Kulis.az Mehman Qaraxanoğlunun “Avropa həyatımıza necə daxil oldu?!” essesini təqdim edir.

"Haqverdiyev filan hekayəsində filanı demişdi" konstruksiyasından qurtulub "intellektual barmaqlarla" Haqverdiyev pianosunun dillərində fantazya yapmağı öyrənməliyik”. - Niyazi Mehdi

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev bir pərdəli “Qoca tarzən” pyesində qoca tarzənin dili ilə deyir: “Bir tək sənətkar sənətkarın qədrini bilib yaddan çıxartmaz”. Bu fikir müəllifin eyniadlı hekayəsində birbaşa ifadə olunmasa da, onun da semantik yuvasından “Sənət sənət üçündür!” tezisi “boylanır”. Böyük sənətkarın ədəbi fəaliyyətinə qiymət verərkən bu məqam həmişə diqqət mərkəzində olmalıdır. Haqverdiyev öz ümümbəşəri sənət həqiqətinə yetənə qədər ağrı-acılarla dolu bir yol qət etmişdir. Tiflis mühiti, səkkiz illik Peterburq həyatı, ümumən, XIX yüzilliyin sonu, XX yüzilliyin əvvəllərində dünyada gedən qlobal proseslər onun dünyagörüşündə sarsıdıcı təbəddülatlar yaratmış, yetkin bir sənətkar kimi formalaşmasında müstəsna rol oynamışdır. Haqverdiyevlə eyni vaxtda və ondan əvvəl bu uzun və məşəqqətli yolu Həsən bəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov, “Şərqi-rus” qəzetinin yaradıcısı Məhəmməd ağa Şahtaxtinski, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu və digər aydınlarımız keçmişdir.

Əsrdaşı və yaxın dostu olan Nəcəf bəy Vəzirovla Haqverdiyevi birləşdirən ortaq nöqtələr çoxdur; hər ikisi Şuşada anadan olmuş, ilk təhsilini də orada, ali təhsillərini isə Rusiyanın müxtəlif şəhərlərində almışlar. Hər ikisinin Azərbaycan teatrının inkişafında misilsiz xidmətləri olmuşdur. İlk səhnə əsərlərinin yazılma tarixləri də üst-üstə düşür. Hər iki sənətkarın yaradıcılığa dramaturji nümunələrlə başlamasının ədəbi-sosial, ictimai-siyasi səbəbləri demək olar ki, eynidir; maarifçilik missiyalarını daha dinamik şəkildə (Çünki teatr buna daha orqanik şans yaradırdı) həyata keçirmək. Digər səbəb isə təbii ki, Axundzadə cazibəsindən çıxa bilməmələri idi. Füzuli haqqında C.Cabbarlının söylədiyi ”Füzuli elə bir tilsim idi ki, ədəbiyyatımız ondan bir addım belə olsun bayıra çıxmır və uzun illər yeni bir şəklə keçmirdi” fikirləri M.F.Axundzadəyə də aid etmək olar. Axunzadə də özündən sonra bir tilsim haləsi yaratdı. Onu qırmaq asan deyildi. N. Vəzirov bütün ömrü boyu bu çevrədən çıxa bilmədi. Amma Haqverdiyev çıxdı.

Biz “çıxmaq”, “qırmaq”, “dağıtmaq”, “qurmaq” sözlərinə də bir qədər həssaslıqla yanaşmalıyıq. Haqverdiyev “çıxıb” hara getdi ki? Elə Axundzadə təməli üzərində yeni ədəbi variasiyalar edərək “Pəri cadu” kimi parlaq bir səhnə əsəri yaratdı və simvolizmin bünövrəsini qoydu. Başqa cür desək, təməl üzərində təməl götürdü. Olurmu belə şey? Təbii ki, sənət mümkünsüzü mümkün edir.

