Bu günlərdə təqdimat və imza mərasimi keçirilən “Doqquz hekayə” kitabının müəllifi Qan Turalı həmkarlarının kitabla bağlı suallarına cavab verir
Şərif Ağayar: Səncə, “Mustafa” və “Polis qorxusuyla öpüşmək”dən sonra “Doqquz hekayə” hara doğru və necə addımdır? Oxucuya yeni nə verdin?
- Əlbəttə ki, bu barədə ən dəqiq sözü oxucular özləri deyə bilər. Mənim üçün maraqlı olan kitabdakı ironik üslubdur. Təbii, bu, bütün kitaba aid edilə bilməz. Lakin məncə hər oxucu kitabdakı ironik xətti hiss edəcək. “Mustafa” və “Polis qorxusuyla öpüşmək”də ironik xətt elə də güclü deyildi. Düşünürəm ki, biz insanlarda pozitiv ovqat yaradan əsərlər yazmalıyıq. Həyat zatən yetəri qədər ciddi və bozdur. Heç olmasa insanlar ədəbiyyat vasitəsi ilə əylənə bilsinlər.
Mirmehdi Ağaoğlu: Kitabda yer alan hekayələrin bir neçəsi forma baxımından sadə, dialoq şəklindədir. Hekayə janrının formasını bu qədər bəsitləşdirməkdə məqsədin nədir? Əsas ideyadır, forma boş şeydir, yoxsa?
- Mənim təfəkkürüm sadəliyə meyllidir. Fəlsəfə fakültəsini bitirsəm də sadəliyi çox sevirəm. Əslində, elə fəlsəfə də dünyanı anlamaq cəhdidir. Anlamaq nədir? Sadələşdirmək! Anlaşılan etmək. Mən nəsrdə uzun və mürəkkəb cümlələrə qarşıyam. Ağır nəsr dilinə qarşıyam. Ədəbiyyat həyatın əksidirsə o da həyat qədər sadə olmalıdır. Bununla belə hekayələrimin çox sadə olduğunu düşünmürəm. Dialoq sadəlik demək deyil. Dialoqun təhkiyədən daha çətin olduğunu hamımız gözəl bilirik. Forma isə boş şey sayıla bilməz. Forma və məzmun dialektikanın kateqoriyalarıdır. Orda da aydın şəkildə yazılıb ki, forma məzmuna nisbətən zahiri bir şey deyil, ona daxilən xasdır. Forma məzmuna uyğun gəlməlidir və hər məzmun da öz formasını yaratmalıdır. Mənə maraqlıdır ki, sən mürəkkəb hekayə forması dedikdə nəyi nəzərdə tutursan?
Mirmehdi Ağaoğlu: Əslində buna mürəkkəb hekayə forması demək də olmaz, bildiyimiz şeylərdi; yəni müəllifin təhkiyəsi, təsvirlər və sair. Sənin bu kitabda yer alan hekayələrində isə bunlar yoxdur. Mətn birbaşa dialoqla başlayıb o cür də bitir.
- Əlbəttə ki, bütün bunlar bizə də, oxuculara da yaxşı məlumdur. “Darıxanlar”, “Kafka”, “Bir-birini sevməkdən qorxan iki adamın hekayəsi” hekayələrindəki o üslub, o forma məncə məzmunun diktəsidir.
Cavid Zeynallı: Sən də hekayənin bir cümlə ilə ifadə olunmasının tərəfdarısan, yoxsa bu şərti məsələdir? Yəni hekayənin süjetini danışa bilməyən adamdan, elə biri mənim özümdən ağlın nə kəsir? Səncə, vacib olan süjet yox, təhkiyə deyilmi?
- Mən mətni bir bütöv, bir tam kimi görürəm. Əlbəttə ki, təhkiyə vacibdir. Bəzən müəllifin bir cümləsi bizə hər şeydən çox toxunur. Dialoqları da müəllif yazır, mən təhkiyəni nəzərdə tuturam. Misal üçün, Əkrəm Əylislinin “Ürək yaman şeydir” hekayəsindən bir cümlə yadımdan çıxmayacaq: ”Vә o sözlәri Әjdәrin şeirlә yazmağına Sәrvәr qәtiyyәn tәәccüblәnmәdi, çünki һaçansa, mәktәbdә oxuyanda o, özü dә bir qıza şeirlә mәktub yazmışdı vә o vaxtdan bilirdi ki, dünyada elә şeylәr var ki, onları yalnız şeirlә demәk olur...” Lakin eyni anda dialoqdakı bir söz də bizi tuta bilər, eyni halda hekayədən bircə cümlə xatırlamağın ovqatı da bizə təsir edə bilər. Bütün bunlar vahid mətnin müxtəlif halqalarıdır, elementləridir. Bunları parçalamaq, hansısa bir elementi ön plana çıxarıb digərini gözardı etmək mətnin bütövlüyünü pozur.
