Kulis Qan Turalı və Şərif Ağayarın yazıçı Kamal Abdulla ilə müsahibəsini təqdim edir.
Qan Turalı: Kamal Abdullayevi Kamal Abdulla edən nədir? Öz ədəbi yolunuzu necə xarakterizə edərsiniz? Sizi fərqli edən nədir?
Kamal Abdulla: Yazı-pozu adamının ədəbi cameədə fərqli görünmək niyyəti olur. Bu təbii haldır. Mən də ədəbi-bədii yazılarımda soyadımdakı son şəkilçidən “soyunmaqla” bunu etdim. Yeni heç nə uydurmaq istəmədim. Bu, bir etiraz, bir iddia deyildi. Bu, bəlkə də, ədəbi cameəyə keçid üçün özümün-özümə kəsdiyim “bilet” idi.
Ədəbi yolum və məni başqalarından fərqli edən xüsusiyyətlər barədə isə mənim danışmağım bir az tezdir. Başqaları hələ bu barədə kifayət qədər danışır.
Şərif Ağayar: Sizcə son romanlarınızı sovet dövrü nəsrindən fərqləndirən nədir?
Kamal Abdulla: Mənim üçün bu suala cavab vermək çətindir. Bu barədə düşünməmişəm. Mənim bu barədə düşünməyim və nəsə deməyim etik olmaz.
Qan Turalı: Siz postmodernistsinizmi? Bir çoxları sizi postmodernist yazıçı sayır...
Kamal Abdulla: Bilirsiniz, çox adamda termin aludəçiliyi məsələnin mahiyyətini dəqiq bilməməkdən gəlir. Mənim yazdıqlarımı postmodern müstəvidə qəbul etmək olarmı?
Postmodernizm, əslində, birrəngli, yeknəsək ifadə və yanaşma forması deyil. Onun istiqamətləri, şaxələri var. Bir istiqamət, belə deyək, mətnlə “oynamaq”dır. Mən bəzi mətnlərimlə bu istiqamətdə, bəli, varam. Mövcud mətnlərin başqa, tanış olmayan interpretasiyası (kimi buna deşifrə deyir...), başqa məzmunun köhnə formada imitasiyası... Türkiyədə bir alim (adını deməyəcəyəm) “Yarımçıq əlyazma” barədə məqalə nəşr etdirib və məqalədə romanı Kamal Abdullanın tapdığı 13-cü boy kimi təhlil edib. Yəni, bu “13-cü boy” artıq öz imitativ həyatını yaşaya bilir. Amma, əlbəttə ki, bu, bir oyundur. Məni həmişə kiməsə qədərindən artıq sitayiş qıcıqlandırıb. İndi, baxın, görün, mən tam olaraq postmodernistəm, yoxsa deyiləm?!
Şərif Ağayar: Postmodern bir az da yaşam tərzidir. Yüksək vəzifə tutanlar isə daha çox qanunlarla, yəni konstruksiya ilə işləməli, dəyərlər sisteminin keşiyində durmalıdır. Bu mənada Kamal Abdullayevlə Kamal Abdulla necə yola gedir?
Kamal Abdulla: Sizcə, yola gedə bilirmi?! Mənim içimdə heç bir uyumsuzluq yoxdur. Kənardan necə görünür – bunu siz bilərsiniz.