Bu yazıda diqqətinizi Haqverdiyevin iki şedevrinə - “Ayın şahidliyi”, “Ata və oğul” hekayələrinə yönəltmək istəyirik.

“Ayın şahidliyi”ndə ay, həqiqətə şahidlik edir. Füzuli misraları hekayəyə epiqraf seçilib: “Key gəh qədim kimi xəmidə, Gahi pür olan misali-didə!”. Ayın qövs şəklində olan bütövləşməmiş forması Məcnunun əyilmiş qəddinə, dairəvi forması isə yaşla dolmuş göz bəbəklərinə bənzədilir. Bu epiqraf iki reallığı ortaya qoyur. Birincisi, dahi Haqverdiyevin klassik ədəbiyyata, başlıcası, Füzuli ruhuna dərindən bələdliyini. İkincisi, epiqraf seçərkən hansı ədəbi-bədii-estetik meyarların gözlənilməsini.

Füzulinin “qəddar” təşbehi qurşun kimi hekayənin canında fırlanır. Epiqraf başda verilsə də, son nöqtəni də o qoyur. Bunu nöqtə deyil, ruh möhürü də adlandırmaq olar. Epiqrafdan sonra təhkiyəçi sözü təbiətə verir. Hərçənd ki, təbiət lap başlanğıcdan hekayənin adı ilə danışmağa başlayır. Yaz fəsli olsa da, “dolu sünbüllər məzlum-məzlum başlarını aşağı salıb, qətlinə fərman verilmiş müqəssirlər tək cəlladları olan biçinçilərə müntəzir idilər”. Göründüyü kimi, artıq Ay da (Kosmos), başları kəsiləcək sünbüllər də (Yer) oxucunu ruhən baş verəcək gözlənilməzliklərə hazırlayır. Yeddi tifilin günahsız atasının – Səlmanın heç bir yalvarışına məhəl qoymayan cəllad, qurbanının iki rükət namaz qılması arzusuna qarşı çıxmır. Və bundan da sarsıdıcı səhnə namazdan sonra Səlmanın Ayı şahid tutması və təkrarən imdad diləməsinə quldurun heç bir reaksiya verməyib qəribə bir susqunluqla “tüfəngini düzəldib” Səlmanın düz ürəyindən vurmasıdır.

Ədəbiyyat, deyəsən, elə budur - danışmaq lazım olan yerdə susmaq! Müəllifin susduğu məqamlarda oxucu qışqırmaq istəyir. Belə ekstremal situasiyalarda susmağı həyat qəbahət saysa da, sənət saymır. Rəssamlığın ədəbiyyatdan daha populyar olmasının bir səbəbini də burada axtarmaq lazımdır.

“Ayın şahidliyi” bir sadə həqiqət üzərində qurulub: “Nahaq qan yerdə qalmaz”. Dərindən baxanda irili-xırdalı bütün gözəl mətnlər bizə bəlli olan həqiqətləri simvollaşdırır. Deməli, əsl müəllif gedəcəyi yolun xəritəsini əvvəlcədən cızır və düşüncə burulğanlarından keçeb o “bəlli” həqiqətə can atır. Vay o günə ki, müəllifin yol xəritəsində “Nahaq qan yerdə qalmaz” kimi cümlə-işarətlər olmaya. Acı bir tablo alınar; üzməyi bacarıb, amma hara gedəcəyini bilməyən adamın halətinə bənzər bir tablo. O üzməyi bacarsa da, gec-tez yorulacaq və sonsuz mətndə batacaq. Bugün gənc yazarlar daha çox məhz bu sindromdan əziyyət çəkirlər.

