Sabah Xalq yazıçısı Elçinin 74 yaşı tamam olur. Bu münasibətlə yazıçını təbrik edir və onun vaxtıyla Kulis.az-da yayımlanan müsahibəsini oxucuların diqqətinə çatdırırıq.

Qan Turalı: Elçin müəllim, sizin nəsrinizi bir sözlə ifadə etsəydik, o söz hansı olardı?

- Bu barədə düşünməmişəm, mənim üçün çətindir nəsə bir söz demək.

Q.T: Mənim variantım var: saflıq. Sizin haqqınızda yazılan məqalələrdə sanki daha çox bu sözə apelyasiya edirlər.

- Saflıq, əslində, bütün yazıçıların mövzusudur. Eləcə də özündə mənəvi saflıq iddiası olmayan adam necə yaza bilər?

Q.T: Sizin qəhrəmanlarınız daim mənəvi saflığı itirəcəklərindən qorxurlar elə bil.

- Ola bilər. Çox zaman düşünürəm ki, mənim əsərlərimin, xüsusən son on-on beş ildə yazdıqlarımın ana xətti bəlkə də dünyanın faniliyidir.

Q.T: Üzeyir Hacıbəyov haqqında yazdığınız monoqrafiyaya belə bir ad vermisiniz: “Ürəkdə bir şövq var idi”. Özünüz haqqında monoqrafiyaya tənqidçi gözüylə kənardan baxaraq nə ad qoyardınız?

- Tural, sən özün cavablandırmalı olduğun sualları mənə verirsən (gülür). Bunu gərək, sən biləsən.

Şərif Ağayar: Saflıq, mənə görə, bütün ədəbiyyatın bir sözlə ifadəsidir.

- Ədəbiyyatın bünövrəsində duran bir məsələdir. Biri ola bilər ki, mənəvi cəhətdən eybəcər bir adam belə, yazı masasının arxasına keçəndə özünü saf insan hesab edir, buna inanır və yazır.

Ş.A: Mənə elə gəlir ki, yaxşı adam olmayan yaxşı əsər yarada bilməz. Amma siz maraqlı bir nüansa toxundunuz. Deməli, adam yaxşı olmaya bilər, ancaq özü əmin olar ki, yaxşıdır və yazar.

- Yaza bilər, ancaq nə yazacağı onun istedadından asılıdır. Ümumiyyətlə, mən «yaxşı» və «pis» adam düşüncəsini heç vəchlə qəbul etmirəm. Yaxşı nədir, pis nədir? Mürəkkəb olar, ziddiyyətli olar adam. Bir cavanlıq xatirəsi yadıma düşdü. Rəhmətlik İlyas Əfəndiyevlə yayda Kislovodskiyə getmişdik, onda aspiranturada oxuyurdum. Orda ev tutmuşduq. Evin sahibi vardı - Vasili Kuzmiç, avtobus sürücüsü idi. Evin sahibəsi nə qədər mehriban idisə, Kuzmiç o qədər pis adam idi. Bir ovçarkası vardı, özü o itdən də pis idi (gülür). Bir gün dostlar gəlmişdi, həyətdə kiçik bir məclis qurduq. Hamı dağılışandan sonra, mən həyətdə talvarın altında oturmuşdum. Çiskinləməyə başladı, bir sözlə, gözəl bir hava idi. Bu vaxt Kuzmiç işdən gəldi, yenə sir-sifətindən zəhrimar yağırdı. Salamsız-kəlamsız yanımdan keçəndə, mən onunla salamlaşdım, azca araq qalmışdı, onu dəvət etdim. Bir az tərəddüd edib, yaxınlaşdı, ona qalan araqdan, heç yüz qramdan artıq olmazdı, verdim, içdi və üzbəüz oturub siqaret yandırdı. Yavaş-yavaş söhbət eləməyə başladıq və mənə məlum oldu ki, sən demə, Kuzmiçin içində bir gözəl mələk də varmış. İçkinin təsirindən deyildi, söhbətimiz onun daxili aləmini üzə çıxartmışdı. Fikirləşdim ki, bəlkə də o mehriban sahibəylə oturub danışsaydım, əksi olacaqdı. Mən bir dəfə yazmışdım ki, çətini adamı tanıyanacandı. «Yaxşı» və «pis» adam nisbi anlayışdı. Ümumiyyətlə, bütün anlayışlar nisbidi.

Ş.A: Turalın bir sözlə ifadə eləmək söhbətindən yola çıxaraq sizin yeni romanınıza gəlmək istəyirəm. Düşünürəm ki, “Baş” romanının ideyasını, əsərdə baş verən hadisələri bir sözlə belə ifadə etmək olar: “Nə üçün?”

- Ola bilər. Bu romanı çap etmək fikrim yox idi. Bir neçə dünyagörüşü fərqli olan, təfəkkürlü adamlara verdim ki, oxusunlar və fikirlərini desinlər, ondan sonra mətbuata çıxarıb-çıxarmamaq məsələsinə baxaram. Sonra “Azərbaycan” jurnalına verdim, xüsusi əlavəsi kimi çap ediblər. Mənim üçün sürpriz oldu. “Nə üçün?” dediniz, ona gətirirəm... Bu romanın mənə görə məğzi nədir? Mənə görə, bu romanın məğzi insanın və ümumiyyətlə, bütün məxluqatın bu dünyadakı missiyasının nədən ibarət olmasıdır. Bu – bir məchulluqdur. Mənası yox, missiyası. Nə üçün belədir? Orda bir epizod var: gözəl bir bülbül gözəl bir ağacın budağına qonub, gözəl də cəh-cəh vurur, təbiət gözəldir. Sevimli bir quş sevimli bir nəğmə oxuyur. Elə o ağacın başqa bir budağında bir barama yetişir, baramanın içindən gözəl bir kəpənək çıxır. Dünya, elə bil, sevinir kəpənəyin çıxmağına. Kəpənək də dünyaya sevinclə gəlir. İlk dəfə qanad açanda o gözəl bülbül gəlib bu kəpənəyi dimdikləyib udur. Nə üçün belədir, mənası nədir bunun? Bax o kəpənəyin bu dünyadakı missiyası nədən ibarət idi? Mən Sisyanov gürcüyəm və gəlib rus imperiyasına xidmət edirəm, özü də cani-dildən. Düzdü, içimdə, dərin qatlarda bir nigarançılıq var. Nəsillikcə gürcü knyazıyam, ancaq Papadan daha artıq katolikəm, rusdan daha artıq rusam, Rusiya imperiyasına xidmət edirəm və bu imperiyanı qəlbən sevirəm, canımı belə verməyə hazıram, amma mənim oğlum bu imperiyaya qarşı vuruşur, Napoleon ordusunun zabitidir. Biz, yəni insanlar, canlılar Yer üzündə hansı missiyanı yerinə yetiririk? Bax, «Baş» romanının məğzi, məncə, budur.

Ş.A: Romandakı Azərbaycanın taleyini ayrıca qeyd etmək istərdim. Bir kəsik başın ümidinə qalan o taylı-bu taylı Azərbaycanın...

- Elədir. Cənubi Qafqaz, Rusiyadakı hadisələr, Qacarlar səltənətindəkı hadisələr, Osmanlı imperiyası, hətta Napoleon da var orda bir neçə yerdə. Ancaq bütün bunlar bir fondur. Şərif, bunlar mənim üçün hədəf deyil. Məqsəd o deyil ki, mən bu hadisələri göstərim. Məqsəd, sən dediyin o “Nə üçün?” sualıdır. Vətən uğrunda ölümə gedənlər varsa, yüzlərlə vətən varsa və bütün bunlarla bərabər, vətənə təcavüz edənlər varsa, bəşəri mənada bu nə missiyadır belə?

Ş.A: Elçin “Nə üçün?” sualını başqa mövzuda da axtara bilərdi. Tutaq ki, müasir hadisələrdə... Niyə Bakıda Sisyanovun başının kəsilməsi? Niyə bu fon? Mövzu seçimi necə oldu yəni?

- Məndə xüsusi mövzu seçimi olmur. Bu Sisyanov məsələsini də tarixdə hamı kimi haçansa oxumuşdum və hafizəmdə ilişib qalmışdı. Başın gedib Fətəli şaha çatması da tarixi mənbələrdə yoxdur. Obrazlı şəkildə desək, başın səyahəti, münbit zəmin yaradır ki, həmin fikirlər meydana çıxsın.

Ş.A: Ağabəyim ağanın obrazı da mənə çox maraqlı gəldi. Bu barədə nə deyə bilərsiniz? Qarabağ işğalda olan vaxtı belə bir obraz... Ağabəyimin məşhur rəvayətdən sonra romanda işlənməsi...

- Ağabəyimin, bilirsiniz də, cəmi-cümlətani bir beyti, bir bayatısı var. Deyirlər, qəzəlləri də olub, hətta çap da elətdiriblər, amma tam dəqiqliyi ilə bilinmir, onundu, ya yox. Bununla belə, həmin ikicə nümunə ilə bu xanım ədəbiyyat tariximizdə qalıb. Dünyada nə qədər yazıçı varsa, onun istedadından, yaşından asılı olmayaraq, o qədər də fərdi psixologiya var. Məsələn, o iki misra Ağabəyim Ağanı mənim gözümdə canlandırıb və həkk edib yaddaşıma. Onun haqqında cürbəcür əfsanələr, fərziyyələr var, ancaq «Baş»dakı Ağabəyim Ağa mənim təsəvvürümdəki Ağabəyim Ağadır. Əlbəttə, orda həm də Qarabağa görə bir nisgil də var.

Ş.A: «Baş» romanında daha bir nüans gördüm. Qəhrəmanların çoxu, bayaq dediyiniz kimi, özlərinin haqlı, hətta bəlkə təmiz olduğuna inanır. Məsələn, Sisyanovun, bir imperiya sərkərdəsi kimi öz həqiqətləri var. Və bu həqiqətlər onun məktublarında açıqca hiss olunur. Məktubların hər hansı real əsası vardı?

- Romanda Sisyanovdan, Abbas Mirzədən, Fətəli şahdan başqa qalanı əsas etibarilə uydurulmuş surətlərdir. Heç tarixdə Sisyanovun oğlu da olmayıb. Onun qraf Timofeyev-Boqoyavlenskiyə yazdığı məktublar da yalnız bu romanda yazılıb, tarixdə belə bir şəxs olmayıb. O məktubların, fikir vermisinizsə, təhkiyəsi başqadır. Publisist dildə yazılıb. Mən bilərəkdən belə yazmışam. Mən o məktubları öz fikrimdə rus dilində düşünüb, sanki tərcümə eləmişəm ki, təbii olsun. O məktublar dövrün xarakteristikasını verir. Sisyanova keçmiş sevgilisi markiza de-Lafonjenin yazdığı məktub isə tamam başqa stildədir. Yeri düşmüşkən, tarixdə belə bir şəhvətli markiza da olmayıb. O ki qaldı dediyiniz hərənin öz həqiqətinə, yazıçının hər bir qəhrəmanının bəraəti olmalıdır. Bu yazıçının böyüklüyünü şərtləndirən əsas amildir. Dostoyevskinin böyüklüyü onda idi ki, onun qəhrəmanlarının cinayətlərinin dəqiq psixoloji bəraəti var. Bəraəti olmayan qəhrəman yazıçı qələmindən çıxmayıb. Sovet yazıçılarımızın çoxu qəhrəmanları iki yerə bölürdülər: ya yaxşı idilər, ya da pis, «müsbət» qəhrəmanlar, «mənfi» qəhrəmanlar...