Yenə “yaralı yerə” qayıtmaq istəyirəm. Axı niyə elə bilirlər ki, “Yarımçıq əlyazma” bizim mifoloji qəhrəmanlara gülür? Bu, əgər gülüşdürsə, nəvazişli, sevgidolu gülüşdür. Dastandan biz məgər bilirdik Dədə Qorqud harda yaşayır, hardan gəlir, hara gedir? Bilmirdik. Salur Qazan, Aruz Qoca, Beyrək, Basat nə cür bir-birilə davrana bilərlər? Bilmirdik. Onlar monoton, içləri ağappaq, təmiz (yəni yazılmamış kağız!) kimidirlər. Mən, əslində, alaçıq söhbətinə qayıdıram, onları alaçıqdan çıxarmışam. Günortac, Xan qəsri, At meydanı, daxili iyerarxiya, subordinasiya və onun pozulması məqamları, Dastandakıların bəzən ağızlarını doldurub demək istədikləri və udqunub demədikləri... Bayındır xanın reanimasiyası (Dastanda o paraliç vurmuş durumda deyilmi?), Salur Qazanın canlıya dönməsi, Boğazca Fatmanın, Şirşəmsəddinin “ətə-qana” dolması. Maraqlı deyil?! Bəzilərisə, tutub bu söz belə olmalı idi, olmadı... Yoxdu söz. Var – Söz. Və mahiyyətlər dünyası!
Qan Turalı: “Alaçıqdan bu gün də bəzilərimiz çıxa bilməyib”. Onları ordan çıxartmaq üçün çalışmaq gərəkdir, yoxsa üz qoyub uzaqlara getmək?
Kamal Abdulla: Mənim dediyimdir. “Mağaradan çıxmışıq, alaçıqdan isə hələ də çoxumuz çıxa bilməyib.” Provinsial təfəkkür daşıyıcılarına ünvanlanıb. Necə ki, vaxtilə Niççenin bir öncəgör kimi dediyi “Səhra böyüyür” sözləri öz dərinində bütün və hər cür nadanlığı, yarımçıqlığı, savadsızlığı, qabiliyyətsizliyi və s. nəzərdə tuturdu, eləcə də “mağara” haqda demək olar – bizim tarixi vətənimiz haqda. Biz ilkin mədəni dəyərləri qəbul etdikdən sonra, yəni adam olduqdan sonra oradan çıxdıq. Bundan sonra alaçığa girdik və oradan artıq insan kimi çıxmalıydıq. Amma provinsiallıq bizim bəzimizi orada tutub hələ də saxlayır. Nəticədə, “səhra böyüyür”.
Bəzən düşünürəm ki, onları elə orda qoyub uzaqlara getmək daha düz olardı. Amma gedəndən sonra da düşünəcəyəm ki, yox, gərək onları alaçıqdan çıxaraq və geri dönəcəyəm. İki yol arasında – belə deyək.
Qan Turalı: Haqverdiyev və Borxes. Onları sizin daxili dünyanızda yanaşı qoyan nədir?
Kamal Abdulla: Hər ikisi roman yazmayıb. Amma hər ikisinin istənilən mətni roman siqləti daşıyır. Roman qədər “doyumlu” olan kiçik bir hekayə ferzə çıxmağına bir addım qalmış müzəffər piyada kimidir. Qələbə onun qələbəsidi.
İkisini də çox sevirəm. İkisini də dönə-dönə oxuyuram. Bizim ən mistik yazıçımız Haqverdiyevdir. Borxesdəki kimi olmasa da, mistika onda kifayət qədər güclüdür.
Şərif Ağayar: Sizi Ekoya bənzədirlər... Amma o, mədəni-ictimai fəaliyyətində daha çox etirazçı, yenilikçi kimi tanınır. Yeni təhsil sistemi, ortadoksal xristianlığa mühafizəkar İtaliyaya açıq-aşkar intellektual savaş açır. “Gülün adı” və “Yarımçıq əlyazma”dakı “tədqiq olunan” əlyazmalar bu paralellik üçün kafidirmi?
