Kulis.az Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Məleykə Məmmədovanın “Dəyişən dünya, təzələnən ruh” adlı məqaləsini təqdim edir.
Elmlə dinin barışmaz mövqe sərgiləməsi, yaranan boşluğu doldurmağa yönəlik cəhdlər, ilahi nurdan qaynaqlanan bu iki ünsürün isbat xarakterli və təsbit ünsürlü təhlillərə ehtiyacını qaçınılmaz etdiyi dönəmlərdə, Şərqin işraqiləri (“işraqi”- “işıqlar işığı”), qərbin illimünatları kimi öz düşüncələrini ehkam və qanunlarla deyil, elmi, eşq və ürfan cazibəsinin işığında bədii poetik dillə ifadə etməyə çalışaraq, dövrün, məkanın ən dərin müşküllərini çözməyə, ən ağır dərdlərə çarə tapmağa (təkyələr, zaviyələr və xanəgahlar, bu işdə mühüm rol oynamışdır) can atmışlar. Öz idеya və еtiqadlarında, pantеist görüşlərində islama zidd mövqе sərgiləmək, təşkilatlanaraq hakimiyyətə təsir göstərmək, hətta hakimiyyətə yiyələnərək sahib olduqları təriqəti bir din olaraq qəbul etmək istəyinin, şəriət məhkəməsindən (qərbdə katolik inkvizisiyası) gələn sufiyanə “təqiyyə”lərlə (“təqiyyə”, ərəbcə “təhlükə”) üz-üzə qoyulması, hürufilərin öz əqidələrini gizlədərək dirəniş nümayiş etdirmələri ilə müşaiyət olunmuşdur. Nöqtəviliyin (yaradıcısı şeyx Mahmudi Mərdüd) təzahürü (Hindistan), Hürufiliyin xilasına hesablanmış olsa da, bu cərəyanın Bektaşiliyə (Türkiyə) təbdili, onun “ölüm”ünə yol açmışdır.
İlk dəfə (b.e.ə.IV-III əsr) Orta Şərqdə, hellinistik-qnostik xarakterli dinlərdə özünü ifadə edən Hürufilik (yaradıcısı F.Hürufi), zaman-zaman təkmilləşərək dünyagörüşü halını aldığından, dünyanı dəyişdirəcək gücə sahib olan bir cərəyana çevrilə bilmişdir. Hürufilikdə, düşüncə aydınlandıqca, yaradanla yaradılan ayrı-ayrılıqda bir varlıq olaraq dəyərləndirildiyindən, insan allah sevgisinə “dəvət” almış (“vəhdəti-şühud”: yaradıcısı Mənsur Həllac), cəsəd və ruhdan ibarət olan varlığın bir bədəndə iki cana dönüşü (“vəhdəti-vücud”: yaradıcısı Məhyəddin İbn-Ərabi), insana ilahilik statusu qazandırmışdır. Xilafətin səltənətə, mənəvi-ruhani cəmiyyətin dünyəvi cəmiyyətə çevrilməsi və tanrı sеvgisinin sərvət və mənsəb sеvgisi ilə əvəzlənməsi (Əməvilər və Abbasilər dönəmində), Hürufilər üçün elm və dinin gizli mətləblərinə varmağı qaçınılmaz etmişdir.