Q.T: Konfliktsizlik?

- Yox, konfliktsizlik də deyildi. Konfliktsizliyin ədəbiyyata dəxli yox idi. Partiyanın XIX qurultayında Georgi Malenkovun məruzəsində işlənmişdi bu ifadə və rəsmi ideologiya bunu sosrealizm nəzəriyyəsinin tərkib hissəsinə çevirmişdi. Ondan sonra kosmopolitizm başladı, çox keçməmiş yəhudilərin əleyhinə kampaniyaya çevrildi.

Q.T: Şərifin sualını bir az dəqiqləşdirmək istəyirəm. Bu qədər fəlsəfi bir sual doğuran əsərə fon kimi XIX əsrin əvvəllərini xüsusi olaraq seçmisiniz?

- Xeyr, xüsusi bir seçim yoxdur. Bundan əvvəl yazdığım “Kaşşeyin taleyi” povestində də eyni ideyadır. O fon ki deyirəm... Mən ömründə bir yazı yazanda heç bu barədə fikirləşməmişəm. Bu yerdə yadıma bir məsələ düşdü. Bəzən, görürsən, deyirlər ki, mən postmodernist yazıçıyam, əsərim postmodernizm nümunəsidir və s. Çox gülməli bir şeydir. Mən əvvəllər də dəfələrlə demişəm ki, əsərin hansı cərəyana, hansı təmayülə aid olduğunu oxucu müəyyən etməlidir. Əlbəttə, söhbət o oxucudan gedir ki, təfəkkür sahibidir. Burasını da çox demişəm ki, mən heç janrı da əvvəldən fikirləşmirəm ki, oturub bir pyes yazacağam, yoxsa roman, ya da povest. Bunu mövzunun özü müəyyən edir.

Q.T: Sizin yazıçı Yaşarla söhbətiniz haqqında Tehran Əlişanoğlu bir yazı yazmış və maraqlı bir statistika aparmışdı: Siz ən çox Tolstoyun adını çəkmişdiniz.

- Mənim üçün Tolstoydan o tərəfə yoxdur. Tolstoydan o tərəfə keçilərsə demək, ədəbiyyat artıq öz missiyasını yerinə yetirib. Mənim üçün Tolstoy bədiiliyin ən yüksək zirvəsidir.

Ş.A: Dostoyevski görünmür orda?

- Svetayevanın Puşkin haqqında gözəl bir oçerki var, bilirsiniz, adı belədir: “Mənim Puşkinim”. Bu mənada Dostoyevski «mənim yazıçım» deyil. Bu, əlbəttə, subyektiv yanaşmadır.

Ş.A: Bəlkə, həyat tərziylə bağlı məsələdir... Dostoyevski bir az fərqli həyat yaşayıb...

- Yox, ümumi deyirəm. Sırf ədəbi mənada. Mənim anlamımda Dostoyevskidə psixologiya bədiiliyi üstələyir. Dostoyevski daha çox böyük psixoloqdur, filosofdur. Necə ki, Solijenitsin yazıçıdan daha çox ictimai xadimdir, mübarizdir. Tural, sənin yazılarındakı bir fikir yadımda qalıb. Xatirimdə deyil, saytda idi, ya hansısa qəzetdə. Sual verirsən ki, Tolstoy Dostoyevskinin aqibətini yaşamayıb, edam sarsıntısı keçirməyib, Dostoyevski bəyəm buna görə böyükdür? Doğru sualdır. Tolstoy Dostoyevskidən fərqli olaraq, qraf həyatı yaşayıb, ancaq bu, onun mənəvi sarsıntıları qarşısında heç vəchlə sədd olmayıb.

Q.T: Siz yazıçı evində böyümüsünüz. Bu, sizə psixoloji narahatçılıq vermirdi uşaqlıqda? Ədəbiyyat barədə deyirəm. Misalçün, Viktor Hüqonun uşaqları deyir ki, sən bizi əzdin, dahi olmağımıza imkan vermədin.

- İlk hekayəmi haçan yazmışam yadıma gəlmir. Balaca olanda nağıl quraşdırırdım özümdən və nənəmə oxuyurdum. Onu deyim ki, yazı yazmağı çox tez, 4-5 yaşımda öyrənmişdim. Nənəm Bilqeyis xanım – İlyas müəllimin anası savadlı qadın idi, azərbaycanca, rusca bilirdi, əski əlifbada da, latında da, kirildə də oxuyurdu, yaxşı mütaliəsi var idi. Məşhur teatr xadimi Cəlil bəy Bağdadbəyov onun böyük qardaşı idi. Hə, mən oxuyurdum, nənəm də qulaq asırdı. Əlbəttə, aydın məsələdir, o saat başa düşürdü ki, mənim yazımdır (gülür). Dediyim odur ki, ilk hekayəmi haçan yazmışam, yadıma düşmür. Mənə elə gəlir ki, İlyas Əfəndiyev elə əvvəlcədən yazıçı olacağımı bilirmiş. Mən uşaq çağlarımda İlyas Əfəndiyevin oturub yazı yazmağına həyatın bir atributu kimi baxmışam. Səhər durmaq, gecə yatmaq, yemək yemək, su içmək kimi... Özümdə də hər şey təbii alındı.

Ş.A: Tural demək istəyir ki, “Mən nə vaxt atam kimi tanınacam”, “Atamın kölgəsindən çıxa biləcəmmi?” kimi qayğılar olubmu?

- Məndə heç vaxt elə bir qayğı olmayıb.

Q.T: Amma əvvəllər sizi İlyas Əfəndiyevin oğlu kimi tanıyıblar. Bu sizin xoşunuza gəlirdi?

- Yeniyetməlik vaxtı kimsə məni başqasıyla tanış eləyəndə İlyas Əfəndiyevin oğludur deyirdisə, xoşuma gəlmirdi. Özümü pis hiss edirdim, pərt olurdum. Sonra keçib getdi… İndi əksinədir. Bir neçə il bundan əvvəl məzuniyyətə çıxanda həyat yoldaşımla birlikdə Karlovi-Variyə getmişdik. Orda azərbaycanlılar çox olur. Parkda gəzirdik və bir azərbaycanlı ailə gördüm. Xanım məni göstərib dedi ki, baxın, İlyas Əfəndiyevin oğlu gedir. Mənə də, yoldaşıma da çox ləzzət elədi. Bunu əvvəl də hardasa demişəm.

Ş.A: Yazıçı İlyas Əfəndiyevlə yazıçı Elçini heç müqayisə eləmisiniz?

- Yox, etməmişəm.

Q.T: Bir az nataraz sualdı, amma vermək istərdim. Özünüzü ondan böyük yazıçı hesab edirsinizmi?

- Heç vaxt bu barədə fikirləşməmişəm ki, o böyük yazıçıdır, yoxsa mən. Güman edirəm ki, fərqli yazıçılarıq, amma həm də bizi bir çox «nələrsə» birləşdirir. İlyas Əfəndiyev yaradıcılığında da, şəxsi həyatında da saf adam idi. Sovet dövrünün nadir tanınmış yazıçılarından idi ki, Kommunist Partiyasına üzv olmadı, partiya iclaslarına getmədi. Yazıçılar Birliyinə də az gedərdi. “MK”-nın binasını tanıyırdı, amma, məncə, ömründə ora girməmişdi (gülür). Odur ki, hərənin bir taleyi var.

Ş.A: Onun içində qohumlarının repressiyalarına görə partiyaya qəzəb vardı, yoxsa siyasətə qarışmırdı?

- Anası Bilqeyis xanım Qarabağın məşhur şəxslərindən biri olan Bayram bəyin qızı idi və sovet hakimiyyətinə nifrət edirdi. Mənim ən unudulmaz uşaqlıq xatirələrimin biri də budur ki, 3-cü sinifdə oxuyurdum, bizi pionerə keçirmişdilər. Mən də qırmızı pioner qalstuku bağlayıb şəstlə evə gəldim, qapını nənəm açdı, birinci sözü də bu oldu: “O boynundakını çıxart tulla!” Sizə deyim, İlyas Əfəndiyev də daxil olmaqla o dövrün yazıçılarının çoxunun içində sistemə qarşı nifrət, hətta qəzəb vardı, həqiqəti bilirdilər. Amma sidq-ürəkdən inananlar da vardı. Məsələn, Əli Vəliyev Sovet İttifaqını sidq-ürəkdən sevirdi. Şəxsiyyət kimi də gözəl adam idi. Onu da deyim ki, hansı vəzifədə olmuşamsa, daha çox iki nəfər məndən nəsə xahiş edib. Üç gündən bir xahiş (gülür). Onlardan biri Əli Vəliyev, o biri rəhmətlik Abbas Zamanov... Amma onların xahişlərinin heç biri özləri ilə, öz problemləri ilə bağlı deyildi. Başqalarına kömək edirdilər.

Q.T: Əlli ildir bir qəlib var: Anar, Elçin, Əkrəm. Bu üçlük necə formalaşdı və sizdə necə bir təəssürat oyadır?

- 60-cılar nəslində, əlbəttə, İsi Məlikzadə, Yusif Səmədoğlu, Sabir Süleymanov, Fərman Kərimzadə, Sabir Azəri, Çingiz Ələkbərzadə və başqa yazıçılar da var.

Q.T: İbrahimbəyov qardaşları...

- Onlar da var, amma arada dil faktoru da var və hesab edirəm ki, ciddi faktordur. Bilirsiz, 60-cılar mənim üçün ayrı-ayrı fərdlərin yaradıcılığı ilə yanaşı, həm də ümumi bədii-estetik bir hadisədir. Sənətin bütün sahələrində yeniləşmə vardı və bəli, siz dediyiniz o üçlük də vardı, onlar o zamankı ümumittifaq səviyyəsinə çıxmışdılar.

Ş.A: Bəlkə, əlifba sırasıdır bu: A, E, Ə? Yoxsa Anar vəzifədə idi deyə adını əvvələ salırdılar?

- Yox, Anarın o vaxt rəhbər vəzifəsi yox idi.