Kamal Abdulla: Mən kimlər tərəfindənsə aparılan bu cür paralel bənzətmələrlə, inandırım sizi, fəxr eləmirəm. Kim məni oxuyarkən kimi xatırlayırsa, bu onun öz intellektual çəkisinin məsələsidir. Bu şəkildə çoxlu Azərbaycan yazıçı, şairini də kimlərəsə, hətta başqa dahilərə oxşatmaq mümkündür. Amma bir məsələ var – bu etirazçılıq əhvalı. Vacib deyil, sən səsini başına atasan, yazan adam üçün daha vacibi – sözünü deməkdir. Oxuyan oxuyur, anlayan anlayır. Amma onu deyim ki, məni şəxsən yaxşı tanıyanlar bunu bilir – mən həmişə gücü çatmayanın yanında olmuşam. Zalımın yanında heç zaman olmamışam.
“Gülün adı” ilə “Yarımçıq əlyazma”dakı paralellər və oxşarlıq isə İtaliya ilə Azərbaycan arasında olan qədərdi. Elə bir mükəmməl roman qarşısında mənim mətnim “Sehrbazlar dərəsi”ndəki Görükməz təpə kimidir.
Şərif Ağayar: “Yarımçıq əlyazma” romanını “Dədə Qorqudun Qara kitabı” hesab etmək olarmı? Bəzi mütəxəssislər düşünür ki, tarixi deşifrə etmək, daşlaşmış dəyərləri dekonstruksiyaya məruz qoymaq bizim kimi kiçik və özünü tam olaraq dünyaya tanıda bilməyən ölkələr üçün hələ ki tezdir... Bu barədə düşüncələriniz maraqlı olardı.
Kamal Abdulla: Yəni, “Dədə Qorqud”da özünü göstərən, amma gizlin şəkildə göstərən, bir növ gizlənmiş nüansları bir az da gizlətmək lazımdır, eləmi? Əvvəla, “Dədə Qorqud”u deşifrə etmək hələ tarixi deşifrə etmək deyil. İkinci, bu deşifrə söz-söz, cümlə-cümlə Dastanın içində, dərinində “sayrışır”. Şellinq deyirdi ki, sözün dibində müxtəlif mənalar sayrışır. Eynən burda da elə. Mənim deşifrəmin inkarı mümkünsüz olan bünövrəsi var – bu, “Gizli Dədə Qorqud”dur.
O ki qaldı “bizim kimi kiçik xalqlara”, bəs bu “boşluqları” bizim əvəzimizə kim doldurmalıdır?! İnandırım sizi, biz bunu etməklə uduzmuruq, əksinə uduruq. Bu şəkildə “Dədə Qorqud” mətnini oxumağa yeni həvəs və bu mətni dəyərləndirməyə yeni ehtiras yaranır. Mən bunun şahidi olmuşam. Mənə bunu xaricdə də, özümüzdə də deyiblər. Roman hətta “Dədə Qorqud”u vaxtilə oxumuş adamları da bir daha Dastanı vərəqləməyə məcbur edib. “Görüm, bu Kamal Abdulla bunu düz deyib, yoxsa yox?!”
Özünü tam olaraq dünyaya tanıtmağın bir yolu da öz əyər-əskiyimizi (ilk növbədə, düşüncəmizdə) özümüzün düzəltməyimizdən asılıdır.
Şərif Ağayar: Normal bir ədəbiyyat müəllimi sizin bəzi hekayələr və “Yarımçıq əlyazma” romanının dilində çoxlu “qüsur”lar tapa bilər. Məsələn, belə bir cümləniz var: “Qıpqırmızı bozararaq...” Şəxsən mən bunu redaktə xətası kimi dəyərləndirirəm və təbii ki, sizin, nöqsan hesab etdiyim bu nüansları bilmədiyinizi iddia etmək doğru olmazdı. Bu nədir? Doğrudanmı yeni dil? Bəlkə üslub xətası, bəlkə yeni üslub, bəlkə nələrisə qəsdən dağıtmaq və s. Etiraf edim ki, bir neçə il əvvəl məhz bu “nöqsanlar” “Yarımçıq əlyazma”nı oxumağıma mane oldu və YARIMÇIQ saxlamalı oldum. Halbuki çox sadə bir redaktə ilə düzələ bilər.
