Kulis.az Alov İnannanın "Keçəlin toyunun müqəddəsliyi - Yazda niyə qan qaynayır?" adlı yeni yazısını təqdim edir.
Yazla bağlı deyimlərdən biri də “qan qaynayır” ifadəsidir. Belə düşünülür ki, yaz olanda yeniyetmələrdə, hələ evlənməmiş gənclərdə, əks cinsə olan maraq, sevmə istəyi hiss olunacaq dərəcədə artır. Əlbəttə ki, əks cinsə olan marağın, yaxud, birinə aşiq olmağın xüsusi “sezonu” olmur. Amma bu ifadəni də görməməzliyə vurmaq olmaz. Bəs onda yazda niyə “qan qaynayır”?
Bu deyimin kluturoloji yaşı beş min ildən çoxdur. Və o, bu gün Novruz bayramı adlandırdığımız bir bayramla, daha doğrusu, onun ilk variantı olan kişi və qadın tanrılar Dumuzi ilə İnannanın müqəddəs toyu ilə paralel olaraq meydana gəlmişdir.
Əkinçiliyin kəşfindən sonra yaratma, törətmə qabiliyyətinə görə torpaq və qadın arasında əlaqə görülməyə başlandı. Onlar eyni dərəcədə müqəddəs sayılırdı. İnsanın dünyaya gəlməsində kişilərin rolu bilindikdən sonra cinsi münasibətlər kultlaşdırıldı, məbədləşdirildi. Bərəkət kultlarına kişilər də əlavə edildi. Beləcə neolit dövrünün insanları min illər boyunca, torpağın bərəkəti və məhsuldarlığı artsın deyə, yaz aylarında kütləvi evliliklər və bununla bağlı mərasimlər təşkil edirdilər. (Ona görə də təkallahlı dinlər, əvvəlki paqanist bilikləri beyinlərdən silmək üçün seksuallığı tabulaşdırdı. Təsadüfi deyildi ki, məsələn, iudaizmə görə ilk insanlar – Adəm və Həvva cinsi münasibət olmadan yaranmışdı, biri palçıqdan, biri də kişi qabırğasından. Cinsi münasibəti murdar sayan iudaist əxlaq məntiqindən çıxış edən islamçılar Babək və xürrəmilərə qarşı “əxlaqsız” damğasıyla hücum edirlər. İttihamın səbəbi xürrəmilərin yaz bayramında (martın 21-ndə) xüsusi içki içərək qadınlı-kişili seksual münasibətdə olmalarıyla bağlıdır. Seks-yaranma-bərəkət əlaqəsini yaz bayramında yaşadan xürrəmilərə, palçıq-qabırğa-insan əlaqəsinə inanan düşüncə sahiblərinin qarşı çıxması normaldır.)
Kosa niyə ölüb dirilir?
Novruz səhnəciklərində Kosanın yerə yıxılıb ölməyi, sonra dirilməyi çoxlarına şit və bayağı görünsə də, bu Novruz elementinin minillərlə yaşı və özünəməxsus məntiqi var.
Qədimdə insan və təbiət bir-birindən ayrılmaz hesab edilirdi və payız ayları təbiətin ölməsi, yaz ayları isə dirilməsi kimi qavranılırdı. Yeri gəlmişkən, monoteist dinlərdə insanların öləndən sonra diriləcəyi ideyası da, bu dünyagörüşün transformasiyasıdır. Təbiəti simvollaşdıran müqəddəs dini personların ölüb-dirilməsinin izlərini xristianlıqda İsanın çarmıxa çəkilib üç gün sonra dirilməsi inancında təkrar görürük. Qeyb olmuş onikinci İmam Sahib əz Zamanın bir gün dirilib gələcəyi də bunun islami versiyasıdır.
Misir miflərində Osirisin ölüb dirilməsindən fərqli olaraq, Şumer miflərində Dumuzinin payızda ölüb yazda dirilməsi toyla nəticələnir. Novruz qəhrəmanları olan Kosa, Keçəl və Keçinin prototipi bitkiçilik və heyvandarlıq tanrısı Dumuzidir. O, həm də çobandır. Bir zamanlar müqəddəs peşə sayılan çobanlıq xristianlığa qədər dəyərini qoruyub saxlayır: İsanın da özünü çoban adlandırması təsadüfi deyil.