Ş.A: Adınızın ikinci gəlməsi sizi narahat eləməyib ki, nə vaxtsa? Şəxsən məni hərdən belə məsələlər narahat edir...

- Sənə deyim ki, mənim üçün bunun fərqi yoxdur. Mən özüm öz qiymətimi yaxşı bilirəm, ədəbiyyatda yerimi də, cəmiyyətdə yerimi də, yaxşını da, çatışmayanı da.

Ş.A: Siz həm də gəncsiz onlardan...

- Hə, 60-cıların ən cavanı mən idim.

Q.T: Çox vaxt deyirlər, vəzifəniz yaradıcılığınıza mane olur. Mənə isə elə gəlir ki, tənqidlə məşğul olmaq daha çox mane olub yaradıcılığa. Aydın Məmmədovun “Səsimiz eşidilir” kitabını oxuyuram. Deyir, bir yazı yazardım, amma adamlar mənə salam verməyəcək, inciyəcək. Siz də tənqidlə məşğul olursuz...

- Tənqid mənim özümüifadəmin bir formasıdır. Bir də görürsən, nəsə oxuyuram, xoşuma gəlir, onun haqqında yazıram. Yaxud hansı bir ədəbi problem haqqında düşünürəm və yazıram. Tənqidlə məşğul olmağı heç vaxt qarşıma məqsəd qoymamışam. Ya da məqsəd qoymamışam ki, proza ilə məşğul olacam... Hər ikisi mənim təbii özümüifadəmdir. Eləcə də sırf ədəbiyyatşünaslıq.

Q.T: Amma yazıya görə yəqin ki, inciyirdilər sizdən...

- Əlbəttə, inciyirdilər.

Q.T: Məsələn, Musa Yaqub bizə müsahibəsində xatırlamışdı ki, Elçin məni sərt tənqid eləmişdi.

- Yadıma düşür… Musanın, yadımdadır, “Cakonda” şeiri vardı, onu tənqid eləmişdim. Mənim tənqidi yazılarımdan söz düşmüşkən, bir şeyi deyim ki, o məqalələrimin böyük bir qismini Moskva mətbuatının – “Litqazeta”, “Drujba narodov”, “Voprosı literaturı”, «Teatr», «Literaturnoye obozreniye» kimi nüfuzlu nəşrlərin xahişi ilə yazmışam. Həmin mətbuatda yüksək səviyyəli ədəbi diskussiyalar, dəyirmi mizlər, əsil ədəbiyyat söhbətləri gedirdi. Yalançı təvazökarlığı bir tərəfə qoyaraq deyim ki, mənim Moskvada dərc edilən o məqalələrimin klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatının təbliğində rolu az olmadı. “Lteraturnaya qazeta” indi tipajını itirmiş qəzetdir, amma o vaxt həqiqətən sanballı qəzet idi. Ədəbiyyatla bağlı ideologiya mənasında da, çox zaman gəmidə oturub gəmiçiylə dava edirdi. Redaktoru Aleksandr Çaykovski idi. Çaykovski sistemin «böyük yazıçı» vəzifəsinə təyin etdiyi bir adam idi. Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, SSRİ-nin deputatı, MK-nın üzvü idi. Amma o vəzifəsindən, sovet cəmiyyətində tutduğu mövqedən istifadə edib “Litqazeta”nı ədəbiyyata xidmətə sövq eləmişdi. Mənim onunla yaxşı münasibətim var idi, ilk dəfə Latviyadakı Dubultı Yaradıcılıq Evində tanış olmuşduq. Çox sadə insan idi. O vaxt mənim qızlarım uşaq idilər, onlara cürbəcür fokuslar göstərirdi. Nə isə… O ki qaldı Musa Yaquba, müasir poeziyamız haqqında yazdığım bir məqalədə, onun, həmin “Cakonda” şeirini tənqid etmişdim. Səhv etmirəmsə, «Drujba narodov» jurnalında da, «Azərbaycan»da da çıxmışdı. O da incimişdi məndən. Sonra güman edirəm ki, incikliyi aradan qalxdı. İndi hardan düşüb yadına (gülür). Musa bizim gözəl şairlərimizdən biridir. Mən Yazıçılar İttifaqında işləyəndə, o da «Azərbaycan» jurnalında işləyirdi. Gözəl də münasibətlərimiz var idi. Elə indi də. Hələ Yazıçılar İttifaqında işləməzdən əvvəllər də çox kəskin məqalələrim olurdu. Mərkəzi Komitənin “Azərbaycan kommunisti” jurnalında “Azərbaycan” jurnalını kəskin tənqid eləmişdim. O məqaləni başqa heç yerdə çap eləmək olmazdı. “Azərbaycan” jurnalının reaktoru rəhmətlik Cəlal Məmmədov idi. Onun atası Cabbar Məmmədov da qələm adamı, 37-də gedənlərdən idi. İndi düşünürəm ki, atası repressiya olunmuşdu deyə, rəhmətlik Cəlal müəllimin canında qorxu qalmışdı. Ona görə bəzən jurnalı aqressiv sosrealizm tribunasına çevirirdi. Mən də jurnalı elə onun öz dilində kəskin tənqid eləmişdim. Və onlar üçün qəribə bu idi ki, partiyanın mətbu orqanında partiyaya xidmət edən bir jurnal tənqid olunmuşdu. O pozisiyadan ki, bu jurnal çox zaman ədəbiyyata xidmət etmir.

Q.T: Sizi də çap eləmirdilər?

- Əvvəllər çətinliklə çap olunurdum. “Azərbaycan” jurnalına hekayələrimi aparırdım, Cəlal müəllim geri qaytarırdı. 60-cı illərin ortalarında bir sıra hekayələrim vardı, sonra Moskvada çap olunmuşdu, ondan sonra da Azərbaycanda. Onları bu gün də yaxşı hekayələr hesab edirəm, hamısını kitablara salmışam. Cəlal müəllim bir dəfə hekayəmi geri qaytaranda mənə dedi ki, get, adı 134 saylı məktəbə verilmiş Tofiq Qəhrəmanovdan hekayə yaz, çap edək. Yoxsa ki, bu nədir, kiçik adamlardan yazırsan. Səhv eləmirəmsə, belə idi, hə, Tofiq Qəhrəmanov, dənizdə boğulan qızları xilas edərkən özü gənc yaşında qəhrəmancasına həlak olmuşdu. Əlbəttə, ondan da hekayə yazmaq olardı və yazılırdı da. Ancaq «ondan yazma, bundan yaz» ədəbiyyat söhbəti deyil axı.

Q.T: Bəs məqalə çap olunandan sonra nəsə dəyişdi?

- Yox, nə qədər ki, Cəlal müəllim orda redaktor idi, jurnal dəyişə bilməzdi, çünki repressiyaların qorxusu onun şəxsiyyətini dəyişmişdi. Əslində, özü savadlı, ədəbiyyatı başa düşən adam idi. Rus dilinə tərcümə sahəsində xeyli zəhməti var idi, ancaq sistemin mənəvi qurbanlarından biri idi. Sonra mən, cavan yaşda Yazıçılar Birliyinə katib getdim. Bunun da maraqlı tarixçəsi var. Nizami İnstitutunda baş elmi işçi idim, işə bir az gec getmişdim, bir də gördüm, professor Mirzağa Quluzadə, bizim direktor, rəhmətlik Vəfanın atası, zəng edib həyəcanla soruşdu ki, hardasan, Rəfael Allahverdiyev səni axtarır. Rəfael Allahverdiyev o vaxt Heydər Əliyevin köməkçisi idi. Zəng elədim, dedi, Heydər Əliyev səninlə görüşəcək. Çox təəccüb elədim ki, mənimlə nə üçün görüşəcək. İlk dəfə onda Heydər Əliyevlə təkbətək görüşdüm. Dedi ki, səni izləyirəm, yazılarını bəyənirəm və məsləhət görürəm ki, Yazıçılar Birliyinə katib gedəsən. Məni plenumda katib seçdilər. Təşkilatı işlər, ədəbi tənqid, mətbuat – bunlar mənim səlahiyyətimdə idi. Onda Yazıçılar Birliyi əslində Ədəbiyyat Nazirliyi kimi bir qurum idi. Və yarandığı vaxtdan etibarən bu nazirliyin ədəbiyyata xeyri də dəyirdi, bəzən ziyanı da. 37-ci ildəki repressiya qurbanlarını da görüb o Natəvan klubu, ədəbiyyat üçün faydalı işlər də çox olub orda. İndi bəzi adamlar deyirlər ki, AYB ləğv olunmalıdır, çünki stalinizmin yadigarıdır. Düzdü, elədir, amma onda biz gərək teatrları da, universitetləri də, muzeyləri də, Elmlər Akademiyasını da bağlayaq.

Ş.A: Bayaq dediniz ədəbiyyat nazirliyi idi. İndi isə biz demokratik ölkəyik, amma AYB yenə dövlət komitəsi kimi fəaliyyət göstərir. Qeyri-hökumət təşkilatı büdcədən maliyyələşmir axı.

- AYB-yə ayrılan vəsaitin hər hansı yazıçının əsrinin çapı ilə bərabər, onun yaşayışına da köməyi dəyirsə, mən bunu müasir dövrdə böyük iş hesab edirəm. Ozamankı çətin vaxta baxmayaraq, Heydər Əliyev bu məsələni şəxsən həll etdi. Bu barədə onunla söhbətlərimiz olmuşdu. O, deyirdi ki, bu ictimai təşkilat gərək özü-özünü maliyyələşdirsin, ancaq indiki vaxtda biz ona kömək etməliyik. Sovet hökuməti dağılmışdı, ən böyük zərbə yaradıcı adamlara dəymişdi. Yaşamaq imkanları çox məhdudlaşmışdı. Belə bir vəziyyətdə “Azərbaycan” jurnalının nəşri, yaradıcı adamlara qonorar verməsi dövlətin böyük dəstəyi idi ədəbiyyat üçün. Məsələni bu rakursdan dəyərləndirmək lazımdır. Məsələni belə qoymaq lazım deyil ki, Yazıçılar Birliyi qeyri-hökumət təşkilatıdır, dövlət ora niyə vəsait ayırır. Bəli, hər bir təşkilat öz fəaliyyətini genişləndirməlidir, müasirləşdirməlidir. Yaradıcı təşkilatlarda iqtisadiyyatla məşğul olan adamlar da çalışmalıdır. Mətbəə, nəşrlər, yazıçıların beynəlxalq görüşlərə ezam olunması, ehtiyacı olan yazıçılara maddi yardım göstərilməsi və digər işlər üçün. Kapitalizmdə yaşayırıq, elə deyilmi? Onda, bunun imkanlarından istifadə etməliyik. AYB-nin, yaxud digər yaradıcı təşkilatların şəffaf bir biznesi olacaqsa, onun qazancı sənətə xidmət edəcəksə, yaradıcı adamlara əl tutacaqsa və bu işdə dövlətə arxalanacaqlarsa, bunu yalnız alqışlamaq olar.