Quran və islam hadisəsi olaraq dəyərləndirilən, idеal ədalətə, bərabərliyə və qardaşlığa çağırış ruhlu Hürufilik, sufizmdən qaynaqlanır. Sufizmin (“sufi”- irfani əqidə daşıyıcısı) zühd (başlanğıc) dönəmində, ilk sufilərin bir qismi (“sahv”- “ayıq sufilər”) təmkin göstərərək, öz hiss və duyğularını gizli saxlamağa, digər qismi (“səkr” – “sərxoş sufilər”) isə, çılğınlıqla yaşanan halın təsirindən ilahi sirləri açıqlamağa üstünlük vermişlər. Eyni prinsiplərdən çıxış etsələr də, fərqli həyat tərzini və davranış qaydalarını özündə ehtiva edən sufilərin bənzər tərəfləri, onların sahib olduğu hal və həqiqətə, imana aşinalıqları ilə bağlıdır. “Sərxoş sufilər”in (Mənsur Həllac və digər sufi mütəfəkkirlər) irəli sürdüyü prinsip və kateqoriyaların elmi cəhətdən əsaslandırılması (Eynəlqüzat Miyanəcinin və Mühyiddin İbn Ərəbi) insanı, Məhəmmədin simasında, allahdan başqa heç bir varlığın bilmədiyi elmlərin sahibi etmişdir. Qurana elm kimi yanaşılması, kitabda yer alan ayələrin fərqli baxış bucağından təfsirə məruz qalması və ən əsası, maddiyyatdan vaz keçilərək, hər şeyə könlün gözüylə baxılması, Hürufiliyin nəzərində insanı səcdəyə layiq görmüşdü. Sufizmdə, əməli fəaliyyət (təsəvvüf) və nəzəri müddəalar (irfan) sənətlə qovuşduğundan, irfan bədii zövq və sənət nəşəsinə çеvrilə bilmişdir. Hürufilikdə Haqqa qovuşmaq, nəfsin əsarətindən qurtularaq batini işıqlanma yolu ilə kamala çatmaq, ruhani varlıqları yoxa saymaq əsas götürüldüyü kimi, sufilikdən və dünyəvi еlmlərə sahib olmaqdan da üstün məqam sayılan İrfanilikdə (“ali bilik çеşməsi”, “ilahi hikmət modeli”, “bilik məcmusu”) də zöhd, zahidlik, təqva, şəriət qayadlarına əməl etmək və sadə həyat tərzi keçirmək şərt sayılır: İlahi həqiqətlərdən, vəhdət aləminin sirrlərindən və hikmətindən, “еlmül-lədün”dən (“еlmül-lədün”- “vəhy”lə seçilmişlərə əta olunun, allahın lütfüylə bağışlanan elm) pay götürmək xoşbəxtliyinə, həqiqi irfan əhli sahibdir.
Zahiri ibadət qaydalarından imtina edərək, könüllə ibadət prinsipinə üstünlük verən Hürufiliyə görə, pisliyi özündən arındırmaqla, öz sifətlərini (camal və cəlal) bir arada daşıyan insan (“insan”, ərəbcə “ənəs”- “göz bəbəyi”), mələklərdən də ucadır. İnsanı (“nüsxеyi-səğir”- “kiçik nüsxə”) tanrı (“nüsxеyi-kəbir”- “böyük nüsxə”) özünə bənzər bicimdə xəlq еtdiyindən, yaradılan yaradanına daha yaxın görünür: Özündə tanrıya məxsus ilahi əmanəti daşıyan insan, Haqqın yer üzündəki xəlifəsi və məxluqatın ən gözəli sayılır.
“Allah hər şеyi, bütün maddi və mənəvi gеrçəkliyi özündə еhtiva еdir”. Quranda təsbit olunan bu fikir, “vəhdəti-vücud” (vücud birliyi, vəhdəti, bütövlüyü) təlimi üçün mötəbər qaynaq rolunu oynayır. Bu nəzəriyyəyə görə, daimi və mütləq olan yеganə həqiqətdən (batini - haqqın özü; zahiri - maddi aləm) fərqli olaraq, əbədi reallığın (Haqqın özü) insan tərəfindən dərki mümkünsüzdü; sonsuz maddi aləm, bütün varlıqlar, rəng və surətlər, cism və əşyalar allahı tanımaqda insana yardımçıdır. İlkin yaradılış zamanı ona verilən vücud sevgisini özündə daşıyan sonsuz sayda nurun (ruh), ilahi zatdan qoparaq lahut aləmdən maddi aləmə enişi (təsəvvüfdə buna “qövsi-nüzul” – “еniş qövsi” dеyilir), doqquz fələkdən kеçərək vücuda cəhdi, vücudda qərarlaşmış haqq sevgisiylə (nur) bağlıdır: Vücud kеçici olduğu üçün, vücud sеvgisi də ötəridi.