Minilliklər boyu keçi də Dumuzinin simvoluna çevrilib. Qədim yunanlarda Dumuzi Dionis adlanırdı, onun da simvolu keçi idi. Şumer ətrafı ərazilərdə günah keçisi anlayışı olub. Yəhudilərin Kəfarət günü ritualında simvolik olaraq xalqın bütün günahları iki keçiyə yüklənir, onlardan biri öldürülür, digəri isə çölə buraxılırdı. Yunanlara da sıçramış bu təsəvvürə görə Dionis bütün insanların günahını öz ölümüylə yuyur. Və yunanlar onu təmsil edən keçini qurban edərdilər. Xristianlıqda İsanın bütün insanların günahlarını öz üzərinə götürərək qurban getməsi və sonra dirilməsi də eyni kontekstdən meydana gəlir.
Digər Novruz personajı keçələ keçək. Keçəlliyin mifologiyada mənalarında biri də yenidəndoğulmadır. Bir çox inisiasiya mərasimlərində ölüb-dirilmə mənasında saçlar dibindən qırxılırdı.
Novruzun digər personajı kosa sözü bir çox mənbələrə görə “saqqalı çıxmayan, ya da seyrək saqqal” kimi mənalar daşıyır. Novruz mərasimlərində Kosa ölür, üstünə su töküldükdən sonra dirilir.
“...Yüz əlli beş yaşında
Lap cavan öldü Kosa”.
Yaxud,
“...Kəfənsiz öldü Kosa
Ərşin uzun, bez qısa”.
C. Bəydilli yazır ki, bir zamanlar yazda, gecəylə gündüzün bərabərləşdiyi gündə şənlik mərasimləri “Kosa” adlanırmış. Bu mərasim köhnə ilin getməsini, yeni ilin gəlməsinin rəmzidir. Güney Azərbaycanda kosa bərəkətlə əlaqəli olduğu halda, quzey İraqda ölüb-dirilmə ilə bağlıdır; burada kosa “ölür”, sonra üstünə su tökülüb “dirildilir”. Kosanın “dirilməsindən” sonra qadınlı-kişili rəqs başlanır, rəqslərdə cinsi əlaqə təqlidi edilir. Buradakı ölüb-dirilmə oyunu və cinsi əlaqə imitasiyası, müəllifə görə, “kosa” motivində birləşən ölüb-dirilmə, törəmə və ölümsüzlük anlayışlarını birliyindən irəli gəlir. Kosa oyunu “Kosa gəzdirmə” adıyla Türkiyədə Kırşehir şəhərində Çiçəkdağı bölgəsində də oynanır, burada da kosanın ölüb sonra dirilməsi motivi qorunub saxlanmışdır.
Kosanın Dumuzi olduğunu dedik. Dumuzinin gəlişindən, daha doğrusu, dirilişindən yaz doğulacaq. Ana təbiət onun simasında bahara hamilədir:
“Mənum kosam canlıdır,
Qolları mərcanlıdır.
Kosama əl vurmayın,
Kosam ikicanlıdır.”
Kosa, keçəl, keçi qədim şumer miflərindən bu günümüzədək gəlib çıxan prototiplər kimi, bir zamanlar Mesopotomiyadan Finikiyaya, Yunanıstana, Anadoluya və nəhayət Azərbaycana qədər yayılmışdır. Sonralar monoteist dinlərin gəlişiylə bu prototiplər paqan ünsürü adlandırılaraq aradan qaldırılmağa çalışılmışdır. Zaman-zaman bəzi xalqlarda bu tiplər tamamilə itmiş, bəzi xalqlarda isə (məsələn, bizdə) modifikasiyaya uğramışdır.
Novruz mərasimlərində Dumuzinin partnyoru İnanna yox kimidir. Onun izləri başqa kültürlərdə görünür.