Q.T: Heydər Əliyevin yanında da siz dediniz ki, “Azərbaycan” jurnalı ildə 12 nömrə çıxsın, Anar isə 6 nömrə istədi. Amma Sizin dediyiniz oldu.

- Ola bilər. Yəqin Anar düşünüb ki, maliyyə imkanları azdır. Sizə həqiqəti deyirəm – ümumiyyətlə, mən heç vaxt boğazdan yuxarı söz deməmişəm - Heydər Əliyevin ədəbiyyata, ədəbiyyatla məşğul olan insanlara göstərdiyi qayğı, elədiyi kömək göz qabağında idi. Bunun bilavasitə şahidi olmuşam. Özü də bu adam hamımızı diqqətlə oxuyur, izləyir, dəyərləndirirdi. Təsəvvür edin, mən cavan oğlanam, “Literaturnaya qazeta”da məqaləm çıxıb, məşhur rus tənqidçisi Yuri Boldırev ilə qızğın ədəbi mübahisə edirdik. Gərək ki, yay vaxtı idi, Mərkəzi Komitənin ideoloji katibi Həsən Həsənov gecə evə zəng edib deyir ki, Heydər Əliyev yazını oxuyub, bəyənib, səni təbrik edir. Halbuki Heydər Əliyev məzuniyyətdə idi, istirahətə getmişdi. Həsən Həsənova tapşırıb ki, məqaləni oxudum, xoşuma gəldi, təbrikimi Elçinə çatdır. Heydər Əliyev həm də mənim və bir çox başqa yazıçıların söykənəcəyi bir qüvvə idi. O yazıları yazanda bilirdim ki, Heydər Əliyevin timsalında bizi müdafiə edəcək bir qüvvə var. Moskvada işlədiyi müddətdə də “Ədəbiyyat qəzeti”nə abunə idi.

Q.T: Sizin haqqınızda unudulmaz ədəbi tənqid yazısını kim yazıb?

- Unudulmaz olanlar gənclik vaxtındakılardır. Mənim kiçicik ilk kitabım haqqında ilk yazını “Bakı” qəzetində yazıçı Şəmsəddin Abbasov yazıb. Sonra Məmməd Arif hekayələrim haqqında böyük bir məqalə yazdı. Daha sonra Məmmədcəfər Cəfərovun, Həmid Araslının, Mir Cəlalın, Mirzə İbrahimovun, Mehdi Məmmədovun, Əziz Mirəhmədovun, Kamal Talıbzadənin, Yəhya Seyidovun yazılarını xatırlayıram və bu gün də onlara minnətdaram. Yaşca məndən çox böyük ədiblər idi…

Q.T: Tənqidləri sevmirsiniz, yoxsa tərifləri?

- Mənim üçün tərifin, tənqidin önəmi yoxdur, əsas odur ki, ağıllı bir yazı olsun. Tərif eləyəndə də boğazdan yuxarı olmasın. Səviyyəsi olsun yazının.

Ş.A: Məqsədli təriflər də olur...

- Məqsədli tərif həmişə olub…

Q.T: “Ədəbi düşüncələr” kitabında Mirzə İbrahimovla bağlı bir detal var. 60-cı illərdə Kafkanın “Çevrilmə” əsəri azərbaycanca çap olunub, Mirzə İbrahimov oxuyub deyib ki, bu nədir, heç nə başa düşmədim. O nəsildən olan digərlərinin Kafkaya münasibəti necəydi? Anlamırdılar, yoxsa?

- O nəslə bu cür yanaşmaq düzgün deyil. Süleyman Rəhimov, Əli Vəliyev, Mirzə İbrahimov, Mir Cəlal, Əbülhəsən… Əgər sən bu yazıçılardan modern bir əsərə münasibət tələb edirsənsə və onların yazdığına da bu nöqteyi-nəzərdən baxırsansa kökündən yanılırsan. O vaxt ki, Azərbaycan dili rəsmi olaraq ikinci plana keçirdi, onlar dilimizi nəinki qorudular, onu xeyli dərəcədə inkişaf etdirdilər, lüğət fondumuzu, bədii dilimizi zənginləşdirdilər, ərəb-fars ibarələrindən təmizlədilər, təhkiyədəki ibarəbazlığı aradan qaldırdılar. Onlar romanı, hekayəni milli ədəbiyyatımızın əsas janrları kimi formalaşdırdılar. Cənub məsələsini ədəbiyyata gətirdilər və s. Başqa hörmətli ziyalılarımızdan fərqli olaraq, yazıçılarımızın əksəriyyəti öz uşaqlarını da ana dilində oxutdular. Uzağa getməyək, “Molla Nəsrəddin”lə müasir ədəbi dili müqayisə edək. Gör nə qədər inkişaf var. Hələ «Füyuzat»ı demirəm. Burda bu kişilərin zəhməti danılmazdır.

Q.T: Bir dəfə demişdiniz ki, on ildi içimi titrədən əsər yoxdur Azərbaycanda. İndi var bəs?

- Titrədən deməyək, içimdə təbəddülat yaradan əsər deyək. Bəli, belədir. Söhbət ümumi mənzərədən gedir. Bəyəndiyim əsər də var, xoşuma gəlməyən də. Düzü də budur ki, xoşuma gəlməyən daha çoxdur.

Ş.A: Bəs niyə yaranmır siz deyən o əsərlər?

- Ədəbiyyat canlı bir orqanizmdir. Nə vaxt bu canlı orqanizm hamilə olursa, o zaman da doğur. İndi bunu tələb etmək, niyə dahiyanə əsər yazılmır demək, düzgün deyil.

Q.T: Kamal Abdullanın yaradıcılığına münasibətiniz necədir?

- Münasibətim çox yaxşıdır. Orijinal romanlar, hekayələr yazır, məhsuldar yazıçıdır. Ədəbiyyatda Kamalın özünüifadəsini yeni və yaxşı bir hadisə hesab edirəm. Onun əsərlərinin xaricdə nəşr olunması məni sevindirir və fərəhləndirir, çünki söhbət ədəbiyyatımızın uğurlarından, coğrafi miqyasından gedir.

Q.T: Ədəbi mühitdə sizin ən yaxşı əsəriniz “Ölüm hökmü” hesab olunur. Mən də bu fikirdəyəm. Bəs siz necə düşünürsünüz?

- Mən də düşünürəm ki, “Ölüm hökmü” yazdığım əsərlər arasında sanbalı ən ağır olanlardandır. Yazanda çap olunacağına qətiyyən ümidim yox idi. Mən çapı heç vaxt düşünməmişəm və gənc yazıçılara da bunu məsləhət edərdim ki, tələsməsinlər. Gənclik çağlarında mən də tələsərdim… Ancaq mətbuat həvəskarın professionala çevrilməsini öz səhifələrində əks etdirməməlidir. Mətbuat peşəkar yazıçının əsərini çap etməlidir. “Ölüm hökmü” çap olunanda artıq Qarbaçovun dövrü idi, yenidənqurma təzə-təzə başlayırdı. “Azərbaycan”da çap olunmuşdu.

Q.T: Əkrəm Əylislinin vaxtı?

- Yox, Əkrəmdən sonra idi deyəsən. Onu da deyim ki, Əkrəmi o vaxt əvvəlcə “Ulduz” jurnalına gətirmək istəyirdik.

Q.T: Niyə məhz “Ulduz”?

- “Azərbaycan” hələ möhkəm əllərdə idi (gülür). O zaman mən də katib idim, biz vuruşduq, mübarizə apardıq ki, Əkrəm “Azərbaycan”a gəlsin. Yusif Səmədoğlu “Ulduz”a getdi. Bizə qarşı duran çoxlu adamlar vardı. Çoxu yaşlı, titullu yazıçı-şairlər idi. Rəhmətlik İmran Qasımov – onda Yazıçılar İttifaqının birinci katibi idi, məsələni Heydər Əliyevə çatdırdı və son sözü də Heydər Əliyev dedi. 60-cı illər nəslini Heydər Əliyev dəstəkləyirdi həmişə. Əkrəm orada işə başladı və İmran Qasımov da, mən də, rəhmətlik İshaq İbrahimov da onu çox ciddi müdafiə edirdik. Düzdür, Əkrəm bu cəhəti çox vaxt yadından çıxarır…

Q.T: Siz Yazıçılar İttifaqının katibi, Anar “Qobustan”ın, Əkrəm “Azərbaycan”ın, Yusif Səmədoğlu “Ulduz”un baş redaktoru... 60-cı illər nəslinin bu kritik ədəbiyyat postlarına sahib çıxmasında şüurlu bir məqsəd var idi, yoxsa təbii şəkildə belə olurdu?

- Sizin dediyiniz o mövqeyi yalnız yazılarımızla, qələmimizlə əldə etdik. Bizim nəsil yaradıcılığı ilə oxucular arasında da, ictimai həyatda da özünü təsdiq etmişdi. Mənim “Toyuğun diri qalması” və “Dolça” povestlərimin Azərbaycanda çap olunmağına hətta bir qədər azad olan Pribaltika respublikalarında da inanmırdılar, heyrət edirdilər.

Ş.A: Elçin müəllim, burda çox ciddi bir nüans gəlib çıxır. Siz gəncliyinizdə ədəbi mühitdən narazı idiniz, müəyyən həqiqətləri də dediniz, danmaq olmaz. Sonra da lazım olan postlara nəsildaşlarınızla birlikdə gəldiniz. İndi də müstəqillik dövründə mühafizəkar AYB-dən narazı olan istedadlı gənclər var. Sizcə, bu narazılıq nə dərəcədə əsaslıdır və sizin dövrünüzdən çoxmu fərqlənir?

- Mən o narazılığın içində olmadığım üçün səbəblərdən xəbərdar deyiləm. Hər bir hadisəyə fərdi yanaşmaq lazımdır. Mən birinci olaraq AYB-nin ləğv olunmağının tərəfdarı deyiləm. Bunun qəti əleyhinəyəm. AYB ədəbiyyata xidmət edən böyük bir tribunadır. Onun mətbu orqanları da gərək çap olunsun. Məsələn, indiki “Ədəbiyyat qəzeti” bir il bundan əvvəlki deyil, düzdür, ya yox? Daha da yaxşılaşmalıdır, müasirləşməlidir və bu cür də getməlidir.

Ş.A: Bəlkə başqa demokratik ölkələrdəki kimi ayrı-ayrı Pen-klublar yaradılsın və vəsait layihələrə ayrılsın?

- Bizdə bir Pen-klub var, amma onun işinə bələd deyiləm.

Ş.A: O da müstəqil deyil, AYB-nin mütləq təsirindədir.