Kamal Abdulla: Çox maraqlı bir məqama toxundunuz.
İstərsəniz, mən özüm “Yarımçıq əlyazma”nı, yaxud hər hansı başqa mətnimi elə redaktə edim ki, Mehdi Hüseyn mətni kimi son dərəcə “ütülü” olsun. Amma axı, o zaman bu mətn öz ilkinliklərindən xali olacaq. İtirəcək. Gəlin, mən sizə Süleyman Rəhimovdan – bu dil azmanından, nə qədər desəniz, o dövrün Azərbaycan dilinə yad ünsürlər tapım göstərim. Onlar dağ çayının sel zamanı özü ilə gətirdiyi “tör-töküntülər”dir. Sel zamanı ola, dağ çayı ola, burda nələr olmaz?! Ağac kötükləri, qol-budaqları, daşlar, kəsəklər, nə bilim daha nələr, nə desənizlər... Mənim üçün vacib olan dilə dayaqlanıb ondan o tərəfə – mahiyyətlər dünyasına baxmaq, onun siluetini oxucu təsəvvürü üçün cızmaqdır. Dil bir körpüdür, oxucunu mahiyyətlər dünyasına keçirən körpü. Sən bəzən doğru, bəzən “səliqəsiz” dil ünsürlərinə ayaq basa-basa o tərəfə - uydurulmuş, bəli, bu sözdən çəkinməyək, uydurulmuş mahiyyətlər dünyasına qədəm qoya bilirsənsə, bu mənim nailiyyətimdir. Yox, əgər sən mahiyyətlər dünyasına keçə bilmirsənsə, dilə, Hobbs demiş, hörümçək toruna ilişən kimi ilişib bu tayda qalırsansa, mən sənin timsalında bir oxucu itirmiş sayılıram.
Ortada “kon”a qoyulmuş mahiyyətlər dünyası varsa, dil nahamvarlıqları məni düşündürməz.
İndi gələk sizin redaktə xətası kimi qeyd etdiyiniz “qıpqırmızı bozararaq” ifadəsinə. Əlbəttə, ilk baxışda ya qızararsan, ya da bozararsan. Bunlardan biri olar. Amma yadınızdamı işığın hərəkət sirri? Bu fizikanın möhtəşəm ixtiralarından oldu. İşıq həm diskret, həm də ardıcıl, fasiləsiz hərəkət edir. Bunları sanki təsəvvür edə bilərik. Amma bu iki bir-birini inkar edən məqamı bir yerdə (!) necə, təsəvvür etmək asandımı? Bunu “yüksək kalibrli” fiziklər edə bilir. İşıq məhz bu cür – həm ardıcıl, fasiləsiz, həm də fasiləli şəkildə, amma bu ikisi eyni zamanda (!) hərəkət edir.
Dildə nə üçün belə vargəllər etməyək?!
Amma razıyam. O misalda mən Okkam ülgücünü vaxtında saxlamamışam. “Yarımçıq əlyazma”nı ağıllı oxucunun yarımçıq saxlaması ilə bağlı isə onu deyə bilərəm ki, bu mətndə üç giriş hissəni səbrlə oxuyub sona çatdırdınsa bütün romanı əvvəl-axır oxuyacaqsan.
Şərif Ağayar: Əgər, özünüzün nə vaxtsa dediyiniz kimi, yeni dil və ya dilin xaricindəki dildirsə “Unutmağa kimsə yox” romanının mətnində niyə kifayət qədər səliqəli davranmısız və ənənənizi pozmusunuz?