Dumuzi ilə müqayisədə, Şumer allahlar panteonunda daha qabarıq yer tutan İnanna, Babilistanda İştar adlanırdı. Tanrıların göydə yaşadığına inanan şumerlilər, onların hərəsinin bir ulduzda ifadə olunduğunu düşünürdülər. İnannanın ulduzu Zöhrə idi və onun gecə və səhər görünmələri müxtəlif cür mənalandırılırdı. Gecə görünən Zöhrə eşqi simvolaşdırırdısa, səhər görünən Zöhrə müharibəni təmsil edirdi. Bu gün Hind-Avropa dillərində ulduz mənasını verən “star” (bizdə farslardan keçmə Sitarə adı həmin stardandır) bütün Yaxın Şərqə yayılmış İştarın adındandır. İştar Finikiyada Astarte, Yunanıstanda Afrodita, Avropada isə Ostara olur. Ostara xristianlığın təsiri ilə Ostern/Easter şəklinə salınaraq dini məzmuna bürünür, hər il mart-aprel aylarında İsanın dirilişi kimi qeyd edilir. Ostern bayramının əsas atributları novruzdakına bənzəyir: bolluq-bərəkət simvolu kimi rəngbərəng bəzənmiş yumurtalar, geniş meydanlarda çatılan tonqallar və s.
Bizim yaz şənliklərimizdə Dumuzinin üç simvolu varsa, İnannanın simvoluna rast gəlinmir, yəni, burada qadın cinsində obraz yoxdur. Sadəcə bir dəfə Kosanın Dərbənddən gətirdiyi qoz-fındığı satıb arvad almasından, sonra da həmin arvadın ölməsindən bəhs olunur. Burada da ölüm motivinin mövcudluğu təbiidir, amma kosanın dirilməsindən fərqli olaraq kosanın arvadının dirilməsi məsələsi yoxdur. Səbəb son dərəcə məntiqidir: yarandığı dövrdən üzü bəri patriarxatlığın artan təsiri altında yol gələn bu bayram, bir çox dinlərin içindən keçib günümüzə çatmışdır. Xüsusilə, qadınlara bürünməyi əmr edən islamın gəlişindən sonra Novruzda kim öz arvadına, qızına İnanna obrazında tamaşa göstərməyə icazə verərdi? Şübhəsiz ki, məhz patriarxal düşüncənin nəticəsi kimi bu şənliklərdə qadın obrazı tarixin keçidlərindən sağ-salamat qurtula bilməyib və yarı yolda qalıb. Sovet dövründə baş katib işləmiş Şıxəli Qurbanovdan sonra ilk dəfə Novruz bayramı rəsmi olmasa da, bayram kimi keçirilməyə başladı və Novruz tamaşasının ssenarisinə bahar qız əlavə olundu. Deyim ki, bu əlavə sonradan artırılsa da, əsla onun strukturuna və mahiyyətinə zidd deyil, əksinə tamamlayıcı ünsürdür.
Müqəddəs toy
Torpağın bərəkəti və məhsuldarlığı artsın deyə qədim şumerlilər torpağı simvollaşdıran tanrıça İnanna ilə yağışı simvollaşdıran tanrı Dimuzinin müqəddəs toyunu edirdilər. Hər iki tanrı bərəkət kultunun rəmzidirlər. Qadın və kişinin evliliyindən insanlar yarandığı kimi yağışla torpağın təmasından (torpağın yağışla mayalanması kimi) təbiət yaranır (canlanır). Ona görə də Şumer mətnlərində yaz şənlikləri özünü tanrıların müqəddəs toyu kimi ifadə edir. Yəni, bərəkət, eşq tanrısı İnanna və bitki (həm də heyvandarlıq) tanrısı Dumuzinin bahar gələndə müqəddəs evliliyi. (Dumuzinin yeraltından çıxıb dirilməsindən sonra) Şumer kralları və kraliçaları özlərinin timsalında bu evliliyi hər bahar xüsusi mərasim şəklində qeyd edirdilər. Yeri gəlmişkən, bugünkü Yaxın və Orta Şərq xalqlarının əksəriyyətində davam edən toy ənənələri ilə də biz ilk dəfə Şumer mətnlərində rastlaşırıq. Burada toydan qabaq Dumuzinin İnannaya toy hədiyyələri – müxtəlif bitki məhsullarını gətirməsindən bəhs olunur. Bundan başqa, tabletlərdə yazılan: gəlinin (İnannanın) toyqabağı xüsusi olaraq hamamda yuyunması, gəlinin və gəlin otağının təmizlənməsi və bəzənməsi, toydan qabaq gəlinin bəyin gözünə görünməməsi, bəyin (Bəy evinin) xonçalarda xüsusi hədiyyələrlə gəlməsi, hədiyyələrin düzülməsi, təqdim və nümayişi, toyun rəqslər, mahnılarla müşayət olunması, toyda böyük ziyafətlərin verilməsi, hər kəsin qarnının doyurulması və s. adətlər indiyədək qalır.