- Siz ümumiləşdirib AYB mühafizəkardır dediniz...

Ş.A: Bəli, yeni gələn gənclərə, yeni tendensiyalara açıq deyil.

- Məncə, əleyhdarlarını yenilikçi, AYB-ni mühafizəkar adlandırmaq düzgün deyil. Çünki AYB-nin jurnallarında elə yazılar oxuyuram ki, bu, yeni ədəbiyyatın nümunəsidir. Məsələn, Mübariz Cəfərli. Onu oxudum, müəyyən çatışmazlıqları ilə bərabər, artıq söhbət həqiqi ədəbiyyatdan gedir. Mən heç vaxt inanmaram ki, İntiqam Qasımzadə, ya Məmməd Oruc hansısa istedadlı bir romanı, hekayəni geri qaytarsın. Son zamanlarda bir neçə şairənin maraqlı şeirlərini oxumuşam.

Ş.A: Konkret ad desəniz, maraqlı olardı...

- Məsələn, Nuranə Nur. Onun obrazlı təfəkkürü, yaratdığı poetik obrazlar aləmi yüksək poeziyadan xəbər verdi. Hətta yazı üçün qeydlərim də vardı, ancaq vaxt tapa bilmədim. Günel Treu adlı qızın şeirlərini oxudum, istedadlıdır, «şeir axını» içində seçilir, ancaq təxəllüsünü başa düşmədim, indi də bilmirəm, düz dedim, ya yox. Günay Həsənlinin şeirləri maraqlıdır. Sonra maraqlı və ağıllı tənqidçi qızlar var – Bəsti Əlibəyli, Elnarə Akimova, Nərgiz Cabbarlı, İradə Musayeva... AYB böyük təşkilatdır. Mühafizəkarlıq da ola bilər, müasirlik də. Mühafizəkarlıq AYB əleyhinə olanlar içərisində də var. AYB haqqında fikirlərimi ayrıca bir yazı şəklində yazmışam və çap olunub. O yazıdan inciyən də olub, onu bəyənən də...

Q.T: İctimaiyyət “Qatil” filmini bəyənmədi...

- Konkret, kimi deyirsiz?

Q.T.: Özümü...

- Ümumiyyətlə, filmə baxanda gərək yazılanı yaddan çıxarasan. Konkret “Qatil”dən danışırıqsa, filmə baxanda pyes yaddan çıxmalıdır. Orada gözəl aktyor oyunu var. Gözəl musiqilər seçilib. Gözəl operator işi var. O filmdə bir az Viskonti təsiri hiss etdim. Dublyajda da problem var idi. Ancaq, ümumilikdə götürsək, film haqqında rəyim müsbətdir.

Q.T: Demək, bəyənmisiniz...

- Bəyənməyin də dərəcələri var də (gülür). Bəli, bəyənmişəm.

Ş.A: Sizin əsərləriniz əsasında çəkilən filmlərlə bağlı mətbuatda tənqid də gedir...

- Tənqid olar, amma o nədi yazmısız ki, “Qatil” film deyil, vəssalam! Bu nədir? Tənqiddir?

Q.T: Sevda Sultanovanın yazısı idi...

- Sevdanın öz fikri ola bilər, amma siz yayımlayanda heç olmasa başlığa baxmalısınız. Söhbət Sevdanın tənqidindən getmir, hökmündən gedir. Filmi əvvəlcə təhlil etsin, açsın və nə qədər də istəyir tənqid etsin. Amma, sən gəl, əlini mizin üstünə vur ki, «Vəssalam, burda mənəm, Bağdadda kor xəlifə!» gülməlidir. Siz də belə şeylərlə məzələnirsizsə, keyfiyyətsiz məzələnməkdi (gülür). Tural, bunu sənə deyirəm. Bunun mənim üçün iynənin ucu qədər əhəmiyyəti yoxdur. Tənqid belə olmur. Amma bəzən elə şeylər də olur ki, tamam böhtandır. Məsələn, 1994-cü ildəki çevriliş əhvalatı ilə bağlı müşavirə olanda Prezident bir nəfərə – rəhmətə getdiyi üçün ad çəkmək istəmirəm – dedi ki, sənə desəydilər yerə uzan, uzanardın. Yazmışdılar ki, guya bu sözlər mənə deyilib. Mətbuat var, gedin mətbuatı oxuyun, görün kimə deyilib bu söz. Bax bu, qara böhtan idi.

Q.T: Yazıçı kimi gününüz necə keçir? Hansı saatda yazırsınız, nə vaxt oxuyursunuz?

- Səhər saat 5-də yuxudan oyanıram. Cavanlıqdan xasiyyətimdi. Saat beşdən 9-a kimi yazıçı Elçinin vaxtıdır. Mütaliə axşam da olur. Amma elə kitablar var ki, onu səhərlər oxuyuram.

Ş.A: Yeni filmlərə baxa bilirsiniz. Dünya kinosundan söhbət gedir.

- Bu barədə qızlarımın zövqünə inanıram. Məzuniyyətə gedəndə onların məsləhət gördüyü filmlərin disklərini özümlə götürürəm, imkan olanda baxıram. Özümlə bir çamadan da oxumaq istədiyim, amma vaxt tapmadığım qəzet, jurnal, kitab aparıram.

Ş.A. “Baş” romanı ilə bağlı bir məqama da toxunmaq istərdim. Daha doğrusu romanın adı ilə bağlı... Bu adın seçilməyi necə oldu?

- Başın «səyahəti» bu romanın, tənqidçilərin dili ilə desək, əsas süjet xəttidir.

Ş.A: Başqa ad variantı vardı?

- Başqa variant olmayıb. Əlbəttə, oxucunu çağıran cürbəcür adlar, fəlsəfi başlıqlar qoymaq olardı. Rəhmətlik İlyas Əfəndiyev deyirdi ki, mənim üçün bir pyesi, bir romanı yazmaq asandı, nəinki ona ad qoymaq (gülür). Mənim üçün ad problemi yoxdur, nə ad olur-olsun.

Q.T: Elçin müəllim, «Baş» romanı əsas iki üslubda yazılıb. Birincisi, romanın əsas süjet xətti, fabulası. İkincisi, romanda kursivlə verdiyiniz passajlar. Onlar nəyə xidmət edir?

- Söhbətimizin əvvəlində dediyim «missiya axtarışının» məkanı romandakı həmin hissələrdədir. Buradakı “O” şəxs əvəzliyi kimi gedir – şərti desəm, Sisianovun ruhudur. Şərti deyirəm ona görə ki, bəlkə bu, bizim anlamımızdakı ruh deyil, nəsə başqa bir şeydir, bilmirəm. O «ruh» hansısa yüksək bir məqamdadır, insanların təsəvvür etmədiyi bir sferadadır. «O» – çəkisizdir, şəffafdır, “ONUN” üçün heç bir zaman və məkan sərhədi yoxdur. «O» həmin məchul sferadan, özünün həmin yüksək məqamından Yer kürəsində keçmişi də görür, gələcəkdə nə olacaq, onu da görür. Hansı bir Ali Qüvvəsə «ONU» özünə çəkir, «O» həmin Ali Qüvvənin dərgahına uçacaq, bu bir labüdlükdür, ancaq Yer kürəsi hələ onu buraxmır, bəlkə nələri isə ona anlatmaq istəyir, ancaq «O», əslində, yenə də heç nə anlamır, insanların Yer kürəsindəki missiyasının nədən ibarət olduğunu başa düşmür və uçub gedir, yox olur… Mənim “Teleskop” pyesimdə də bu mövzu başqa şəkildə işlənib.

Q.T: Romanda çox maraqlı, koloritli obrazlar var. Məsələn, ən birincisi, mənim yadıma gəlir – at oğrusu. Bu çox maraqlıdır. Elçin Əfəndiyev...

- Əfəndiyevsiz (gülür)...

Q.T: Yaxşı, Elçin... Maraqlıdır ki, Elçin Bakıda böyüyüb, bu obrazı necə yarada bilir? Heç vaxt at oğrusu görməmisiniz axı.

- Əgər sən o fikirdəsənsə ki, mən kənddən çox uzağam, səhv edirsən. At oğrusu da görmüşəm, o birisini də, bu birisini də. Mənim ən gözəl uşaqlıq xatirələrimin çoxu Şuşayla, Füzuliylə, Laçınla bağlıdır. Bizim ailə – İlyas Əfəndiyevin ailəsi həmişə elat həyatı ilə bağlı olub. Bu, bir. İkincisi, Flober Karfagendə yaşamışdı ki, «Solombo»nu yazdı? Elə öz ədəbiyyatımıza gələk. Cavid Teymurun dövründə yaşamışdı ki, «Topal Teymur»u yazdı? Yazıçı fəhmi deyilən çox mühüm bir məfhum var.

Ş.A. Orda oğru obrazına birmənalı mənfi münasibət yoxdur...

- Nədən olsun? Biz axı dedik ki, «mənfi adam» şərti ifadədir. Bəli, o, bir tərəfdən at oğrusudur və general Sisyanov onu qurşaqdan aşağı soyundurub, eşşəyin belinə sarıtdırır. Ancaq onda necə bir hikkə, şəxsiyyət duyğusu var ki, uşaqları, kənddəkilər onu bu cür çılpaq vəziyyətdə görməsinlər deyə, özünü eşşəklə birlikdə qayadan atır.

Ş.A: Lal Qafaroğlu da ona yaxın obrazdır.

- Hə, yaxınlığını deyə bilmərəm, amma dediyim o cəhətlər Qafaroğlunda da var.

Ş.A: Milli xarakterli obrazlardır və onların ölümündə dəhşətli bir acı var.