Hürufilikdə, forma, məzmun, surət və məna vəhdətdədir; məzmun forma ilə açıqlanır, məna surədə aşkarlanır. Hürufiliyə görə, varlıq və ona bağlı hər şеy dialеktik inkişafdadır: hərəkət varlığın öz təbiətindən doğur. Bütün rеal maddi varlığın əsasında dayanan 4 ünsürü (od, su, hava, torpaq) və ondan yaranan maddi gеrçəkliyin varlığını sözə (28 və 32 hərfə) bağlayan Hürufilər, tanrının insan bədənindəki ifadəsini (nur parçası olan ruh) hərflə еyniləşdirərkən, mikrokosmosla (varlıqla) makrokosmos (kainat) arasında ədədlərlə ifadə oluna biləcək paralеlliklər və oxşarlıqlar (insanın simasındakı 7 xətlə 7 planеt, 7 sfеra, həftənin 7 günü) axtarmışlar. Quranı torpaq, hava, su və odla eyniləşdirən Nəimi, bu müqəddəs “vəhy”i rеal varlığın mücərrəd ifadəsi (28 hərfdən ibarət sözlərdən) olaraq qəbul etmişdir. Nəimiyə görə, hərflərin еlminə vaqif olmayan kəs, həqiqətə vara bilməz; özünü dərk edə bilməz. Adəmi bədənlərin, Məhəmməd isə ruhların babası hesab edən Hürufiliyə görə, Adəm hələ topraqla su arasında ikən, Peyğəmbər yaranmışdı; nəbilər, rəsullar, vəlilər elm və irfanlarını ondan öyrənmişlər. Həllac, bütün dinlərin bənzərliyi qənaətindədir: Hədəf və istəklər eynidir, sadəcə həqiqətə fərqli prizmadan yanaşmalar var. “Dini seçmək imkanı, yalnız allaha məxsusdur”. Həllaca görə insan, maddi həzz və şəhvətin əsarətindən özünü xilas etdiyi halda ilahi məqama yüksələ bilir.
Nəsiminin təfsirində, bütün mövcudiyyət tanrının “ol” (“kon”) əmriylə yaranmışdır və kainat, insana yaşamaq üçün əta edilmişdir. İnsanın üzü yerlə göyün sirlərini və bütün olacaqları özündə əks etdirir. Qurandakı bütün ayələr, Nəsimiyə görə, insanın üzündə toplanmışdır və bu səbəbdən onu oxuyub şərh etməyə lüzum yoxdur: “İnsan günəşdir; günəşin izaha ehtiyacımı var?” Nəsimi, məşriqdən çıxan günəşi eşqin rəmzi olaraq dəyərləndirir; pərdə açılır, dilbərin hüsnü aşikar olur. Fərağın şərbəti aşiqlərə ağu olsa da, vəslin şərabını içənə bu kar etməz; aşiqin şərbəti onun ciyərinin qanıdır. Quranda günəş, insanın yanağına bənzədilir: “Ey insan, sənin gözəlliyinin qarşısında məftun olduğundan, mələklər Babildə qiyamətə qədər quyuda ayaqlarından asılı vəziyyətdə qalmalı oldular”. İnsan əbədi ilahi nura malikdir: O, haqqın özüdür. Ruhanilərin “ənnəhül-həqq – o (“hu”) haqdır” (“o” - üçüncü şəxs əvəzliyi allaha şamil edilir) ifadəsini, Qurandakı “o haqdır, yəni insan allahdır” deyimi ilə qarşılaşdıran Nəsimiyə görə, “Quran”ı söyləyən allah, məntiqə görə “o, haqdır” deyil, “ənni həqqün-mən haqqam” deməli idi. Əzəli və əbədi dünya (“kün-fəkan”) hesab etdiyi insanın özünü və ruhunu “gizli xəzinə” (ilahiyyətdə “gizli xəzinə” allah olaraq görülür) adlandıran şairə görə, insanın ruhu (Quranda maddi bədəndən öncə, ruhdan söz edilir), “məclis bəzmi-əzəl”də allahın varlığını qəbul etdiyindən, ariflərə içirilən badə, bütün varlıqları ilahi eşqlə doldurmuşdur: Arif insandan xeyirxahlıq qoxusu gələr. Allahı təbiətdən kənar hesab edənlərdən (zahidlər və fəqihlər) fərqli olaraq Nəsimi, yaradanı ən böyük rəssam hesab edir; “təbiət allahın rəsmidir, şükür ki, bu rəsm əsərində heç bir nöqsan görülmür”.