Novruz mətnlərində gördüyümüz bu parçanın yaşını indi təyin edə bilərsiniz:
“...Yığar bayram xonçasın
Keçəlin toyun eylər.”
“Müqəddəs toy”un Novruz şənliklərində indiyədək salamat qalmış izləri çoxdur: ev-eşiyin, həyət-bacanın bəzənməsi, bayramı təmiz, yuyunmuş halda, təzə paltarla qarşılamaq, xonça bəzədilməsi, süfrəyə bəzi nemətlərin qoyulması, dadlı xörəklərin hazırlanması, ellikcə müxtəlif oyunların, yarışların təşkil edilməsi, bayramın musiqi ilə müşayət olunması və s.
İnanna ilə Dumuzinin toy məriasimi min illər boyu gah atəşpərəstliklə əlaqələndirilib, gah islamdan sonra imam Əlinin taxta çıxan gününə “çevrilib”, nəhayət Novruz bayramı adıyla gəlib günümüzə çatıb. Dumuzi xristianlıqda İsanın timsalında çarmıxa çəkilib və göyə qalxıb, sonra dirilib. İnanna isə akkadlar tərəfindən İştara döndürüləndən sonra Avropada Ostara, ordan da Ostern, Eastern adıyla Dumuzinin/İsanın yenidən dirilişi bayramının adında özünü qoruyub saxlayıb. Xristianlıqdakı İsanın kilsə ilə (İnannanın timsalında) evlənməsi də, bəzi araşdırmaçılara görə, İnnanna və Dumuzinin toyunun izlərini daşıyır.
Donuz piri?!
Şumerlilərin hansı xalqın əcdadı olması məsələsində mübahisələr bu gün də davam edir, amma mən də onları prototürk sayanlara daxiləm. Şumerlilər özlərinə Kəngər deyirdilər və bu gün Azərbaycanda özünü Kəngər tayfalarından sayan xeyli sayda insan var. Hazırda dilimizdə 800-ə yaxın Şumer sözlərindən istifadə edirik. Türkiyədə aylardan biri Dumuzinin adını daşıyır: Temmuz, iyul ayı. Dumuzi – bir zamanlar çox bala verdiyinə görə bərəkətli və müqəddəs heyvan sayılan vəhşi donuzla eyniləşdirilib. Dilimizdəki donuz kəlməsinin Dumuzinin adıyla əlaqəli olduğunu qeyd edən türkdilli şumerşünaslarla həmfikirəm. (Türkiyə türkcəsində donuza domuz deyilir.) Əlavə olaraq Azərbaycanda müqəddəs hesab edilən Donuz piri var. Donuzu murdar sayan bir islam ölkəsində necə ola bilər ki, donuz adlı pir olsun? Bu pirin Dumuzinin adı ilə bağlı olması ağlabatan deyilmi?
Dilimizdəki başqa bir söz, damazlıq sözü də heyvandarlıq tanrısı və çoban olan Dumuzinin adının bir törəməsi kimi görünür.
Novruzda səməni cücərdib suya tullamaq adəti də qədim Şumerdən gəlir. Bu səmənilər də Dumuzinin şərəfinə cücərdilərdi.
Tanrıların müqəddəs toyu təkcə Mesopotamiya ərazisində – Şumer, Assur və Babil mədəniyyətində yaz şənliklərinin vacib hissəsi olmayıb, bu ənənə Yunanıstanda da min illərlə göy tanrısı Zevslə yer tanrısı Heranın müqəddəs toyu kimi keçirilmişdir. Qədim yunanca bu müqəddəs toy “hieroqamiya” (ἱερογαμία), yaxud “Hieros gamos” (ἱερὸς γάμος) adlanırdı.