- Şərif, əgər ədəbiyyat – söhbət ümumən ədəbiyyatdan gedir - həqiqi ədəbiyyatdırsa, o, mütləq millidir. Mən bunu həmişə demişəm, yenə təkrar edirəm, millidən kənarda bəşərilik yoxdur. Millidən kənarda böyük ədəbiyyat yoxdur. Tolstoydan söhbət getdi. Tolstoy hələ əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ən populyar yazıçılardan biri idi. Niyə belə idi? Nə üçün? Çünki Tolstoy ilk növbədə rus xalqının böyük milli yazıçısıdır. O, öz xalqının böyük yazıçısı olduğuna görə, Azərbaycanın da, fransızın da, ingilisin də böyük yazıçısıdır. Azərbaycanda iki nəfərdən birinin adı, Hamlet idi, Otello, idi. Nə qədər Hamlet, Otello, Maqbet, Ofelya var idi! Hətta Dezdemona da var idi. Niyə? Çünki Şekspir özü ilə bərabər, ingilis xalqını ifadə eləməyi bacarmışdı. Baxmayaraq ki, Hamlet Danimarka şahzadəsi idi, onu təsvir və təqdim edən psixologiya sırf ingilis ədəbiyyatının ənənələrinə, ingilis xalqının psixologiyasına söykənirdi. Ona görə də Şekspir yalnız ingilisinki deyil. Azərbaycanda da biz, misal üçün, Cəlil Məmmədquluzadəni layiqincə təqdim edə bilsək, elə bilirəm, dünyada sevilə bilər. Çünki ilk növbədə Azərbaycan tipajlarını göstərməyi bacarıb. Baxın, Üzeyir Hacıbəyli Azərbaycan xalqının tanımadığı bir janrı – musiqili komediyanı ictimai fikrimizin milli faktına çevirdi. Dünya ədəbiyyatında – oxuduqlarım arasında deyirəm – elə bir əsər yoxdur ki, onun qəhrəmanlarının hamısı xalqın milli folklor qəhrəmanları səviyyəsinə qalxsın. Məşədi İbad, Hambal, Qoçu Əsgər, İntelegent Həsən… Azərbaycanın ən ucqar bir kəndində də Məşədi İbadın adını çəkəndə, uşaqdan tutmuş qocaya kimi hamı gülür. Çünki Məşədi İbad Molla Nəsrəddin səviyyəli milli personaja çevrilib. Yaxud, atalar sözü nədir? Əsrlərin süzgəcindən keçib gələn sadə və sadə olduğu qədər də müdrik və məxsusi ab-hava yaradan deyimlər. İndi baxın: «Heç hənanın yeridir?», «Bəs mənim bir abbasım?», «Nə qədər qoca olsam da, min cavana dəyərəm!», «Mənə meymun dediyi bəs deyil…», «Gəlini gətirəndə baxmazlar ki, oğlandı, ya qız?», «Bir nəfər molla, üç manat pul, bir kəllə qənd, vəssəlam-şüdtamam!» və s. «Arşın mal alan»dakı personajlar… Bu komediyalar bu qədər milli olduqları üçün, bir dənə yaxşı film çəkdik – «Arşın mal alan»ın birinci variantını deyirəm, bütün dünyada sevildi və populyar oldu.

Ş.A. «Baş» romanında daha bir məqam da diqqətimi çəkdi. Baş hiss edir həm də. Baş yerə düşəndə ilk dəfə torpağa dəyir və onun xatirində qalır ki, torpaq necə dadsızdır. Yadıma Nüşabənin İsgəndərin qabağına qızıl qoyması düşdü. Təxminən mesaj Nizamininkinə bənzəyir: bu dadsız torpaqdan ötrümü bu qədər qan tökürsünüz?

- Sisyanovu gülləyirlər, güllələyəndə atın belindən üzü üstə yerə düşür, torpağın tamı dilinə dəyir və ani olaraq fikrindən keçir ki, torpaq necə dadsızdır. Orda, əlbəttə, sən deyən fikir var. Bayaq Tural sual verdi ki, sizin haqqınızda kitab yazılsa adı nə olardı-filan, indi o mətləb olmasın, yenidən bu romanı gözdən keçirirəndə görürəm ki, burda reallıqla mistikanın üzvi bir vəhdəti var. Bir-birlərini tamamlayırlar. Əvvəldən belə bir məqsəd qoymamışdım ki, realist-mistik əsər yazacağam. Mövzu, fikir gətirib buna çıxartdı.

Ş.A: Nizamiylə səsləşmə təsadüfdür.

- Nizamini 40 il bundan qabaq oxmuşam.

Q.T. Romanda Mahmud bəylə rus zabitinin millətçiliklə bağlı söhbəti də maraqlı nüansdır.

- Mahmud bəyin vaxtında – XIX əsrin başlanğıcında şübhəsiz ki, belə söhbətlər kütləvi xarakter daşımırdı. Türkçülük sonradan başladı. Birinci tənzimatda başladı, sonra gücləndi, ikinci tənzimatdan sonra isə formalaşdı. Ancaq ona da şübhə etmirəm ki, ayrı-ayrı fərdlər var idi. Rusiyanı isə əcnəbi baronların, markizlərin, qrafların əhatəsində olan və özlərində rus ruhunu daşımayan imperatorlar, yüksək məmurlar idarə edirdi. Belə bir vaxtda xalqın içindən çıxmış bir rus zabitinin ifrat millətçiliyi təbii bir cəhətdir.

Q.T: Mən anoxranizmi soruşmuram. Bir yazıçı kimi mövqeyiniz doğurdan maraqlıdır. Millətçilik xalqları xilas edəcək? Rus, azərbaycanlı və başqa xalqları.

- Bir var millətçilik irqçiliyə, şovinizmə çevrilir və belə millətçilik xalqı xilas etsəydi, faşist Almaniyası o vəziyyətə düşməzdi. Gəldi bütün dünyanın yarısını, Avropanı götürdü, axırı da bu cür oldu. Bu mənada millətçiliyin axırı yoxdur. Bir də var milləti sevmək, mənsub olduğun xalqın xeyri barədə düşünmək və onun xeyrinə işləmək. Bu tamam başqa məsələdir. Mən dedim axı, millidən kənarda ədəbiyyat yoxdur. Ədəbiyyat nədir? Mənsub olduğu xalqın özünüifadəsi.

Ş.A: Dil faktoru da var də...

Q.T: Rus dilində yazıb Azərbaycan insanının taleyini, təbəddülatlarını, daxili ziddiyyətlərini əks etdirmək olarmı?

- Mən hesab edirəm ki, olar. Taqor ingilis dilində yazırdı, ancaq o, ingilis yazıçısı deyildi, milli-mənəvi mənada da böyük hind yazıçısı idi. Yasin Kateb XX əsr dünya ədəbiyyatında yeri olan yazıçıdır. Fransız dilində yazırdı, ancaq əsərlərinin məğzi etibarilə fransız yox, Əlcəzair ədəbiyyatının nümayəndəsi idi. Eləcə də məşhur Məhəmməd Dib. O da fransızca yazıb. Mən onun «Əlcəzair» trilogiyasını hələ tələbəlik illərində oxumuşdum. İndi də yadıma düşəndə Əlcəzair ərəbinin taleyi və güzəranı gözlərimin qabağına gəlir. Görünür, istedadda milli gen çox güclüdür. İstedad böyük olanda həmin millilik də üzə çıxır, ancaq o başqa məsələ ki, böyük istedad da nadir hadisədir…

Ş.A. Çingiz Aytmatovu necə, milli ədəbiyyat hesab edirsiniz?

- Çingiz bir az başqadır. “Cəmilə”ni qırğız dilində yazmışdı. Sonra “Gün var əsrə bərabər”i yazdı və özü də tərcümə etdi. Rusca yazmışdı, tərcümə etdi qırğız dilinə. Amma sonrakı romanlarını rusca yazdı. Sən deyən kontekstdə, xalqı ifadə etmək mənasında maraqlı bədii bir proses başladı...

Ş.A: Mərhələ, inkişaf...

- Yox, əksinə, tənəzzül başladı.

Ş.A: Hə, xalqı təmsil eləmək anlamında.

- Xalqı ifadə eləmək anlamında. Yazıçı kimdir? Bunu dəfələrlə yazmışam: bax, sən oturursan ağ vərəqlə üzbəüz, başlayırsan özünü ifadə etməyə. Əgər istedadlısansa, istedadlı yazıçısansa, özünlə bərabər xalqını da ifadə edəcəksən.

Ş.A: Belə başa düşdük ki, Aytmatovun ilkin dövrlərini daha çox qiymətləndirirsiniz.

- Aytmatovla bağlı 30 il əvvəl bir yazı yazmışdım. Səhv etmirəmsə, «Litqazeta»da dərc edilmişdi. Orda bir fikrim vardı, sonra başqaları da təkrar elədi. Çingiz Aytmatov “Cəmilə”ni, “İlk müəllim”i yazanda, İsa Hüseynov “Kollu Koxa”nı, “Teleqram”ı yazırdı və bədii siqləti ilə daha ağır idi. “Cəmilə”də bir az sadəlövhlük var idi. Sadəcə olaraq səmimiyyət, Firudin bəy Köçərlinin təbirincə desək, təhkiyeyi-kəlamın yaxşı mənada şirinliyi var idi. Çingiz Aytmatov kim idi? Sistem Çingiz Aytmatovu «böyük yazıçı» vəzifəsinə təyin etmişdi. Necə ki, Çakovski haqqında danışdıq. Yaxud Berdı Kerbabayevi, türkmən yazıçısı idi, ya da özbəklərdə Kamil Yaşen vardı, onu «böyük yazıçı» vəzifəsinə təyin eləmişdi. Mənim ironiya ilə dediyim bu «böyük yazıçı təyinatları» bu gün bu bir az fantasmaqorik, hətta sürrealist təsir bağışlayır, ancaq həqiqət belə idi və mən bu barədə əvvəllər də çox yazmışam. Amma Çingizin istedadı bir çox başqalarından fərqli olaraq bu «vəzifəni» doğrultdu. Çingizin istedadı böyük idi. “Əsrə bərabər gün”ü sovet vaxtı yaranmış kamil, yüksək səviyyəli romanlardan biri hesab edirəm. Ümumiyyətlə, Çingiz XX əsrin yaxşı yazıçılarından biridir.

Ş.A: Elçin müəllim, belə bir tendensiya var ki, Çingiz Aytmatov kimi yazıçı bizdə yetişmədi.

- Belə müqayisələr düz deyil. Hər bir yazıçının öz yeri var və onları öz xalqlarının tarixi və taleyi kontekstində qiymətləndirmək lazımdır. Onda gərək deyəsən ki, Azərbaycanda niyə Şekspir yoxdu? Çingiz get-gedə inkişaf elədi, səviyyəsini artırdı və gəldi, bax, “Əsrə bərabər gün”ü yazdı.

Ş.A: Bizdə o cür əsər yazıldı, sizcə?

- Nə üçün məhz o cür olmalıdır? Bizdə də başqa cür yazıldı.

Ş.A: Bəlkə rusca yazmasıydı daha çox tanınmağında rol oynayan.

- Təbii ki, bu fakt da var onun tanınmağında. Rəssam çəkir, orijinala ingilis də, fransız da, rus da, bir başqası da baxır, görür ki, sən necə rəssamsan. Amma tərcümə məsələsi çox ciddidir. Mənim xaricdə xeyli kitabım çıxıb, ancaq Türkiyədəki kitablarımdan başqa, onların 95 faizi rus dilindən tərcümə olunub. Düzdü, rus dilindəkiləri oxumuşam, işləmişəm, çalışmışam ki, özümünküləşdirim, ancaq o birilərinin tərcüməsindən xəbərim yoxdur. Dil faktoru güclü, ciddi faktordur.