Kamal Abdulla: Halbuki bununla bağlı mənə xeyli “ciddi” iradlar bildirildi. Mən guya bu mətndə Azərbaycan dilinin zəngin imkanlarından istifadə etməmişəm, edə bilməmişəm. Məsələnin kökü isə başqa yerdədir. Əgər mən “Yarımçıq əlyazma”da Azərbaycan dilinin zəngin vasitələrindən yetərincə istifadə etməmişəmsə, bunun günahı axı məndə deyil, o dövrün Azərbaycan dilindədir. Mətn axı başdan-ayağa imitasiya idi. Mən bu müasir zənginlikləri ora necə daşıya bilərdim?! Mən bu mətni yazanda hətta “ona elə gəldi...” kimi bütün yazıçıların ən sədaqətli köməkçi formulundan da istifadə etmədim. Elə bil, əl-qolumu bilə-bilə bağladım və özümü dəryaya atdım. Təsəvvür edirsinizmi, nə qədər çətin oldu və mən necə böyük səbirlə daxildə baş verənləri xaricə “köçürürdüm”.
“Unutmağa kimsə yox...” artıq başqa əhval və intonasiyanın bətnindən çıxdı. Burda müstəqil mahiyyətlər dünyası vardı. Dil öz-özünə doğulurdu. Doğulan kimi də ölməliydi. Dil oxucunu Xaron kimi Stiks çayından mahiyyətlər dünyasına keçirib gözəgörünməz olmalıydı.
Fikir vermisinizmi, “Yarımçıq əlyazma”dakı məqbul sayılmayan dil ünsürlərinin tənqidi ancaq “Dədə Qorqud” hissəsiylə bağlı oldu. Şah İsmayıl hissəsindəki XVI əsr Azərbaycan diliylə bağlı etiraz olmadı. Bu məsələ mətnlə bağlı idi. “Dədə Qorqud” mətni var idi. Amma Şah İsmayıl mətni yox idi. “Sehrbazlar dərəsi”nin və “Unutmağa kimsə yox...”un da arxasında mətnlər dayanmamışdı. Bütün bunları dillə bağlı iradlarını qəribə bir təkidlə irəli sürənlər nəzərə almalı idilər.
Xüsusi səliqə ilə isə heç bir mətnimə yanaşmamışam.
Şərif Ağayar: Dədə Qorqud yuxunuza girmədi heç?
Kamal Abdulla: “Yarımçıq əlyazma”dakı girişlərin birində belə bir məqam var. Məndən, yəni tədqiqatçıdan bir pirani şəxs (bəlkə də Dədə Qorqud idi, yaxşı tanımadım) yuxuma girib soruşur: “Nə üçün bunu etdin?” Mən cavab verirəm: “Bilmirəm”. Sonra da: “Allah bilməyənləri bilənlərin qəzəbindən qorusun!” sözləri ilə bu giriş sona çatır.
Şərif Ağayar: Bəzən, yazıçı Kamal Abdullada da Bayındır xanlıq hiss olunur... Amma əli qələmli Bayındır xan... Bir yanı Dədə Qorqud olan Bayındır xan...
Kamal Abdulla: Vallah, kim necə görmək istəyirsə elə də görür. Bakı Slavyan Universitetinin qapıda duran fəhlələrindən, dəhlizləri təmizləyən xidmətçilərindən soruşun, görün, onlar necə görür məni? Əsl cavab onlarınkıdır.
Şərif Ağayar: Doğrudan, casus kimdir?
Kamal Abdulla: Casus fantomdur. Hamı casus ola bilər və heç kim də olmaya bilər. “Ol vaxt”ın casusu ilə bu günün casusu başqa-başqa şəraitdə “işləyirdilər”. “Ol vaxt”lar sərhəd yox, hüquq-mühafizə yox... İnsanların bir-birinə əşyayi-dəlilsiz inandıqları bir mühit... Boğazcanın bir kəlməsi yetir ki, dünən casusa hərbə-zorbalarını göstərən həşəmətli bəylərin bu gün onun qarşısında qəlbləri yarpaq kimi titrəsin.
Şərif Ağayar: Sizcə niyə Azərbaycanda həmişə “Mağaranın iniltisi”ni eşidə bilən adamların ayaması “Dilbilməz” olur, onlara heç kim inanmır və heç vaxt taleləri düz gətirmir...