Quldur, Səlmanı öldürdüyü dərədən keçərkən gülür. Özü də ucadan! Ax, “sevimli” yaddaş! Sən öz möhkəmliyinə əminsənmi?! “Süleyman quldura bir az ara verib, tüfəngi düzəldib onu kürəyinin ortasından vurub, öz qardaşının qanını aldı…” Sizin zənninizcə, “tüfəngini düzəldib” feli bağlaması təsadüfənmi təkrarlanır?! Yox və yenə də yox! Axı, quldur da beş-altı ay bundan əvvəl amansız bir soyuqqanlıqla “tüfəngini düzəldib” Səlmanı ürəyindən vurmuşdu. Haqverdiyev “Nahaq qan yerdə qalmaz” postulatına ekvivalent olaraq “Hər şey olduğu kimi qayıdır” bəlli tezisini qoyur. Hətta söz, cümlə və sözə, cümləyə çevrilməyə macal tapmayan hərəkətlər də qayıdır. Bu, birincisi. İknincisi, əhvalatın “axırı”na xüsusi qəddarlıqla çıxan müəllif yenə də mətni rahat buraxmır – qələmini cərrah bıçağı kimi onun bətnində gəzdirir, kəsib doğrayır, təmizləyir onu. Kimsə sözügedən tekstdə bunu təsadüfi hal kimi qəbul edə bilər. Götürün Haqverdiyevin istənilən mətnini və baxın, lap elə çoxuna tanış olan “Bomba”sını, bircə dənə artıq sözə və ya ifadəyə rast gəlsəniz, əllərimi qaldırıb təslim olacağam. “Çeşmək”, “Mirzə Səfər”, “Yaşılbaş sona”, “Qiraət”, “Mütrüb dəftəri” və onlarla başqa mətnləri də bu cürdür. Dünya nəsrinin nəhəngləri də bu yolla gedib. Siz məni necə inandıra bilərsiniz ki, “Qoca və dəniz”in, “Anna Karenina”nın, “sözün Allahı” (J.P.Sartr) Folknerin tutaq ki, “Emili üçün qızılgül” hekayəsinin doğuluş çəkisi ilk andan o qədər olub?! Bəli, “Mətn MƏTNdən təmizlənə-təmizlənə, cilalana-cilalana formalaşır və ona lazım olmayan artıq ünsürlərdən xilas olur”. (Kamal Abdulla).

Mətn bitir... Amma əmisinin danışdığı hekayət uşağın röyasında davam edir. Özü də necə?! Daha ağrılı, daha möhtəşəm! Uşaq arzsusuna çatıb - röyada Ayla danışır. Ayın danışdığı hekayət mətn içərisində mətndir. Ay indi dünya şahidinə çevrilib. Daha çox Şərqin! Ə.Haqverdiyev bir mütəfəkkir olaraq dünya və Şərq tarixinin ən qaranlıq yerlərinə işıq salır – Ay işığı! Bu da Ayın son sözü: “Mənim üzümdə siz bir qara ləkə görüb onu ləkə hesab edirsiniz. Xeyr, o, qara ləkə deyil, bəlkə mənim alnımın tüstüsüdür ki, əqvami-islamiyyənin hər cəhətdən cəmi millətdən geri qaldığını görüb ciyərimdən çıxardıram”. İstər-istəməz adam düşünür: Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev dünyanı, Şərqi, başlıcası, özümüzü necə gözəl tanıyırmış...

