Füzuli Məcidli

Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru

Dostlar, çox qəribə meyllər ortaya çıxıb. Televiziya kanallarımıza baxmaq imkanım məhdud olsa da, sosial şəbəkələr vasitəsilə yayımlanan bəzi verilişləri izləyirəm. Şou və bayağı çal-çağırdansa, ekspert çatışmazlığı şəraitində olsa belə, ictimai və elmi müzakirələrin olmasını təqdir edirəm. Axşam rastıma çıxan "Üzeyir necə oxudusa, hətta Əli Mirəliyev də qol götürüb oynadı" başlıqlı az qala iki saatlıq buraxılışın şokunda ikən, səhər tezdən izlədiyim və xalq qəhrəmanı Babəkə həsr olunan bir veriliş məni bu cızma-qaraya sövq etdi.

Məkan və zaman anlayışlarını bir kənara qoyaraq, heç bir mənbəyə əsaslanmadan 100 il, 1000 il əvvəlki tariximizə qətiyyətlə qiymət verməyə, fikirlərimizi ehkam kimi qəbul etdirməyə çalışırıq. Fikrimcə, bu çox ziyanlı tendensiyadır və ziyalılarımız bu məsələlərdə son dərəcə ehtiyatlı olmalıdırlar. Onların ictimai və elmi statusla dedikləri və yazdıqları, kimlərinsə əlində "mənbəyə" və manipulyasiya vasitəsinə çevrilir. Bəzən bir ifadənin yerində işlədilməməsi onların söyləmək istədiyi fikrin mahiyyətini tamamən dəyişir.

Keçmişinə tənqidi yanaşma vasitəsilə özünüdərk çox vacib amildir. Amma bunun üçün əlinizdə kifayət qədər geniş və əsaslı bilgilər, mənbələr olmalıdır.

Birincisi, əgər mövzu türklərin Qafqaz və Anadoluda yerli və ya gəlmə olduğunu isbatlamaqdırsa, bunun üçün qədim Mesopotamiyada (İkiçayarası) yaşayan xalqların (Şumer, Akkad və s.) yazılarını və dillərini öyrənməli, eyni zamanda əski türk, ərəb, fars, rus və hətta erməni dillərini və əlifbasını ilkin mənbədən oxuya bilməli, ən əsası, çox diqqətli olmaq lazımdır. Hər kəs fikrində sərbəstdir, amma mən türklərin Qafqazlara gəlmə olması fikrini qəbul etmirəm. Xalqların ilk köçündə Babilin və digər sivilizasiyaların yüksəlməsi ilə türklərin bir qisminin Mesopotamiyadan şərqə doğru hərəkət etdiyi, orda böyük imperiyalar quraraq yenidən qərbə doğru yönəldiyi qənaətini paylaşıram. Çünki türk adı və milləti Altaylarda birdən-birə yazı sahibi olmaq və Hun, Göytürk kimi imperiyalar qurmaq səviyyəsində parlaya bilməzdi. Digər tərəfdən, Oğuzlar və Qıpçaqlar bu bölgələrə yenidən qayıdanda ciddi müqavimətlə üzləşmədilər (məsələn, ərəblər qədər). Mənbələrin əksəriyyətində bu fikir var ki, türklər indiki Azərbaycan ərazilərinə gələndə yerli xalqlarla qaynayıb-qarışdılar. Deməli, burda qaynayıb-qarışmaq üçün münbit şərait, bənzər milli və etnik kodları daşıyan yerli xalqlar və tayfalar mövcud idi. Göycə gölü ətrafında tapılan və ermənilərin saxtalaşdırmağa çalışdığı Orxon abidələri ilə eyniyyət təşkil edən runik əlifbası da bunu təsdiq edir.

İkincisi, söhbət Babək dövrünün araşdırılmasından və qiymətləndirilməsindən gedirsə, orta əsrlərin ən azı türk, ərəb və fars tarixşünaslığının tədqiqatçısı olmaq lazımdır. Babək haqqında bir kitab və ya məqalə oxumaqla fikir irəli sürmək və bunu ehkam kimi qəbul etdirməyə çalışmaq ən azı ədalətsizlikdir.

