eşitməkdir.

- Sizə daima sətirlərin arasında həyatın canlı səsini eşitməyi arzulayırıq.

- Çox sağ olun! Dəvətiniz və xoş diləkləriniz üçün təşəkkür edirəm. Sizə də uğurlar arzulayıram.

Fotoqraf: Nəvid Əhmədzadə

Xüsusi olaraq Kulis.az üçün.

Xiyav şəhəri

• Ən çox sevilən komikslərin qiymətləri
• "İncir reçeli 3" çəkiləcək
• "Hər kəsin boşanmaq haqqı var!" - Cütlükləri barışdırmağa ehtiyac varmı?