Kulis.az Sevinc Qəmbərlinin "Azərbaycan dilinin dialekt bölünməsi" yazısını təqdim edir.

Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə daxil olan ən qədim dillərdən biridir. Azərbaycan dilində digər türk dillərinə nəzərən çoxsaylı innovasiyalar özünü göstərməkdədir. Belə ki, dilçilik ədəbiyyatında göstərilir ki, dillərin qədimliyi arxaizmlərin çoxluğu ilə deyil, innovasiyaların sayı ilə ölçülür. “Aydındır ki, kökdil formalarının dəyişməsi üçün dilin uzun sürən təkamül prosesi tələb olunur. Deməli, innovasiyaların üstün olduğu türk dilləri, o cümlədən Azərbaycan dili daha uzun sürən bir inkişaf yolu keçmişlər. Dialektlərin tarixi öyrənildikcə ədəbi dil faktı, bütünlükdə ədəbi dil mənzərəsi daha aydın, daha bütöv görünəcəkdir. Nəhayət, ayrı-ayrı dillərin tarixi dialektologiyasının yaradılması işi bizi kökdilin öyrənilməsi məsələsinə daha artıq yaxınlaşdıracaqdır” (Elbrus Əzizov “Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası”. Bakı, 2016).

Azərbaycan dili dialektləri üç əsas ləhcədə birləşir: şimal-şərq ləhcəsi (Kürdən şimalda), qərb ləhcəsi (Kür və Araz çaylarının arasındakı ərazilərdə) və cənub ləhcəsi (Arazın sol sahili hissəsindən və Muğandan cənubda). Ləhcə dialektologiyada daha geniş miqyaslı bir ərazini əhatə edən termin kimi səciyyələndirilir, dilin dialekt bölünməsinin ən böyük vahididir. Çünki hər bir ləhcəyə bir çox şivələr daxildir ki, onlar da bir-biri ilə daha çox uyğunluq təşkil etməsinə görə şivə qruplarında birləşir. Şimal-şərq ləhcəsi Bakı-Şamaxı, Quba-Xaçmaz və Dərbənd şivə qrupları, qərb ləhcəsində Qazax-Borçalı, Qarabağ və Ayrım (Gədəbəy, Daşkəsən) şivə qrupları, cənub ləhcəsində isə Naxçıvan, Təbriz, Ərdəbil, Urmiya və s. şivə qrupları fərqləndirilir. Qarışıq tipli şimal-qərb şivələri də vardır ki, buraya Şəki, Oğuz, Qax, Zaqatala və Balakən şivələri daxil edilir. (Məhərrəm Məmmədli “Azərbaycan dialektologiyası”. Bakı, 2019).

Azərbaycan ərazisində keçid xarakterli şivələr də vardır ki, həmin şivələr eyni bir dilin daxilində olan iki ləhcənin sərhədində yerləşir, hər iki ləhcənin təsir dairəsindədir və onlara xas xüsusiyyətləri özündə əks etdirməkdədir. Dialektloloji araşdırmalara görə, Mingəçevir, Ağdaş, Göyçay, Ucar, Zərdab, Cəlilabad, İmişli, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı, Qarakilsə rayonlarının ərazisində keçid xarakterli şivələr yerləşir. Aralıq şivələr, başlıca olaraq, Kür çayının sol sahili boyunca və Azərbaycan Respublikasının cənub rayonları zonasında əmələ gəlmişdir. Azərbaycanın Şərqi Gürcüstan (Bolnisi, Dmanisi və s.), Qərbi Azərbaycan (Basarkeçər, Dərələyəz, Zəngəzur və s.) və Cənubi Azərbaycan (Təbriz və s.) ərazilərində mövcud olan şivələri də indiyədək kifayət qədər tədqiqata cəlb olunmuşdur. Şərqi Anadolu ərazisində iki dilin (Azərbaycan, türk) təsir dairəsində olan aralıq şivələri (Qars və s.) də tədqiqatdan kənarda qalmamış və dialektoloqlar tərəfindən müqayisəli şəkildə araşdırılmışdır.