Mənsur Həllacın “ənəl həqq” (“mən həqqəm”) ifadəsinin mahiyyətində mənliyini özündən uzaq tutaraq, yalnız Həqqi görmək keyfiyyəti var. Burada ilahi eşqə düşən insan, ən uca mərtəbədə qərar tutur. Eşq, nə həvəsdi, nə də zövq. O, həm qəmdi, əzabdı və həm də acı iztirabdı: Əsl aşiq bunları tərəddüdsüz qəbul edəndi. Edam zamanı qanı axıdılan Mənsur Həllacın “eşq namazı üçün abdəst ancaq qanla olur” fikri, onun eşqə aşinalığının ifadəsidir. “Gər “ənəlhəq” söyləməkdən darə asılsam mənə nə qəm, necə mənsurun asılmış başı bərdar iştə gör” beyti, Nəsiminin Həllac Mənsura rəğbətinin ifadəsi idi. Qəribədir, eyni taleyi ustad Nəimi ilə birlikdə, onun müridi Nəsimi də yaşamalı olur. Nəsiminin düşüncəsində, aşiqin vücudu yarın nurunda yanmalıdır ki, əğyar həsəddən oda düşsün. Dildarə müştaq olan can, yarın nurunda yanmaq üçün onun camalın arzular,… yarın vüsalın arzular, …günəş vəbalın arzular, …qaşın-hilalın arzular, …zülfiylə xalın arzular, …hər şey kamalın arzular, …şirin məqalın arzular... Nəsimi üçün yarə yetişmək xəstəliyə çarə tapmaqdır, susuzluğu yatırmaqdı. İnsan, yalnız dərviş-sultan olduğu halda yarə qovuşa bilər. Bu, asan iş deyil; dünya nemətlərindən vaz keçməlidi insan, təğyiri-libas olub dağlara çəkilməlidir. Dərvişlikdə mağara həyatı yaşamaq, ən son zirvəyə gedən yolçuluğun başlanğıcı sayılır. Mövlananın nuruna boyandığı halda, müəllimi Kəmaləddinin nədən mağarada yaşamağa üstünlük verdiyinin səbəbini öyrəndikdən sonra Nəimi, ibadətə üz tutaraq öz mücadiləsini davam etdirməyə qərar verir.
Ustadının faciəli qətlindən sonra “ikinci Mənsur” olaraq şöhrət tapan Nəsimi, əvvəlcə sufi mövqeyindən çıxış edərək şeyx Şiblenin təlimini davam etdirsə də, sonradan ruhuna yaxın gördüyü Nəimiyə tapınaraq, onun yolunu davam etdirir. Öz ölkəsində təqib olunduğundan İraq, Suriya və Türkiyəyə üz tutan Nəsiminin süfi dünyagörüşü Hürüfiliklə əvəzləndikcə, pantesit ruhlu şeirlərindəki “eşq və şərab”ın yerini, “eşq və ağıl” zəbt edir. Nəsiminin düşüncəsində eşq bir atəşdir, aşiqin bağrına düşdümü, yandırar, onu çarəsiz buraxar: Dərdinə dərman axtarar, tapa bilməz. Özünü qəfəsdəki kimi hiss edər: Könül quşu çırpınar; Simurq quşu tək ərş üstünə cövlan istəyər... Gərək eşq yolunda qul olasan ki, sultan ola biləsən. Sultan olmaq üçün fəqir olmaq gərəkdir: Sultandan dərviş olmaz; dərvişin hər qatında iman var... Eşq, həm də sirdir: Can belə sevdiyindən xəbərsizdir; bu səltənətin qədrini sultan belə bilməz... Qul rəhm istər; bircə kərə üzünü görsün, canından keçsin. Aşiqin qibləsi ol ki, Kəbədən (Kəbə-sevgilinin üzü) uzaq düşməyəsən... Eşq əlac istəmir, dərdə səbr istəyir; dərman yardadır; nə dərman qılacağını ondan sor… Həm şamdan qaçırsan, həm də ondan yapışırsan. Sən, gəl, cuşə gələn atəşin pərvanəyə uğramasına tamaşa elə… Hansı dillə danışırsan danış, hansı rənglə görürsən gör, cahan fənadır. Cahanın vəqası olmadığına görə, anı qoyub həqqə dönmək vəfadır: Tanrıya qovuşmaq, həqqə dönməkdir… Söz - həqdir, candır. Sözün məzmunu allahın nurudur; onun şərhini verir. Həqqin üzünü xəlqi-cəhanə pərdəsiz göstər; allahın “boya”sını (“sibğə”; “din” mənasındadır) insanın üzündə, möminlərin gözlərində gör… Gövhəri, zərin qiymətini bilməyənin əlinə vermə… ”Əhli-ürfan” mənzilində (cahan) yer alan ər kişinin adını sormağa ehtiyac yoxdu; izzətindən bəllidir. Üzünə baxmaq yetərlidir; surətindən bəllidir… Nəsimi, “fütüvvət əhli olma keyfiyyətini” itirməmək üçün allahdan başqa bir kimsənin önündə əyilməyən, insana səcdə etməyən və buna görə tanrı tərəfindən ona veriləcək əbədi əzaba hazır olan İblisi, öz mübarizəsində səmimi görür. Bu mənada, Quranda cəhənnəm üçün yaradılan və qulağı olsa da eşitməyən, gözləri baxsa da görməyən “heyvan kimi” ins və cinsləri riyakar və yalançı fəqihlərə bənzətməsi anlaşılandı. Qurandakı “Turi-Sina” ifadəsini insanın yanağına, üzündəki çizgiləri isə, “həyyi-qədim”ə (“qədim allah”) bənzədən şair, Sina dağında Musaya verilən 9 möcüzədən xəbərdar olmaq istəyənləri öz xanəgahına ziyarətə dəvət edir: ”Mən Allahı hər yerdə görürəm. O allahı ki, birinə hər şey verir, o birinə heç nə. Allah verdiyini geri alandı; o, istədiyi zaman səni əziz də edə bilər, zəlil də. Bütün işlər ondan gəlir; xeyir işlər də, şər işlər də. O, hər şeydən xəbərdardır; yerdəkilərdən də, göydəkilərdən də. Sən onu inkar edə bilməzsən, ziyana düşərsən”.
Yeddi cümlədən ibarət olan və hər gün hər biri iki dəfə təkrar olunmaq şərtiylə 5 dəfə icra olunan ”fatihə” surəsini Hürufilər, insanın üzündəki yeddi xətt (iki qaş, dörd kiprik, bir saç) olaraq təsvir edir: “Quranın bütün ayələri insanın üzündə yazılıb: Quranın şərhi insanın üzüdür”. Bunu inkar edənlərə Nəsimi, “qeyrətli allah”dan qorxun” deyir. Quranda şeytanın sözünə uymadan allahla əlaqəyə (ipə) girmək, ona möhkəm və qırılmaz tellərlə bağlanmaq üçün insana səsləniş var. Nəsimi, tanrı ilə insanı bir-birinə bağlayan bu “tellər”i saça bənzədir. Şairə görə allah, özünü insanın varlığında, üzündə təcəlli edir: “Sənin varlığının, üzünün sirlərini allahdan başqa kimsə bilə bilməz; nə zahid, nə də fəqih. Sən dəyərlisən; əzəliyyət və əbədiyyət sənin saçlarının uclarındadır”. Nəsimi, dumanı (duxun), gecəni qara olduğu üçün insanın saçına (sufilərdə “sac”, mənfi yük daşıyır), üzünü isə ağ olduğuna görə səhərə, “nur surə”sinə bənzədir. Dünyada gecə ilə gündüz insanın yanağı ilə saçında birləşir. İnsanın gözəlliyi, Quranda da deyildiyi kimi tək və şəriksizdir. Misilsiz olan isə onun saçı (hürufilikdə “saç”, həm də tanrı hüsnünün insan vücudundakı gözəllik nişanəsidir), qaşları və çənəsidir. İnsanın camalı tanrının camalıdır və bu gözəlliyin qarşısında baş əymədiyinə görə allah dərgahından qovulan iblisi, insana xor baxan fəqihlərlə, vazilər və ruhanilərlə bərabər tutan Nəsimiyə görə, öz gözəlliyi ilə ilahi mərtəbədə yer alan insan, tanrıya ibadət edib, ondan kömək ummalı deyil, əksinə, insanın qibləsi də, pərəstişgahı da özü olmalıdır; o, öz gözəlliyinə sığınmalıdır.