“Ata və oğul” hekayəsinin adı yaddaşımızda nəsillərarası qarşıdurmalar - atalar və oğullar problemini assosiasiya edir. Lakin bu, ilk baxışdan belədir. Maraqlıdır ki, hekayənin təhlili də əsasən, bu istiqamətdə gedib. Mətnin ana materiyasından gələn səslər isə tamam başqa şeylər diktə edir. Əsl həqiqətdə isə hekayədə iki sivilizasiya, iki əxlaq və iki mədəniyyət qarşılaşdırılır: Şərq və Qərb. Birincisini ölüm yatağında olan Hacı Xəlil, ikincisini isə onun cavan oğlu Əkbər və dostu Rüstəm simvollaşdırır. Son anlarını yaşayan Hacı Xəlilin səksən beşillik ömrü kino lenti kimi gözlərinin önündən gəlib keçir. Hadisələr finişdən starta doğru gedir. Kadrlar yerini dəyişdikcə oxucu istər-istəməz minillərdən gələn dəyərlərlə həyatımıza yeni daxil olan Avropa əxlaqını müqayisə edir və özü üçün ibrətamiz nəticələr çıxarır. Əgər hekayənin XX əsrin əvvəllərində yazıldığını nəzərə alsaq, müqayisə və paralellərin çağımızda nə qədər aktual olduğu göz önündə canlanar. Sanki XX və XXI yüzilliklərin əvvəlləri ruhən bir-birini tamamlayır – daha konkret desək, XX əsrdə başlanan inteqrasiyalar mehi bizim əsrimizdə güclü tufana çevrilib Şərqi öz ağuşuna alır. Məlum olduğu kimi, ötən əsrin əvvəllərində dünyada gedən ictimai-siyasi hadisələr və onların inqilabi mahiyyəti dünya ölkələrini gözlənilmədən və sürətlə bir-birinə yaxınlaşdırırdı. Azərbaycan da bu dünyəvi proseslərdən kənarda qalmadı. Əksinə, neft bumu bizə sürət yığmaqda kömək etdi.

Əvvəl Şərqin ekzotik ruhu Avropanı (Müsyö Jordanları) özünə çəkirdi. Sonra maddi-mədəniyyət abidələri Avropanın gözünü qamaşdırmağa başladı. Onlara sahiblənmək üçün məkrli yollar aradılar. Fridrix Bodenştedtin Tiflisə təkcə Şərq dillərini öyrənməyə gəlməsini söyləmək siyasi-ideoloji baxımdan yanlışdır. O da qayıdanda özüylə nəyisə aparmalı idi. Hədəf Mirzə Şəfi Vazehin divanı oldu. Mirzə Şəfinin Avropada tanıdılmasında Bodenştedtin rolunu da gəlin, şişirtməyək. Unutmayaq ki, bu alman Mirzə Şəfinin şeirlərinin toplandığı yeganə dəftərini – “Divanı”nı özüylə aparıb. Və ən ağrılı hal odur ki, Mirzə Şəfini yabançı dillərdən çevirib oxuyuruq...

Avropa özü gəlib həyatımıza daxil olmadı. Biz də can atdıq. Şahbaz bəyi xatırlayaq. O, nişanlısı Şərəfnisəyə deyir: "Mənim tay-tuşlarım tamam mərifət sahibi olub, qulluq edib, hörmət, izzət tapıb, xoşbəxt olublar. Mən qalmışam elə bu qamışlıqda adsız, sansız”. Kim zəmanət verib deyə bilər ki, Fransa mühiti, ordakı əxlaq meyarları (meyarsızlıqları) Şahbaz bəyi dəyişməyəcəkdi?! Şəhrəbanu, Şərəfnisa və Xanpərinin qadın fəhminə, şübhələrinə haradasa “alqış” düşür! Biz Şahbaz bəydə böyük Mirzə Fətəlinin maarifçilik ideyalarının təcəssümünü gördüyümüzdən ona bəraət qazandırırıq. Amma Paris, Şahbazları təkcə inkişaf etmiş qabaqcıl Avropa şəhəri kimi deyil, həm də Şərq standartlarına uyğun gəlməyən adət-ənənələrinə, daha çox qadınların açıq-saçıq geyim-keciminə görə özünə çəkirdi. XX yüzilliyin əvvəllərində Şahbaz bəyin “davamçısı” Rüstəmi də Peterburqa, Vyanaya, Berlin və Parisə çəkən eyş-işrətlə məşğul olub yüngül bir həyat keçirmək ehtirası idi. O “bəzəkli” dünyaları görüb qayıdan Rüstəm üçün Əkbəri yoldan çıxarmaq çox da çətin olmur. Hacı Xəlilin “qamışlıq”da yaşadığı dinc, rahat, harmonik həyatına biryolluq arxa çevirən Əkbər özü də bilmədən öz faciəsini yaxınlaşdırır.