Kamal Abdulla: Çünki, əslində, mağara inildəmir. Bunu adamlar uydururlar. Və adamlar özlərindən olmayana genetik olaraq yad kimi baxırlar.
Şərif Ağayar: “Unutmağa kimsə yox”dakı mağara daha çox hansıdır: Əshabi-kəhf, ya Platonun mağarası... Bəlkə İsanın yoxa çıxdığı yeraltı məqbərə?
Kamal Abdulla: Bizim hamımızın vaxtilə çıxdığımız, bəzimizin isə indiyənədək içində qaldığı mağaradı.
Şərif Ağayar: Son romanınızı oxuya-oxuya düşündüm: Nə əcəb bunun adını “Çiçəkli yazı” qoymayıbsınız? Həm də “Yarımçıq əlyazma”ya ad göndərməsi olardı...
Kamal Abdulla: Bu yerdə bir etirafda bulunmaq istərdim. “Qızılgülün adı”nın birbaşa bu məsələyə dəxli var. Ekonun romanını oxuduqca onun adının hansı məqamda qarşımda zühur edəcəyini, hansı simvolik və konseptual məsələlərə işarə edəcəyini ürəyim ata-ata gözləyirdim. O isə heç vəchlə özünü biruzə vermirdi. Elə dərində idi ki. Nəhayət lap sonda bir yerdə bir dəfə, sanki ötəri bir ifadə kimi “qızılgülün adı” sözləri səsləndi. Mən bu sirri – adın bütöv mətndən beləcənə uzaqdan-uzağa, gen gəzməsinin əsl səbəbini hələ də anlaya bilməmişəm.
Mən bilmirəm, mənim mətnimin adı mətndən kifayət qədər gen gəzib-dolana bilir ya yox?! Bu ad bir yerdə qədim əlyazmanın deşifrə olunmuş yazısında bir misra kimi üzə çıxır. Və itir. Qeyb olurmu? Bilmirəm.
“Çiçəkli yazı” və “Yarımçıq əlyazma”? Məncə, yox. Bu adlar bir-birilə itələşərdilər.
Şərif Ağayar: Bu kitablar haqda çoxlu yazanlar oldu. Açığı, bəzi yazılarda məqsədin ədəbiyyat olmadığını sezirəm. Bu sizi narahat etmir ki? Səmimi münasibətləri rahatca ayırmaq olur yoxsa?
Kamal Abdulla: Əvvəl çox narahat edirdi. İndi etmir. Öyrəncəli oldum – düşünməyin. Bilirsinizmi, bunu yazanların hökmən mənə yarınmalarını iddia etmək gülüncdür. Bu romanın neçə ölkədə çap olunmasının (hətta Fransada, Rusiyada, Türkiyədə ikinci dəfə nəşr edildi) ancaq maliyyə səbəblərini aramaq – nadanlıqdır. Kimsə özü-özünə təskinlik vermək istəyirsə, özləri bilər, mən nə edim ki, bunu mənsiz edə bilmirlər. Qəti və birmənalı deyirəm, mən hələ heç bir nəşriyyata kitabımın çapı üçün maliyyə yatırımı etməmişəm. Əksinə, mən artıq xarici nəşr evlərindən qonorar almağa başlamışam.
Rəyinə sonsuz inandığım bir neçə adam var. Onların fikrindən sonra mənə heç nə lazım deyil.
O biri fikir bildirənlərə isə bir daha təşəkkür edirəm. Amma qoy o bəzən qeyri-professional yazılan rəylər də kimsəni narahat etməsin. Ürəyini boşaltmaq istəyən bunu etməlidi. Burda ancaq Kamal Abdulla faktoru yoxdu. Burda qeyri-tanış mətn var. Burda Dədə Qorqud var. Burda Şah İsmayıl var. İnanın mənə, səmimi münasibəti çox rahatca ayırmaq olur.