32 hərfə istinad edən Hürufilər, Quranın 29 surəsinin başlanğıcında yazılan, fars və ərəb sözlərinin əsasını təşkil edən 14 hərfi (ölməz və əbədi hərflər), qalan 18 hərfdən daha üstün tutmuşlar; “14 hərf 18 hərfi idarə edir və öz ardınca aparır”. Quranın yeddi cümlədən (ayədən) ibarət birincu surəsinin “səb” adıyla ilk dəfə Məkkədə, ikinci dəfə isə “məcani” adıyla Mədinədə sidrə ağacının yanında (Nəsimi, insanın üzünün bu ağacdan ibarət olduğunu söylər) Məhəmməd peyğəmbərə nazil olduğu söylənir. Nəsimi, “səbül-məcani” (iki dəfə yeddi) dedikdə, insanın ana bətnindən gətirdiyi yeddi cərgə kiprikləri, qaşları və saçı nəzərdə tutur. Şair, gözəlin saçlarını merac gecəsinə (“merac” - ərəb hərflərinin insan üzündə təcəssümüdür), Peyğəmbərə verilən ilham sirrini isə onun qaşlarına bənzədir. Hürufiliyə görə, meracda məqsəd, vəchi-insandakı xətləri görməkdən ibarətdir. Quranda Məhəmməd Peyğəmbərlə allah arasındakı məsafə (ən sonuncu zirvə - “iki yay məsafəsi”) iki qövs miqdarından da az göstərilir və bu ifadə ilə insan qaşları arasında oxşarlıq axtarılır; gözəlin qaşları da iki yarımdairə – “qabü qövsеyn” şəklindədir. Hürufiliyə görə, məşuqun qaşlarını ziyarət, onu görmək mеraca gеtmək və Haqqı ziyarət etmək anlamına gəlir. Yaya bənzəyən qaşların bir-birindən azacıq aralıda yerləşməsinə diqqət çəkən Nəsimi, insanların “on dörd gecəlik ay”ın ( kamil insan) iki qövs məsafəsindən xəbərsiz olduğunu söyləyir.
Nəsimi, Hürufilikdə olduğu kimi insan bədəninin boğazdan yuxarısını göy aləmi, aşağısını isə yer kürəsi olaraq təsvir edir. Çənədən başlayan istisna xətt (ekvator) dodaqlar, burun deşikləri, gözlər, qaşlar arasından keçərək onları ikiyə ayırır. Quranda allahla bağlı söylənən ayəni (42-ci surə 9-cu ayə) gözəlin qaşlarına, ağzına və çənəsinə şamil edən, bütövlükdə bütün ayələrin insanı, onun gözəlliyini və nəcib xüsusiyyətlərini şərh etdiyini söyləyən Hürufi şair, “axirət”i qəbul etmədiyindən, insana “bildiklərini və düşündüklərini gözlərinlə də gör” deyir. “Gözlə görmədiyin heç nəyə inanma; Gözünü aç, vücuduna diqqətlə bax və gör ki, bütün varlıqların mənbəyi səndədir. Yüz minlərlə can bu gözün qarasına qurbandır; sənin gözün allahdır”. Nəsimi deyir ki, “əgər gözlərinin gördüyünə əminsənsə, vücudun çəhrinə girib görməlisən sən nə mədənsən, nə gövhər, nə xoş dəryasan. Əgər vücudi-vahidə fərd olmaq istəyirsənsə, öncə vücudun şirkətini məhv etməlisən. Unutma: İncisiz sədəf olmur; bu, həyatın rəmzidir”. “Qəmdən ürəyi pas olan şair”in fikrincə, dünya fani olduğundan, həyatı ötəri həvəsə qurban vermək cahillikdir: “Həva camindən içib çox da həvəsə düşmə. Unutma ki, içdiyin o şərab sənin qatilindir, gəl, o ağunu bir kənara qoy”.