Şərif Ağayar: Hekayələrin əksəri həcmcə çox qısadır. Bu məqsədlidir, ya təbii olaraq belə alınır?
- Mən sanki orta həddi tuta bilmirəm. Kitabdakı povest 60 səhifədən artıqdır. Hekayələrin heç biri 7 səhifədən çox deyil. Özümə də aydın deyil bu. Yəqin, sən deyən kimi təbii prosesdir.
Aliyə: Sən ədəbiyyatı ictimai-sosial həyatdan kənarda görmürsən. Bəs ədəbiyyatı ictimai həyatdan kənarda, ayrıca bir dünya kimi görmək barədə nə deyə bilərsən? Belə dünyagörüşü haradan qaynaqlanır və nə deməkdir sənin üçün?
- Mən zamanın ruhuna inanıram. Bilirəm ki, yaşadığımız dövrün ruhunu anlamaqla biz ədəbiyyat yarada bilərik. Zamanın ruhu nədir? İçində yaşadığımız həyat, onun ziddiyyətləri, böhranları, təlatümləri... Bəzən deyirik ki, filan yazıçı köhnəldi. Bu, zamanın ruhuna biganəlik göstərməkdir. Gəncliyi anlamamaqdır, zamanı anlamamaqdır. Zamanı anlamamaq sadəcə dəhşətdir. Əsrin problemlərini, dərdini bilmədən böyük yazıçı olmaq mümkünsüzdür. Mən ictimai institutların, ictimai varlığın ictimai şüuru yaratdığını bilirəm. Çox yaxşı bilirəm ki, XIX əsrdə yaşasaydım başqa mövzulardan yazacaqdım. Bir əsr sonra yaşasaydım məni başqa problemlər düşündürəcəkdi. Lakin diqqət etdinizsə, mən “zaman” yox, “zamanın ruhu” dedim. Burda bir misal vermək lazımdır. Sovet dövründə çoxlu sayda kolxoz romanları yazılırdı. Biz öz uşaqlarımıza kolxozun nə olduğunu gərək izah edək, çünki zaman keçib, kolxozlar artıq yoxdur. Lakin kolxozda yaşayan insanların daxili dünyagörüşünə, mənəvi aləminə sirayət edə bilmişiksə deməli o romanlar ədəbi əhəmiyyət kəsb edib. Yəni, söhbət zamanın ötəri görsənişlərinə uymaqdan getmir, onun ruhunu dərk etməkdən gedir. Biz zamanı ancaq səthi və vulqar şəkildə anlayan yazıçıların yazdığı zəif əsərlər müşahidə edirik. Onlar ümumi və dərin düşünə bilmirlər. Misal üçün, kəndin yolunun pis olması, maaşların az olması haqda əsər yazırlar. Bu problemlər əlbəttə ki, insanları narahat edir, lakin bəs bunu yaradan səbəblər necə olsun? Mahiyyət yolda, ya da maaşda deyil axı. Zamanın ruhu tamam özgə yerlərdədir, dərindədir.
Mirmehdi Ağaoğlu: Səni yaxından tanıyan bir adam kimi sənətin müxtəlif sahələrində özünü sınadığını bilirəm. Hekayə, roman yazmısan, ssenari yazmısan, pyes yazmısan, son kitabda postmodern detektiv yazmısan. Bu çoxşaxəlilik nədir? Sanki düşüncəni çatdırmaq üçün müəyyən bir forma tapmaq çətinliyi və ya axtarışlarımı? Yoxsa bunu sadəcə çoxşaxəli görünmək xatirinə edirsən?
- Biz bu gün deyəsən, məzmun və forma haqqında çox danışacağıq. Hər məzmun öz formasını doğurur. Bir ideya hekayə olmaq istəyir, digəri roman.
Mirmehdi Ağaoğlu: Birnəfəsə yazılan əsərlərlə üstünə dəfələrlə qayıtdığın əsər arasında hansı fərqlər var? Məncə, birnəfəsə yazılan əsər sanki ilahidən gələn bir vəhy kimi göründüyü üçün müəllif şüuraltı olaraq onu daha çox sevir.
- Deməzdim. Mən ən çox “Fələk qırmancı” romanımı sevirəm. Onun üzərində dəfələrlə işləmişəm, yüzə qədər kitab oxumuşam. Ədəbiyyatda ilham da var, lakin zəhmət də var, deyəsən amma zəhmət daha çoxdur.
Aliyə: Muğam, irfan ədəbiyyatına meyl, Füzuli sevgisi bir nəsil Azərbaycan oxucusunun qanındadı. Meditasiya, kamilləşmək istəyi və ya buna nə deyə bilərik? İndiki nəsil oxucularda bu varmı?