Şərif Ağayar: Məhsuldarsınız. Nə vaxt işləyirsiz?
Kamal Abdulla: İndi artıq əvvəlki kimi deyiləm. Mən birdən-birə çox ağır yük götürdüm. Üç roman doğrudan ağır oldu. Hələ də onların mənəvi ağırlığından canımı qurtara bilməmişəm. İki-üç hekayə kov deyil. Harda gəldi, orda işləyə bilirəm. Səs-küyün içində xüsusi ləzzət verir. Bir də ki, əsas harda gəlməsi deyil, əsas nə gəlməsidi.
Adətən gecələr yazardım.
Qan Turalı: Hal-hazırda nə yazırsınız?
Kamal Abdulla: Heç nə. Heç nə yazmıram, yaxud heç nə yazıram.
Şərif Ağayar: İsa Hüseynovun qızı dedi ki, “Yarımçıq əlyazma”nı mənə oxutdurub qulaq asırdı. Üslub və tarixə yanaşma baxımından elə də yaxın deyilsiniz. Sizcə bu romanda İsa müəllimi çəkən nə olub?
Kamal Abdulla: Çətindi demək. Mən tarixi mövzuda yazmamışam. Mən hisslərin tarixindən yazmışam. Onun isə tarixi mövzuda yazdığı ssenarilər bədii mətnlərindən xeyli fərqlənir. Bəlkə onu sakrallığa baxış özünə çəkmişdi?! İki müxtəlif istiqamətdən baxış var ortada. O dahi üçün sakrallıq həqiqət idi. Mən binəva üçün həqiqət sakrallıqdı.
Şərif Ağayar: Yazılara inanırsınız? Alın yazısı, Orxon Yenisey yazıları, əlifbadakı işarələrin quruluşundakı mistika... Məsələn, Çin əlifbası sizin mağaradakı kimi çiçəyə yox, ağaca bənzəyir... Bunun insan taleyinə bir təsiri varmı?
Kamal Abdulla: Mağaradakı bizim yazı idisə, o isə bizim yazı idi, elə çiçəyə bənzəməliydi. Mən ona inanıram ki, indicə əgər çeçələ barmağımla hansısa bir hərəkəti etsəm, ya etməsəm, dünya tarixi tamam başqa cür davam edəcək. Mənim alın yazım da bu “başqa cür”ün içində. Necə deyirlər, kəpənək qanadlarını açıb uçdusa Sakit okeanda təlatüm yaranacaq...
Çinlilərin və yaponların əlifbası o əlifbanın adamlarına hökmən təsir etməlidi. Hətta onların təbiəti də (mən bunu Yaponiyada olanda müşahidə elədim) özlərinə, yaratdıqlarına oxşayır. Ya da əksinə, məsələn, Yaponiyada ağaclar ucalarkən qədim məbədlərin üslubunda ucalırlar.
Digər tərəfdən, tale ilə həyat (mən buna çox inanıram) eyni şey deyil. Taleyində olan həyatında olmaya bilər.
Şərif Ağayar: Bəhram kişi özü də bilmədən buddistdir: bunu düzmü müşahidə etdik?
Kamal Abdulla: Bəhram kişi buddist deyil. Ola bilər, mən buddistəm. Çünki, əslində, Bəhram kişi – Floberi xatırlasaq, – bu, mənəm.
Qan Turalı: Siz də darıxan adamsınız?
Kamal Abdulla: Hərdən “hə”, hərdən “yox”... Dostlarımın yanında darıxmıram. Yazmaq üçün darıxıram. Xüsusən də başladığım işi sona çatdırmağa həmişə darıxmışam, təntimişəm.
Çayld Qarold, Oblomov kimi isə – yox. O cür darıxanların vaxtı keçib getdi, məncə. İndi “darıxıram” deyənlər özlərinə bioqrafiya yazırlar.