Ş.A: “Baş” romanında Xacə Əbdülün “Leyli və Məcnun”u oxuması da diqqət çəkən nüansdır. Bəllidir ki, Füzuli lirikasında şəhvani istək yoxdur. Xacənin “Leyli və Məcnun” oxumasında bu məsələyə hər hansı işarə varmı?

- Xacə “Leyli və Məcnun”u ona görə dəfələrlə oxuyur ki, hiss edə bilmədiyi, amma intuitiv xəbərdar olduğu şəhvət sirrinin məğzinin nədən ibarət olduğunu öyrənmək, bilmək istəyir. Başa düşmək istəyir ki, kişi ilə qadın arasındakı sevgi nədir? Söhbət fiziki sevgidən gedir. O, başa düşür ki, Leyli ilə Məcnun sevgisi valideyn ilə övlad sevgisindən, bacı ilə qardaş sevgisindən fərqlidir. Ancaq bu fərqin nədən ibarət olduğunu bilmək, hiss etmək isə ona müyəssər deyil.

Q.T. Məhəbbəti kitablardan öyrənmək istəyir...

- Bəli, Xacə Əbdül Rəhman istəyir öyrənsin, ancaq şəhvəti, sevişməyi necə öyrənmək olar?

Ş.A: Bir də «Baş» romanındakı açıq-saçıq səhnələr haqda... Bu səhnələr çox örtülü, klassik dillə qələmə alınıb. Məsələn, müasir yazıçılarda açıq yazılır hər şey.

- Sənətdə, o cümlədən də ədəbiyyatda açıq-saçıqlığa bədii-estetik baxımdan ehtiyac varsa, o bədii yük daşıyırsa, nəinki lazımdır, hətta vacibdir. Ancaq açıq-saçıqlıq açıq-saçıqlıq xətrinə yazılırsa, bu pis, hətta çox pisdir.

Ş.A: Yeri gəlmişkən, “Ölüm hökmü”ndə də müəyyən vulqar ifadələr işlənmişdi.

- Demək, mətn tələb edib. Açıq-saçıqlığı mətn gətirməlidir, mətn tələb etməlidir.

Ş.A: Bu məsələni niyə xüsusi vurğuladım. Dünya kinosunda son 10-15 ildə çəkilən ən ciddi filmlərdə porno görüntülərdən istifadə olnur. Məsələn, Triyerdə. Sənətdə buna estetik planda baxırsınız?

- Əgər sən «porno» deyirsənsə, deməli, bu, sənət yox, pornodur. O ki, qaldı Triyerə, onun sonuncu «Nimfoman qadın» filminə axıracan baxmağa mənim hövsələm çatmadı, vaxtıma da hayıfım gəldi. Uzun-uzadı və bəzən də quraşdırma «psixoanaliz». Bir az təəccüb də etdim, çünki Triyerin bundan əvvəlki «Melanxoliya» filmi ciddi sənət nümunəsidir və burada dediyim həmin «quraşdırma» yoxdur. Neçə il bundan qabaq baxmışam, ancaq o filmin son epizodları indi də gözlərimin qabağındadır.

Ş.A: Bizim Milli Akademik Teatrda ilk açıq-saçıq səhnə sizin “Qatil” tamaşanızda oynanıldı.

- Onu bizim görkəmli rejissorumuz Mehriban Ələkbərzadə tamaşaya qoyub. Mehriban xanım «Qatil»i iki dəfə Akademik Teatrımızda, bir dəfə də Kiprdə tamaşaya qoyub. O tamaşalarda açıq-saçıqlıq yoxdur, onlarda təbii insani hisslərin ifadəsi var, çünki buna bədii-estetik lüzum var. Orda vulqarlıq yoxdur.

Ş.A: Bizim teatrda ilk dəfə idi, mənə elə gəlir. Xüsusən, Akademik Teatrda heç olmamışdı.

- Yadıma gəlmir. Ola bilər.

Q.T. Elçin müəllim, söhbətlərinizin birində Tolstoy haqda kitab yazmaq istədiyinizi söyləmisiniz...

- Bu, mənim gənclik çağlarımdan etibarən bir arzumdur. Beş-altı qovluq qeydim də var o kitabla əlaqədar. Amma onu, bilmirəm, yaza biləcəyəm, ya yox.

Q.T: Nə mane olur?

- Tolstoy haqqında yüzlərlə kitab yazılıb. Birincisi, gərək elə kitab yazasan ki, seçilsin, təzə fikirlər olsun. İkincisi, Tolstoyun hissiyyat aləmi mənim üçün o qədər zəngindir ki, bunu təsvir etməyə, təhlil etməyə vaxt və güc lazımdır. Bu çox ciddi məsələdir. Mən gənclik çağlarında, aspiranturada oxuduğum vaxtlar Tolstoydan yazsaydım, elmi iş götürsəydim, Tolstoy mövzusuna bütün vaxtımı həsr etsəydim, yəqin, üç cildlik, beş cildlik böyük bir kitab yazardım. Amma indi əmin deyiləm ki, o qeydlər haçansa bir kitab olacaq...

Q.T: Ədəbiyyat haqqında düşüncələrinizi o vaxt “Azərbaycan” jurnalında oxumuşdum. Orda mənim diqqətimi çəkən bir məsələ var. İki yazıçının adını tez-tez çəkirsiniz. Biri Şekspir, o biri Tolstoy. Amma sizin nəsil modernist yazıçılara daha çox istinad edirdi...

- Bir var, sən qoşma, gəraylı yaza bilmirsən, başlayırsan sərbəst, destruktik şeir yazmağa. Bir də var, gözəl qoşmalar, gəraylılar, bayatılar yazırsan və artıq bu qəliblərə sığışmırsan, təbii bədii yollar səni sərbəstə aparır. Mənim aləmimdə həqiqi ədəbiyyatın yolu budur. Düzdür, o biri yolun da birbaşa yolçusu ola bilərsən. Hər halda, dediyim yol, məncə, daha artıq dərəcədə ədəbiyyat yoludur. Yəni müasirlik, modernlik o demək deyil ki, sən keçmişi yaddan çıxardasan. Əsl böyük müasirlik odur ki, o, elə keçmişdən gəlir. Mən də sənin yaşında olanda, ağlıma belə fikirlər gəlirdi. Keçmişə xor baxmaq mənasında (gülür). Amma oxuduğum Folknerlə, Heminqueylə, Coys ilə, Prust, Remark, o birisi, bu birisi ilə bərabər, həm də antik ədəbiyyat idi, Şekspir idi, Molyer, Servantes, Şiller, Höte, Tostoy idi, başqası idi. Özüm-özümlə söhbət edirdim ki, əgər keçmişdə heç nə yox idisə, bəs bunlar nədir? Niyə oxuyuram bunları? Bunlar mənə niyə bu dərəcədə təsir edir? Əgər modern bir yazıçı Şekspiri bilmirsə, “Don Kixot”u oxuyub əxz eləməyibsə, antik ədəbiyyatı mənimsəməyibsə, mən onun modernizminə şübhə edirəm. O, yalançı modernistdir.

Q.T: Başqa nə yazmaq istəyirsiniz, maraqlıdır? Planlarınız...

- Plan çoxdu, cürbəcür planlar var. Özü də bilirsən, məndə necədi? Bir də görürsən, otururam, filan hekayəni yazmaq istəyirəm, amma o qalır bir tərəfdə, tamamilə qəflətən başqa bir şey yazılır.

Q.T: Sizin nəsildaşlarınızın çoxu, ad çəkmək istəmirəm, ədəbiyyatdan danışanda daha çox ayrı-ayrı yazıçıların üstündə dururlar: Jan Pol Sartr, Ernest Heminquey, daha çox rus nəsri... Amma sizdə daha çox klassika var. Məsələn, Markesi nə vaxt oxumusunuz?

- Markesi ruscaya tərcümə olunan kimi oxumuşdum. «İnostrannaya literatura» jurnalına abunə idim. Sonra kitab çıxanda, bir də oxudum.

Ş.A. Sizin yazıçıdır o?

- O, mənim aləmimdə böyük yazıçıdır. Amma, misal üçün, Jorj Amadu daha çox “mənim yazıçım”dır, nəinki Markes. Baxmayaraq ki, Amaduya Nobel mükafatı vermədilər. Jorj Amadunun bir romanı var – “Dona Flor və onun iki əri” - o kitabdakı təbii bədii şirə, həmən o magik realizm, ətli-qanlı xarakterlər, kolorit Markesdə o dərəcədə deyil. Bu, əlbəttə, tamamilə subyektiv bir fikir, subyektiv bir təəssüratdır.

Q.T: Sizcə, XX əsrin ən böyük yazıçısı kimdir?

- Bir nəfərin, iki nəfərin adını çəkə bilmərəm. Bu heç düz də deyil. Rus ədəbiyyatını götürək. Bu çox böyük ədəbiyyatdır və XX əsrdə böyük yazıçılar desək, məsələn, Çexov mənim aləmimdə böyük hekayəçi və dahiyanə dramaturqdur. Şoloxovun “Sakit Don”u təkcə XX əsr rus ədəbiyyatının deyil, dünya ədəbiyyatının şah romanlarından biridir. Bulqakovun “Ustad və Marqarita»sı, Andrey Belıyın “Peterburq”u, Artıbaşovun “Sanin”i, Qrossmanın «Həyat və tale» romanı, Platonovun povestləri, xüsusən «Çala»sı böyük ədəbiyyat nümunələridir. Merejkovskinin «Məsih və antiməsih» trilogiyası mənim yüksək qiymətləndirdiyim monumental bir əsərdir. Sonrakı dövrdə Rasputinin yaradıcılığını yüksək qiymətləndirirəm. Fransız ədəbiyyatından elə bayaq adını çəkdiyin, Sartr. Onun bir pyesini tərcümə də etmişəm. Kamyunun özü, Morua, Moriak, Sarrot... İngiltərədə Kronin «mənim yazıçım»dır, ABŞ-da Kolduell, Folkner, Yaponiyada Akutavaqa, Kavataba və i.a.

Q.T: Sartr doğmadır, yoxsa Kamyu?

- Doğrusu, deyə bilmərəm. İkisi də XX əsrin böyük qələm sahibləridir. Bir dəfə bir görüşdə mənə sual verdilər ki, sən bir başqa planetə getsəydin, hansı əsəri aparardın özünlə. Çoxdan, 30 il bundan qabaq. Onda mən cavab vermişdim ki, “Don Kixot”u aparardım. “Don Kixot”u oxuyanda bilsinlər ki, həyat, yaşayış nədir, insanlar kimdir. Axır vaxtlar düşünürəm ki, “Don Kixotu”la birlikdə Şekpirin, bir də Tolstoyun əsərlərini də aparardım. Yerim çox olsaydı, başqa kitablar da aparardım, misal üçün Molyeri… Onun da bir neçə pyesini tərcümə etmişəm.

Ş.A. Kafkanın adını çəkmədiniz...