Son onilliklərdə dilimizin dialekt təsnifi ilə yanaşı, bu sahədə olan termin və anlayışlarda da müəyyən dəyişikliklər olmuşdur. Belə ki, əvvəl “dialekt” termininə daha çox müraciət edildiyi halda, hazırda bunun yerinə “şivə” termininə üstünlük verilir. “Dialekt” daha çox məhdu bir ərazi, region ilə bağlıdır, areal yükü çoxdur, “şivə” termini isə daha çox linqvistik yönümlü hesab edilərək onun istifadəsi məqsədəuyğun hesab edilir. Əgər XX əsrdə olan araşdırmalarda “Gəncə dialekti” deyirdiksə, hazırda bunun yerinə “Gəncə şivəsi” deməyimiz məqbul sayılır. Əvvəl rayon mərkəzinin danışığı “dialekt”, kəndlərininki isə “şivə” adı altında izah edilirdi. Hazırda bunları yaxınmənalı terminlər kimi istifadə edirik və bir cümlə daxilində hər ikisinin verilməsi özünü doğrultmur, biri qeyd edilərsə daha məqsədəuyğun olardı.

Dialektoloji ədəbiyyatda verildiyi kimi, dialektlərin iki növü vardır: məhəlli dialektlər və sosial dialektlər. Sosial dialekt dedikdə, əhalinin müəyyən ictimai və peşə qruplarının nitqi nəzərdə tutulur. Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində maldarlıq, əkinçilik, meyvəçilik, balıqçılıq, ipəkçilik, arıçılıq, toxuculuq, dülgərlik və s. peşələrlə məşğul olurlar. Hər peşə sahəsinin özünəməxsus lüğət tərkibi vardır. Ədəbi dildə belə bu tip sözlər peşə-sənət leksikasına aid edilir. Sovetlər dönəmində dialektologiyaya həsr edilmiş müəyyən dissertasiya işlərinin adlarında “termin” ifadəsi verilmişdir (“Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələrində heyvandarlıq terminləri” və s.). Lakin sonralar haqlı olaraq əlaqədar müzakirələrdə birmənalı olaraq qeyd edildi və qərara alındı ki, dialektologiyada termin axtarmaq və tematik söz qruplarını bu ad altında vermək doğru hesab olunmur. Halbuki, son illərdə bu sahə üzrə nəşr olunan kitablarda bunu izləyə bilirik (heyvandarlığa, bağçılığa, atçılığa, məişətə aid terminlər və s.).

Dialektlər dilimizin canlı arxividir, ədəbi dil ilə müqayisədə dialektlərə müdaxilələr və təsirlər daha az olur, nitqin daha təbii şəklidir. Dialektlərin müxtəlif laylarında (fonetik, leksik və qrammatik) rast gəlinən heç bir xüsusiyyət təsadüfi deyildir. Bu xüsusiyyətləri tarixin qədim və qaranlıq qatlarına işıq salan çıraqlar hesab etmək olar. Dialektlərin öyrənilməsi sürətli dağ çaylarında axıb gedən odun parçalarını tuta bilməyə bənzədilir. Dialektoloqlar dilçilik sahəsində ən çox xalq içərisində olan, xalqın ruhunu yaxından hiss edən alimlər hesab olunur. Artıq bir əsrdən çoxdur ki, Azərbaycan dialektologiyasında çox dəyərli, sanballı işlərə imza atılmışdır. Buraya müxtəlif bölgələrin şivələrinə həsr edilmiş çoxsaylı dissertasiya işlərini, dialektoloji lüğətləri, türk dilləri ailəsi içərisində ilk dəfə olaraq tərtib edilən dialektoloji atlasları, qohum dillər və onların dialektləri ilə müqayisəli şəkildə aparılan araşdırmaları və s. daxil etmək olar.

• Tramp Selena Qomezi ağlatdı
• BAFTA 2025: Qaliblərin tam siyahısı
• Əkrəm Əylisli: "Rus sektorlarının bağlanmasının qəti əleyhinəyəm..."