- Deməzdim, Aliyə. Biz Füzulini layiqincə anlasaydıq bu gündə olmazdıq. Bu qədər sevgisiz, bu qədər qəddar, bu qədər mənfəətcil, bu qədər təmənnalı. Bizim Füzuli sevgimiz də yalandır. Füzulini dərindən anlamaq, onu həyat tərzinə çevirmək asan iş deyil. Deyir, inqilab etmək üçün inqilabçı olmaq lazımdır. Füzuliçi olmayan adamların Füzulini ucaltdığı bir yerdə yaşayırıq. Əvvəl Füzulini oxuyub 9 axçanı mənimsəyən vəqf məmuru olurdular. Amma indi heç oxumurlar da. Bəlkə də ən yaxşısı budur.
Mirmehdi Ağaoğlu: “Füzulinin qayıdışı” adlı pyes yazıb o boyda kişini postamentindən dəbərtmək istəyi haradan yarandı? Pyes Füzuliyə “Axundovvari” yanaşmaq istəyindən doğurdu, yoxsa bu dəfə zəmanədən şikayəti Füzuliyə sən etmək istədin?
- Sadəcə dövrün ziddiyyətlərini göstərmək istədim. Axı bizim insanlar keçmişə patoloji dərəcədə bağlıdırlar, onlara elə gəlir ki, keçmişdə hər şey gözəl idi. Amma Füzuli dirilib gəlsə bizim bu mühitdə yaşaya bilərmi? Həqiqət müqayisələrlə ortaya çıxır və zahirən qrotesk görünən bu dirilmə hadisəsi əslində bu günü izah etmək cəhdidir.
Aliyə: “Füzulilinin qayıdışı” pyesində milli irfan poeziyanın ikonasını sosial həyata gətirmək nə qədər zövqverici idi? Yəni, bu sosial həyatın içindən insanın kamilləşmək istəyinə gülməkdir?
- Bu, Füzuli kimi olmaq istəyinə ironiyadır. Füzuli olmaq mümkünsüzdür. XXI əsrdə Füzuli olmaq karikaturadır.
Cavid Zeynallı: Mənə elə gəlir, “Prokurorun üç günü” povestini gələcəkdə roman kimi işləsən, yaxşı olar. Mövzu, motiv və hadisənin detektiv surəti üçün orijinallığı buna əsas verir. Bu haqda nə düşünürsən? Yoxsa sən də “əsər yazıldısa, bitdi” prinsipinin tərəfdarısan?
- Əlbəttə ki, bitdi. Bu cür ilhamla yazılmış əsərlərin üzərinə yenidən qayıtmaq çətin olur.
Cavid Zeynallı: Tural, sənə elə gəlmir ki, bizim nəslin pyes və kinossenari yazmağının vaxtıdır? Belə demək olarsa, bu sahələrin “bazarı”na girmək xeyli çətindir, vaxt aparır, ona görə erkən başlamaq lazımdır...
- Bunun vaxtı olur, ay Cavid? (Gülüş) Sovet vaxtı o cür klişe vardı: adamlar qocalanda pyes, ssenari yazırdılar. Çünki qapılar o zaman açılırdı. Bilirəm, sən də o mənada deyirsən.
Şərif Ağayar: Detektivə istehza... Bu bizim ədəbiyyatda qarşına çıxıb hardasa?
- Bizdə, görməmişəm. Etiraf edim ki, milli detektiv ədəbiyyatının yaxşı oxucusu deyiləm. Adda-budda oxumuşam. Amma əsəri yazmamışdan detektivlə bağlı araşdırmalar apardım və qaydaların əksini etdim.
Şərif Ağayar: Biz əslində romanı gözləyirdik, hekayələr gəldi...
- İnşallah, payızda roman çıxacaq. Məncə, hekayələr kitabının əvvələ düşməyi daha yaxşı oldu.
Aliyə: Ən çox bəyəndiyin hekayə hansıdır?
- Mən xüsusi şəkildə heç bir hekayənin adını kitaba vermədim. Bu hansısa hekayəni fərqləndirmək olardı. Amma indi olar, ən sevdiyim hekayə “Bir-birini sevməkdən qorxan iki adamın hekayəsi”dir.
Mirmehdi Ağaoğlu: Sənə elə gəlmir ki, “Prokurorun üç günü” povestindəki ədəbiyyat tarixi ilə bağlı faktlar insanları çaşdıra bilər?
- Nəsr hər halda ədəbiyyat tarixi deyil. Bunlar ayrı-ayrı şeylərdi. Povestdəki əhvalatın böyük əksəriyyəti olub, lakin ideya və struktura uyğun olaraq onları təhrif eləmişəm.
