“Münəccimin şagirdi” filmi haqqında
1983-cü ildə Azərbaycanda, Cəfər Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında “Münəccimin şagirdi” adlı qısametrajlı bir animasiya filmi istehsal olunub. Ssenarisi xalq nağılı əsasında yazılmış pritçavari sosial faciə komik planda təqdim olunur. Bu janr müxtəlifliyi bir kontrast yaradır.
Ulduzları seyr edən bir münəccim bir gün özünü qəribə aparan daha düzü, par-par yanan ulduz görür və o ulduzun altında bir bəla olduğunu düşünür. Münəccim tənbəl şagirdi ilə birlikdə o ulduzun altında yerləşən şəhərə yola düşür. Şəhər ilk baxışdan abad, necə deyərlər “ictimai asayişli” görünsə də, nəticə ağlagəlməz istiqamətə dəyişir. Şəhərə girməkdən tutmuş, gözünlə gördüyün və görmədiyin hər bir şeyin qiyməti bir qapaza satılır. Bu şəhərin həyat qaydalarının öz tənbəl xisləti ilə tam uyğunlaşdığını görən şagird özünü xoşbəxt hiss edir;
“Bir qapaz artıq, bir qapaz əskik, qalıb burda yaşayar, bir gün görərəm”, düşünür. Başını qapazın altına qoyub gözəl bir bağ da alır. Amma bir gün bağına girən oğrunu tutub ədalət tələb edəndə şəhər rəhbəri onun özünü dar ağacına çəkir. Sadə bir səbəbdən, şagirdin boynu kəndirə başqalarınkından daha çox uyğundur. Yalnız münəccimin ağıllı tədbiri sayəsində şagirdin canı qurtarır.
Totalitarizm modeli bir antiutopik cizgi filmində (ssenari müəllifi Mailə Muradxanlı) nağıl kimi təqdim olunur və filmin rejissoru Arif Məhərrəmovun dediyinə görə, belə ciddi bir mövzuya toxunan film senzuranın diqqətindən yayınır, ona əhəmiyyət verilmir: “Buna bir nağıl kimi yanaşdılar. Hərçənd mən bunu dissident əsər hesab edirəm. Mərkəzdə də, Moskvada (o zaman filmlər ittifaqın mərkəzi sayılan Moskvada təsdiq olunurdu) elə əhəmiyyət vermədilər. Orada yalnız finalı dəyişdilər. Orijinalda tənbəl şagird dar ağacından asılırdı, mərkəzsə belə bədbin sonluğu olan finalla razılaşmadı, biz də münəccimin köməyilə şagirdi “xilas etdik”.
Film xalq nağılından daha başqa bir detalla da fərqlənirmiş. Orijinal adı “Loğman ilə şəyirdi” (http://www.nagillar.az/article/a-225.html) nağılında hər şey bir manatadır, filmdə onu bir qapazla əvəz ediblər.
“Bu dəyişikliklə biz həm də şəxsiyyətin aşağılanması mövzusunu qabartmaq istədik” - deyə filmin rejissoru şərh edir. Rəssam Yelena Qolubeva rejissor Arif Məhərrəmov filmdə yarıqabarıq kuklalardan istifadə edir, bu, həm də Azərbaycan animasiyasında belə texnikadan istifadə olunan ilk filmdir.
“Yarıqabarıq kuklalar həcmli görünür, bütövdən fərqlənmir, həm də dekorativ səthə yaxşı yerləşir. Hətta bunun kukla yox, yarıqabarıq kukla olduğu da hiss olunmur” – rejissor seçimini izah edir.
Şəhər sakinləri kuklalarının küt və xoşbəxt ifadəsi münəccimin müdrik və kədərli siması ilə kontrast yaradır və bunlar artıq müəllif mövqeyini ifadə edir.
Kuklaların hərəkət mexanikası (əvəzlənən statik-çevik vəziyyət) sırf texniki səbəblə bağlı olsa belə, bu real hərəkət tezliyindən fərqlənmə üçüncü gözün müşahidəsi, konservə olunmuş zaman təəssüratı yaradır.
Mətnin “Qədim zamanlarda, bir vilayətdə…” sözləri ilə başlaması isə məmurlar və tamaşaçılar üçün bir aldanışdır.
“Münəccimin şagirdi” antiutopik nağıldır - sovet kommunizmi ideyasının absurdluğunu göstərir, şəxsiyyəti tapdamaqdan keçən bir modelin xoşbəxtlik yox, faciə gətirəcəyini eyhamlaşdırır. Bu film düşünməkdən məhrum olan (daha düzü, sistemli şəkildə məhrum edilən) bir başın salamat olması kimi klişe fikrin (“başını aşağı sal, yaşa” kimi) xülya olduğunu söyləyir. Amma əlbəttə ki, nağıl-folklor çərçivəsində. Və əlbəttə ki, bu ideya-problematika tək Sovet kommunizmi deyil, bütün dövrlər üçün xarakterik ola bilər.
“Bu mənim ilk işim idi. İstəyirdim yeniliklər olsun. Dovşan, keçi obrazlarından (o dövr cizgi filmləri üçün ənənəvi obrazlar) fərqli obraz istəyirdim. Elə yarıqabarıq kukla kimi çətin texnikanı da bu həvəslə seçmişdik” –deyə animasiya rejissoru, rəssam Arif Məhərrəmov söyləyir.
“Münəccimin şagirdi” ciddi mövzular qoysa da, pritçavari yüngüllüklə təqdim olunur, müəlliflər buna musiqinin, təhkiyə tərzinin, rəng həllinin köməyi ilə nail olur. Məhz ona görə şəxsiyyət aşağılanması, cahillik, totalitarizm kimi sosial faciə faktorları xronometrajı 10 dəqiqə olan bir cizgi filminə ağırlıq etmir.
Filmin daxili məzmunu, komik, lətifə danışar kimi təhkiyə tərzi (mətni aktyor Şahmar Ələkbərov səsləndirirb), musiqi (bəstəkar Nazim Əliverdibəyov), mozaik kompozisiya (quruluşçu rəssam : Arif Məhərrəmov, Yelena Qolubeva ) ilə absurd komediya bütövləşir, sosial faciə məzmunlu əhvalat mahiyyətini dəyişmədən absurd komediyaya çevrilir.
Filmdə emosiyalar müxtəlif deyil, 3-4 emosional hal - müdrik donuq hal, tənbəl küt ifadə və ya xoşbəxtcə gülən simalar var. Bu vizual baxımdan tamaşaçıya yorucu ola bilər. Teatr rejissoru Qordon Kreqin bir vaxtlar dediyi kimi “gözün qavrayış üçün ən iti orqan olduğunu” nəzərə alsaq, hər bir audiovizual məhsulda olduğu kimi cizgi filmində də vizual dinamiklik vacibdir.
“Münəccimin şagirdi” cizgi filmi dinamizmi vizual təsvirdən çox mətndə, təhkiyədə görür – hadisələr də, ona münasibət də, mətnlə, təhkiyə tərziylə izah olunur. Bu texniki imkansızlıq və ya məhdudiyyətlərdən ola bilər. Amma həm də ola bilər ki, təsvirdən çox, səsə, sözə bağlanan Yaxın Şərq mədəniyyəti ənənələrinə sadiqlikdən olsun. /“Azərbaycan animasiyası”. Praqa, 2017/