HAŞİYƏ. Şəxsən mən, Babəkin əsil adının Həsən deyil, Esen və özünün yerli etnik türk xalqlarından olduğu qənaətini bölüşürəm. Orta Asiya türkləri Esen adını indiyədək saxlayır. Babək dövrünü onunla müharibədə tərəf olan ərəb və fars, o cümlədən İslam tarixşünaslığına aid mənbələrdən daha çox Qərb mənbələrində axtarmaq, amma və lakin, dolayısı ilə onlar da tərəf olduğu üçün burda da çox diqqətli olmaq lazımdır.

Avropada Babək haqqında ilk elmi məqalənin (“Babək – mənşəyi və meydana gəlişi”, 1869) müəllifi Gustav Flügel Cavidanın Babəklə ilk görüşünü tarixi mənbədən belə tərcümə edir: “O (Cavidan), onun (Babəkin) yoxsul yaşayışına və farsca aydın olmayan ifadələrinə baxmayaraq, dərhal onda idrak kəşf etdi və onun bütün iyrəncliklərdə kəskin qavrama bacarığı olduğunu gördü” (“Alsbald entdeckte er an demselben, trotz seiner dürftigen Lage und seines undeutlichen Ausdrucks im Persischen, Verstand und fand ihn bei allem Abstossenden mit scharfem Sinne begabt”). Mənbə: Gustav Leberecht Flügel. Bâbek, seine Abstammung und erstes Auftreten. Zeitschtift der Deutschen Morgenländischen Gesellshaft. Vol. 23, No. 4 (1869), səhifə 540.

Fars tarixçisi Səid Nəfisinin “Babək” kitabının dilimizə tərcüməsində həmin cümləni oxuyaq: “O (Cavidan) gördü ki, Babək dili tutula-tutula danışmağına baxmayaraq, İran dilini yaxşı bilir və zirək, qanacaqlı bir adamdır”. Mənbə: Səid Nəfisi. Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin. Bakı-1960, səhifə 8. Burada alman müəlliflə fars tarixçisinin tərcümə etdikləri tarixi mənbə bir və eynidir: Məhəmməd ibn İshaq ibn ən-Nədimin "Kitab əl-Fihrist" adlı əsəri. Açıq-aşkar saxtalaşdırmaya fikir verin!

Bununla yanaşı, Babək hətta türk olmasa belə, bu onun bizim coğrafiyamızda işğala qarşı dirənişinə və mübarizəsinə kölgə salmır. Bəzən "Babəklə vuruşan sərkərdələr türk olduğundan Babək türk ola bilməz" fikrini səsləndirirlər. Bəs Çingiz xan və onunla müharibə edənlər, Teymur və onunla vuruşanlar, Şah İsmayıl və onunla savaşanlar kimlər idi? Babəklə vuruşan qarşı tərəfin, o dövrdə hələ Orta Asiyaya gedib çıxmayan ərəb istilaçılarının sərkərdələrinin bir çoxunun türklər olması (Afşin və b.) da bu coğrafiyada yaşayan xalqlar içərisində Səlcuqlulara qədər də dominantlığın türklərdə olduğunun əyani göstəricisidir. Yəni bu fakt özlüyündə daha çox Türkiyə tarixşünaslığında yer alan "Qafqaz və Anadoluda türklər kütləvi şəkildə Səlcuqların gəlişi ilə məskunlaşdılar" fikrini də alt-üst edir. Sadəcə, Səlcuqların gəlişi ilə, türk dili və türklərin dövlət idarəçiliyində mövqeləri möhkəmləndi. Bu da onların Orta Asiyada qurduqları böyük imperiyalardan əxz etdikləri dövlətçilik təcrübəsinin nəticəsi idi.