Quranda qiyamət günündə behiştə (Quranda behiştin bağları insan gözəlliyini əks etdirən güzgü sayılır) getmək üçün möminlərin sağ, cəhənnəmə göndərilmək üçün günahkarların sol cərgədə yer alacağından, cənnətdə suyun, südün, şərabın tam başqa dad verəcəyindən söz edilir. Nəsimi, cənnətdə vəd ediləcək şərabı, heç bir məkanda görülməyən təbii gözəlin dodaqlarına bənzədir; bütün əşya insan dodağının çeşməsindən dirilmişdir. Quranda şərab (saf eşq) halal sayıldığı halda (tanrıların peyğəmbərlərə pak - təmiz şərab içirdiklərindən söz edilir), bunun əleyhinə çıxan vaiz və zahidlərə Nəsiminin cavabı birmənalıdır: “Siz qəflət şərabını içmisiniz, tövbə edərək o badəni sındırın, ilahi eşqi, saf məhəbbəti inkar etməyin”.
Dində, allahın insan surəti 12 imam və peyğəmbərin simasında təzahür edir: Nəsimiyə görə yaradan maddi aləmlə, insanla birləşir. Dini rəvayətlərin birində söylənir ki, göy üzündə tək tanrının görə biləcəyi bir lövhə var ki, dünya yaranandan sonuna qədər baş verən və verəcək bütün hadisələr o lövhədə əksini tapır Nəsimi, Hürufilikdəki “kainat, insan vücudunda təzahür edir” fikrinə istinad edərək, bu lövhənin insandan ibarət olduğuna diqqət çəkir; “insan olmasaydı göylər yaranmazdı. Göylərin ixtiyarı, açarları insanın əlindədir”. Şair, insan surətini on səkkiz min aləmin güzgüsü hesab edir və nəinki bütün cismlərin, hətta insanların da o güzgüdə göründüyünü vurğulayır. İşığı zülmət pərdəsi altında gizlənən bu güzgü, Nəsimiyə görə möminlərin güzgüsüdür və onu bilənlər sevinc əhli sayılırlar. Allahın gözə görünməsinə ehtiyac duymayan şairin insana tövsiyəsi: “Allahı özündə gör”.
Nəsiminin, “mən əzələm, axırım isə qələmin yazdığı bütün əşya, eləcə də “Bəttur” surəsi və onun mündəricatıdır” beyti, qələmin və davatın Qurandan öncə yarandığına, müqəddəs sayıldığından Quranda onlara and içildiyinə eyham var. Hürufiliyə görə, “qiyamət”, əski dövrün sonu, yeni dövrün başlanğıcıdır. Hər peyğəmbərin gəlişi, öz dövrünün adamlarının düşüncəsinə uyğun yeni kitab və yeni din gətirir. Bu anlamda Nəsimi, xubların (peyğəmbərlərin) ən mükəmməl anlamda şahı saydığı Fəzlüllahın gəlişini “qiyamət”lə bağlayır. Şair, Nəiminin “ilahi adların cəm olduğu yer”, “allahdan qorxanlara, pis əməllərdən çəkinənlərə doğru yol göstərən kitab” olaraq dəyərləndirilən “Cavidnamə”sini, öz dövrünün “Quran”ı hesab edir və Nəsimiyə görə bu müqəddəs kitabın ayəsi Fəzlüllahın üzündə yazılmışdır. Onun gəlişi ilə dünya dəyişmiş, ruhlar təzələnmişdir...