Gənc Haqverdiyevin özü də rus və Avropa mədəniyyətlərinin içərisindən çıxıb yenə “qamışlığ”a qayıtmışdı. Şərq əxlaqı, “Quran” çağırışları, minillərin arxetipləşən dəyərləri onu yolunu azmağa qoymadı. Qarşısına qoyduğu hədəflər də ona yardımçı oldu. Ədib sanki həyəcan təbili çalırdı: Gedənlər qayıtmaya bilərlər. Bəzən qayıdanlar “Müctəhidin təhsildən qayıtması” kimi (S.Ə.Şirvani) “qamışlığ”ın sakitliyini pozub gəlsələr də çifayda?! Az sonra böyük Sabir də fəryad edirdi: “Tacirlərimiz (Avropaya ilk gedənlərimiz!) Sonyalara bənd olacaqmış, Bədbəxt Tükəzbanları neylərdin, İlahi?!”

Yazıçı bütün bu paradoksal düşüncə qumbaralarını hekayənin məhdud ərazisinə yerləşdirə bilir. Amma bu haqda bizə heç nə demir, göstərir. Fikirlər mətndən sıçrayır. Təhkiyəçi diqqətimizi daha çox Hacı Xəlilin ömür yoluna yönəltməklə çətinliklər, ağır sınaqlar bahasına insanın uzun və gözəl bir ömür yaşaya bilməsi ideyasını irəli sürür. Ölüm yatağında olan Hacı Xəlil oğluna iki əmanət vəsiyyət edir: “Əvvəl, bala, bu qoca anan ki, burada oturub, sənin çox zəhmətini çəkib, sənə süd verib, gündüzlər və gecələr gözlərini sənin gözlərinə dikib nə rahat olmayıb, nə yatmayıb, səni dizlərin üstə bəsləyib, sənin barəndə cəmi analıq haqqını yerinə yetirib. İndi də ömrü keçib, əldən düşüb, sən də onun axır günündə gözdən qoymuyasan, həm mənim ruhum səndən razı olar, həm Allah. İkinci vəsiyyətim sənə budur: əgər yenə istəyəsən mənim ruhum səndən razı olsun, bu qoca Kərbəlayı Qulaməlidən muğayat ol. Çünki onun ömrü bu qapıda nökərçilikdə keçib. Bu Kərbəlayı yaxşı kişidir, Allah bəndəsi, doğru, dürüst adamdır. Hörmətə layiq kişidir. Necə ki mən onu indiyə qədər saxlamışam, sən də onu elə saxla, Allah səndən razı olar”. Hacı Xəlil son gücünü toplayıb oğluna nəsihət edir: “Əvvəla, bala, bu gündən ömrünün axırınadək sən bunu heç xəyalından çıxartma ki, müsəlmansan. Quranın və peyğəmbərin şəriətinin hökmlərinə həmişə itaət elə və bilgilən ki, bu itaətin axirət ruyi-səfidliyindən savay, dünya xoşbəxtliyi də səninlə olar və Allahın əli və kölgəsi heç vaxt sənin üstündən kəm olmaz. Oğul, cavansan, cavanlığın səhv və xətası olar, çalış xəta etmə. Əgər xudanəkərdə, səndən bir səhv baş versə, tövbə elə, həmişə səy elə heç kəsə sənin nə dilindən, nə əlindən və nə əməlindən ziyan dəysin. Bacar dünyada hamıya yaxşılıq elə, kömək istəyən və sənin pənahına qaçanı heç naümid qaytarma, çünki acizə, mərizə, yoxsula kömək eləmək yaxşı sifətlərin biridir.