Üçüncüsü, şəxsi fikrim bundan ibarətdir ki, tarixi şəxsiyyətləri, o cümlədən Babək, Şah İsmayıl Xətai, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Nəriman Nərimanov, hətta Mir Cəfər Bağırovu belə qiymətləndirəndə onların yaşadığı dövrün şərtlərini və reallığını, yəni zaman və məkanın diktə etdiyi situasiyanı nəzərdən qaçırmayın. Məsələn, bolşevik işğalı zamanı Mir Cəfər Bağırovun yerində Levon Mirzoyan olsaydı, vəziyyət necə olacaqdı? Yəqin məlumatınız var ki, o dövrdə L.Mirzoyan Qazaxıstanda qardaş qazax xalqının başına hansı müsibətləri gətirib. Hədəf bir xalqı tamamilə yer üzündən silmək olub. 1500 qazax ziyalısını güllələtdirən Mirzoyan Stalinə məktub ünvanlayaraq əlavə 1500 nəfərlik kvota ayrılması tələbində bulunmuşdu.

Dördüncüsü, bəzən keçmişi olmayan xalqlar milli birliyi və bütövlüyü təmin etmək, xalqı bir ideya ətrafında birləşdirmək üçün qəhrəmanlar uydurur, ona rəvayətlər qoşurlar. Yüzlərlə belə nümunələr mövcuddur. Biz isə mövcud olan, az-çox başqalarının da qəbul etdiyi tarixi şəxsiyyətlərimizi heçləşdirmək yolu tuturuq. Düşünmək lazımdır – bundan daha çox qazanır, yoxsa itiririk?

Nəzərə almaq lazımdır ki, xarici xüsusi xidmət orqanları da bilirlər ki, bir cəmiyyətdə bütövlüyü sarsıtmağın ən gözəl yolu orada ortaq sayıla biləcək dəyərlərə zərbə vurmaqdan, ona birmənalı yanaşmanı ortadan qaldırmaqdan keçir. Babək isə təkcə müstəqilliyinə qovuşmuş 10 milyonluq xalqın qəbul etdiyi bir qəhrəman deyil, onu Güneydə də milyonlar öz qəhrəmanı sayır. O, bütöv bir xalqın qəbul edə biləcəyi şəxsiyyətdir.

Beşincisi, məşhur bir hind atalar sözü var - "Keçmişi öyrənin, çünki o gələcəyin müəllimidir". Keçmişimizi müəllim kimi qəbul edərək, ona boylanmaq, onda eyib axtarmaqdan daha çox, yaxşılarını mənimsəyib gələcəyə uzanmaq lazımdır.

Tarixdə ilk dəfədir ki, biz özünüdərkin bu qədər yüksək mərhələsinə qədəm qoymuşuq. Bu prosesdə yuxarıda qeyd olunan və olunmayan şəxsiyyətlərin hər birinin payı var. Həm də ilk dəfədir ki, tariximizi özümüz yazmaq şansı əldə etmişik. Bu şansı qiymətləndirmək, tarixi ilkin mənbələrindən tədqiq etmək üçün obyektiv tarixçilər yetişdirməyimiz üçün münbit məqam gəlib. Təbii ki, bu prosesdə müzakirələr zəruridir. Amma daha yaxşı olar ki, öncə bu suala cavab axtaraq: Müstəqilliyimizin bizə bəxş etdiyi azad ortamda, 25 il ərzində, Şumerlərdən tutmuş Çar işğalına qədərki dövrün tarixi mənbələrini özü oxuyan və beynəlxalq tədbirlərə çıxıb bunu müasir dünya dillərində təqdim edə bilən tarixçilər yetişdirə bilmişikmi?

Fikirlərinə sayğı duyduğum və bir çox sahələrdə yanaşmalarına rəğbət bəslədiyim Fazil Mustafa və Elşad Miri kimi ziyalı dostlarımız da daxil olmaqla, məncə, öncə bu istiqamətdə düşünməliyik.

• Məşhur serialın final tarixi açıqlandı
• İngiltərə şahzadəsindən iki yeni "Netfliks" serialı
• 77. Kann Film Festivalının seçimləri açıqlandı - Siyahı