Bu gün tənqidçi Cavanşir Yusiflinin doğum günüdür.
Kulis.az bu münasibətlə onun “"Çinar yazıları" və digər mətləblər haqqında” məqaləsini təqdim edir.
Ədəbi tənqid haqda vacib qeyd: Bir nəsr əsəri haqda iki cür yazmaq olar. Birincidə, əsər nə qədər mürəkkəb olsa da, tematika və ideyasını anlatmaq üçün mətnə hörülən hadisələri sapa düzür, danışırsan, oxucu bunu heç yarıya qədər oxumadan bezir, hətta Tomas Mannın ən gözəl əsəri olsa belə.
Tolstoyun "Anna Karenina" haqqında sözləri: Əsərin ideyası nədir? - danışmalı olsam, gərək onu təzədən yazım.
Yəni, bu danışmaqdan məqsəd əsərə oxucu yığmaqdırsa, onu kimsə oxumayacaq. Əsər haqda elə yazmalıyam ki, bunu oxuyan mənim yazımda onun oxusundan fərqli və daha maraqlı ideyalar tapsın, bizdə bu varmı? Məncə, yox...
Mən sözümü əsəri tam olaraq oxuyan, onun haqqında düşüncəsi bəlli olan oxucuya demək istəyirəm. Əsas olan bu deyilmi?
İyirmi-otuz ilin qaynar, süst, həyəcanlı, ölüm-itimli hadisələrinin açdığı şırımlardan birbaşa yazmaq mümkün deyil. İşğal, qaçqınlıq, çadır şəhərləri, torpaqları göynədən düşmən sifəti... bunlardan yazanda istənilən nasir dəyişməyən mövqeni seçir: hadisələrdən şahid kimi danışmaq, hətta o hadisələrin birbaşa iştirakçısı olmasa belə! Bu isə nəsr mətninə publisitik ton verir, bu ton və qammalar çoxaldıqca mətnin bədiilik effekti itir, yerini söz-söhbətə verir. Fikrimcə, bu kimi xətlərdən qaçmaq lazımdır... Real hadisələrdən, həm də tarixdə, dünən və bu gündə qanlı şırım açan hadisələrdən yazmaq istəməsən belə, onlardan qaçmaq mümkün deyildir. Nə yazsan, hansı mövzunu seçsən, həmin şırımlar öz sözünü deyəcək...
Mübariz Örənin "Çinar yazıları" nəsrimizdə son illərin həm qatmaqarışıq, həm çox gərgin, həm də sevincli (kədər, faciəqarışıq) illərinin əksi baxımından, şübhəsiz ki, maraq doğurur. Fikrimizcə, gələcəkdə bu hadisələrin bədii həllində indi tətbiq edilən rakurs dəfə-dəfə dəyişəcəkdir. Dəyişməlidir də. Çünki hadisələrin daxili qatları çox zəngindir. Bu mənada həmin ağrı və dərdlərin bədii ifadəsinin müstəvilərini dərindən araşdırmaq üçün baxış bucaqları ən müasir, ultra-müasir üslub işarələrini özündə ehtiva etməlidir.
Mübarizin hekayəsinin "kompozisiya kəsikləri"ndə bu vəziyyət - ayrı-ayrı fraqmentlərin, həm də səs və küy tonu fərqli farqmentlərin, uyar və zidd ladların bir-birinə qarışması, toqquşub ayrılması... hekayənin ifadə etdiyi mənaların dərinlik ölçüsünü bəlləyir. Onun personajı hər yerdən və hər yerindən zərbə almış, qaraçı taboru kimi çöllərə düşsə də, etnik mədəniyyət və mənliyini itirməyən, itirdiyi mühüm və çox dəyərli nəsnələrə görə içində üsyan edən, aşıb-daşan insandır. Hekayənin əvvəlindəki sevinc coşqusu, alqış səsləri ən müxtəlif keçidlərdən sonra çəkilməz dərdlə əvəzlənir. Yəni dünyada şadlıq və sevinc dərddən, kədərdən ayrı deyil, bunların bir-birini əvəzləməsi zahiri prosesdir, dərdin içində ürəyin sevinclə döyünürmü?
Konkret olaraq Mübarizin hekayəsi onun öz üslub parametrləri daxilində bir sıra detal və ştrixlərlə yadda qalır və bəzi detallar, xüsusən, hekayədə, təhkiyə axınında vaxtilə tankların keçdiyi yolda salınmış dərin izlərin yara kimi hiss edilməsi (...), qaçqın düşən insanların anidən dəyişməsi (zahirən, - insan birdən özünə gəlir, yaxud ağacdan bir yarpağın düşməsilə nələrsə xatırlanır və kəskin dəyişmiş insanın cavanlığı gəlir ekrana-!), qayıdan, alınan, işğal tapdağından qurtulan şəhərin, kənd-kəsəyin həmin o kəskin dəyişmiş qaçqın insana bənzəməsi və üz-üzə durduqda belə bunların bir-birini tanımaması, üstəlik, bütün bunların itkin düşmüş qardaşının pasportuyla böyük darvazadan keçib sonra geri qayıdan adamın ruhunda cilvələnməsi... dəhşətdir və bir belə çalpaşıq düşmüş hadisəni təhkiyədə çeşidləmək, keçidlərin axıcı olmasına nail olmaq sadə məsələ deyildir.