Oğul! Mən sənə çox dövlət və mülk qoyub gedirəm və bu dövlətin binası mənim savadım olub. Ona görə, bala, övladın olsa bitərbiyə qoyma və elma axtaran fəqir uşaqlarına kömək elə. Çünki onlar oxuyub adam olsalar, sən onlara baxdıqca həmişə şad olub və bu şadlıqdan bir ayrı cür ləzzət aparacaqsan.

Yaman yoldaşdan, oğul, həmişə uzaq qaç. Çünki yaman yoldaş səbəbinə insan min bəlayə düçar olar, abrusu əlindən gedər, xalq arasında bədnam olar. Yenə deyirəm, aman yaman yoldaş əlindən!”.

Biz Hacı Xəlilin son sözlərini olduğu kimi yazıda verməməkdən özümüzü saxlaya bilmədik. Çünki bu mətn bir neçə aspektdən maraqlıdır. Birincisi, hələ Şərqdə ilk müstəqil Cümhuriyyətimizin qurulmasına on beş il, Əli bəy Hüseynzadənin “Fyuzat” jurnalında təqdim etdiyi “Türk hissiyatlı, islam etiqatlı, firəng qafalı” konsepsiyasına isə dörd il qalmış gənc Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev böyük öngörənliklə dövlətimizin və onun simvolu olan Üçrəngli bayrağımızın təməl prinsiplərini bədii şəkildə ortaya qoyurdu. Hacı Xəlil məhz sözügedən ideoloji xəttin daşıyıcısı olduğundan bütün çətinliklərə sinə gərib ömrünün dinc finişinə gəlib çatır. Bu yerdə istər-istəməz ağlımıza dahi Aristotelin aşağıdakı fikri gəlir: “Ədəbiyyat tarixdən daha fəlsəfidir”. İkincisi, qənətimizcə, Cümhuriyyət dövrü yazarları müasirləşməyə (avropalaşmağa) çox ehtiyatla yanaşırdılar. “Firəng qafalı”lıq hələ indiki anlamda büsbütün “avropalaşmaq” demək deyildir. “Türk hissiyatlı”lıq, “islam etiqatlı”lıq tələbi qəti və aydın şəkildə qoyulur, amma “firəng qafalı”lıq ideyası bir qədər mücərrəd formada və ehtiyatla irəli sürülür. Təhlil etdiyimiz hekayədə də “avropalaşıb” büsbütün “yaman yoldaş”a çevrilən Rüstəmin ucbatından bir Şərq ailəsi tamamilə məhv olur. Epoxal yanaşsaq, Qərb Şərqi “çökdürür”.

İkinci dəfə Müstəqillik əldə edəndən sonra götür-qoy eləmədən Avropadan həyatımıza daxil olan hər cür “məhsul”a bir Şərq “qonaqpərvərliyi” ilə qucaq açmağımız bizə çox baha başa gəlib və gəlməkdədir. İmperiyanın çoküşündən az sonra böyük türk Oljas Süleymanovun dedikləri çağımız üçün də aktualdır: “Biz Avropa sivilizasiyasına kanalizasiyadan qoşuluruq”. Ustad Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev hələ ötən əsrin əvvəllərində bu acı reallığın əyani təcəssümünü “Ata və oğul” hekayəsində vermişdir.

Bugün Qərb sivilizasiyasının “Avropa mərhələsi”nin başa çatdığını söyləyənlər də vardır. Amma sual olunur: Nə dəyişilir ki? Ən “yaxşı” halda başa çatan “Avropa mərhələsi” Şərq kontekstində davam edir. Ona yoluxan Şərq hələ uzun müddət bu “xəstəliyin” altını çəkəcəkdir.

• Dolayaram dikdabanıma dünyanı - Şəlalə Adilqızının şeirləri
• Kitab oxumayan, filmlərə baxmayan dayaz aktyorlarımız
• Təzə müdir dedi ki... - Xalq artistini kim işə götürmədi? - Sözüm var