- Kafka dediniz, bəzi köhnə söhbətlər yadıma düşdü (gülür). Kafka mənim aləmimdə bir az şişirdilmiş yazıçıdır. Onun «Qəsr», “Məhkəmə işi”, “Amerika” romanları, hekayələri, xüsusən pritçaları istedadlı və sanballı ədəbiyyatdır, buna şübhə yoxdur. Ancaq bununla bərabər, Kafka bir az şişirdilmiş fiqurdur. İki cür yazıçı var: ədəbi bəxti gətirən yazıçılar və ədəbi bəxti gətirməyən yazıçılar. Bir insan kimi Kafkanın həyatda, güzəranda bəxti gətirməyib, yazıları çap olunmayıb. Dostu Maks Broda vəsiyyət edib ki, əlyazmalarının hamısını yandırsın və o fikirlə də həyatdan köçüb. Brod isə «vəfasız» çıxır və bu əsərləri çapa verir və onlar dərhal da diqqəti cəlb edir. Bu, Kafkanın bir yazıçı kimi gətirən bəxtidır. Əvvəlki söhbətə qayıdırıq, hər şeyin nisbi olmağına. Görürsən, dost əhdə vəfasız çıxır, Kafka isə bir yazıçı kimi anadan olur. Mən şübhə etmirəm ki, dünyada bəxti küsən elə yazıçılar olub ki, gözəl əsərlərini də özləri ilə bərabər aparıblar, itib-batıb. Dəb sənətə yad olan bir şeydir. Kafkaya münasibətdə bir az dəb var. Oxuyan da onun adını çəkir, oxumayan da.

Q.T. Dramaturgiya ilə də məşğulsunuz. Sizə elə gəlmirmi ki, sizin pyesləriniz daha çox tamaşaya qoyulur? Məsələn, Əli Əmirli müsahibəsində deyir ki, yaşı 50-dən aşağı olanların əsərləri tamaşaya qoyulmur.

- Uzun sözün qısası, “obıvatel” təfəkkürünün məhsulu belədir ki, guya Elçin vəzifəsindən istifadə edir, buna görə də pyesləri tamaşaya qoyulur, hə? Əslində, o qədər mənasız bir söhbətdir ki, heç cavab da tələb etmir. Bu pyeslər Nyu-Yorkda, Londonda tamaşaya qoyulur. Mən Londona ultimatum göndərirəm ki, baxın ha, Azərbaycanda baş nazirin müaviniyəm, sizlə pis rəftar edərəm, mənim əsərimi tamaşaya qoyun? Buna görə Londonda üç pyesim tamaşaya qoyulub? Yaxud, bu günlərdə Nyu-Yorkda, Brodvey teatrında altı gün dalbadal «Şekspir» tamaşasının premyerası göstərildi. Deməli, mən Obomaya demişəm ki, baş nazirin müaviniyəm, məni teatra tapşır ki, pyesimi tamaşaya qoysun? Elə həmin Kiprdə, ya Ankarada, İstanbulda, Moskvada, Peterburqda teatrları məcbur etmişəm? Dərd burasındadır ki, «obıvatellər» başqa ölkələrdə də var, ancaq Azərbaycan “obıvatellər”inin səviyyəsi onlardan da aşağıdır (gülür). “Obıvatel” təfəkkürü asanlıqla mətbuata yol tapır. Bax bu, ədəbi fəlakətdir. Teatrlarda dramaturq Elçinin əsərləri tamaşaya qoyulur, baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyevin yox. Bu cür dedi-qodular ömrüm boyu məni müşayiət edib, buna fikir verməyin.

Q.T: Gənclərin əsərlərini niyə qoymurlar?

- Xəbərim yoxdur o faktdan ki, hansısa istedadlı bir gəncin pyesini tamaşaya qoymayıblar.

Q.T: Məsələn, Elçin Hüseynbəyli dəfələrlə deyib ki, mənim əsərlərim tamaşaya qoyulmur...

- Təəssüf ki, Elçinin o pyeslərini oxumamışam, ona görə bir söz deyə bilmərəm.

Ş.A: Bir dəfə Mədəniyyət Nazirliyi 35 yaşacan dramaturqlar arasında müsabiqə elan eləmişdilər, əsər verən olmadı.

- Görürsünüzmü? Mən heç bu faktı bilmirdim.

Ş.A: Elçin müəllim, ədəbi cameədə çoxdan belə bir söz gəzir ki, siz AYB-yə sədr gəlmək istəyirsiniz?

- O qədər mənasız və gülünc söhbətdir ki, şərh etmək istəmirəm. Elə belə də yazın və imkanınız varsa, o ədəbi cameəyə «mesaj» göndərin ki, daha səviyyəli söhbətlə məşqul olsunlar.

Q.T: Bir müddət əvvəl Anarla mətbuatda aranızda polemika oldu. Ondan sonra münasibətlərinizə necə təsir elədi?

- O polemikanı yadınızda saxlayırsız, amma mənim Anar haqqında, Anarın da mənim haqqımda yazdığımız yazıları yadınızda saxlamırsınız (gülür). Epizodik bir şey idi. O, bir şey yazdı, mən də ona cavab verdim. O, mətbuata verdi, mən də mətbuata verdim. Sonra yenə görüşdük, əvvəlki münasibətlərimiz də davam elədi və edir.

Ş.A: Sonuncu dəfə nə vaxt görüşmüsünüz?

- Bu günlərdə telefonla danışmışıq. Nəvəsinin – yazıçı Günelin qızı Dənizin toyuna dəvət edirdi. Bu mənim üçün şad bir xəbər oldu. Günel mənim gözlərimin qabağında böyüyüb. Onu ilk dəfə bələkdə görmüşəm.

Q.T: Elçin müəllim, Anarla müsahibəmdə sizinlə bağlı bir maraqlı məqam olmuşdu. Söhbət sizin yazıb hələ çap etdirmədiyiniz üç cildlik ailə romanından gedir. Anar bu ideyanı ondan götürdüyünüzə işarə vurmuşdu. Bu fikrə münasibətiniz çox maraqlı olardı...

- Yəni, Anar deyir ki, onun hansısa ideyasından cuşa gəlmişəm?

Q.T: Bəli. Davamında da demişdi ki – onun sözlərini olduğu kimi deyirəm: «Türklər demiş, buna yorum yok… Üçüncü cildim üçün buna aid bir yazı var, gərək pozum, yoxsa deyəcəklər, sən Elçindən götürmüsən.»

- Anar əgər belə sözlər deyibsə, düz eləməyib. İdeyadan cuşa gəlib üç cildlik ailə romanı yazanamsa, o ideyanı mənə Qolsuorsi verərdi, Forsaytlar haqqında o boyda roman yazıb, Tomas Mann verərdi “Budenbroklar”a, Marten dyu Qar verərdi «Tibo ailəsi»nə, Kronin verərdi «Qala»ya görə. Gəlin, bu söhbəti bitirək. Anarla mənim həyatımızda elə bağlılıq məqamları var ki, umu-küsülər ola bilər, ancaq o bağlılıqları ayırmaq, güman edirəm ki, çətin məsələdir.

Ş.A. İlyas Əfəndiyevlə Rəsul Rzanın münasibətləri yaxşı olub?

- Yaxşı olub. Deyə bilmərəm ki, yaxın dost olublar. Amma yaxşı münasibətləri olub, aralarında qarşılıqlı hörmət-izzət var idi.

Ş.A: Əkrəm Əylisi deyir ki, Səməd Vurğunla Rəsul Rzanın düşmənçiliyi Vaqif Səmədoğlu ilə Anarın dostluğundan daha səmimi idi. Sözündən belə çıxır ki, 60-cıların indiki dostluğu səmimi deyil.

- Doğrusu, Əkrəmin növbəti dediklərini müzakirə edəcək halda deyiləm (gülür). Denən ki, sən nə bilirsən səmimi idilər, ya səmimi deyildilər? Sən Səməd Vurğunla Rəsul Rzanın münasibətlərinin səmimi olub-olmadığını hardan bilirsən? Bunu gərək sənə ya Səməd Vurğun, ya da Rəsul Rza deyəydi, belə deyil? Bu nə söhbətdir belə? Gəlin, bu mövzunu da uzatmayaq. Mən Əkrəm Əylisli haqqında düşünəndə, onun «Kür qırağının meşələri», «Ürək yaman şeydir» kimi əsərlərini, gənclik vaxtlarımızdakı səmimi şuxluğunu yadıma salıram, bu tipli mülahizələrini yox.

Ş.A: Bir də belə bir fikri var: Yusiflə Vaqif heç vaxt öz yaşadıqları həyatı səmimi şəkildə yazmadılar. Bu kontekstdə Elçin nə qədər öz həyatının yazıçısıdır?

- Sən yazdıqlarını bir başqası yazmır ki? Sən özün yazırsan. Ona görə də yazıçılar deyir ki, mən nə yazıramsa, öz bioqrafiyamı yazıram. Bu, sən istədin-istəmədin, təhtəlşüurda oturub.

Q.T: 60-clar içində sizə ən doğma olan yazıçı kim idi?

- Ən doğma yazıçı - mən özüm (gülür).

Ş.A: 60-ci illərdən sonra həm dövlət səviyyəsində, həm xalqın içində, geniş ictimaiyyətdə 60-cı illərin nümayəndələri qədər tanınan, qəbul olunan nasir yetişmədi. Sizcə, nədir bunun səbəbi?

- Mən bunun səbəbi barədə bir şey deyə bilmərəm. Bu cavabı gərək siz verəsiniz. Sizə mən sual verirəm: Nə üçün belə olub?

Ş.A: Bəlkə səbəblərdən ən vacibi 60-cıların ədəbi iqtidarda olması və uzun zaman bu postlardan çəkilməməsidir. Buna görə sonrakı nəslin özünü realizə imkanları məhdudlaşdı.

- Güman edirəm ki, bu cür fikirləşmək düzgün deyil. Niyə? Çünki 60-cılar ədəbiyyata gələndə daha güclü bir nəsil vardı hakimiyyətdə. Ali Sovetin sədri, sosialist əməyi qəhrəmanları, Stalin mükafatı laureatları və s.

Ş.A: Sizin gücünüz atalarınıza çatdı, amma 80-cilərin yox.

- “Gücünüz çatdı” ifadəsi də düzgün deyil. “Gücünüz çatdı” nə deməkdi? 60-cı illər nəsli ortaya əsərlər qoydu. Ədəbiyyatda özünü möhkəmlətdirməkdən ötrü nə qədər məni, Əhmədi-Məmmədi söyürsən söy, heç nə alınmayacaq. Sən ədəbiyyatda özünü möhkəmləndirməkdən ötrü ortaya əsər qoymalısan. Bunsuz mümkün deyil. Sən ortaya əsər qoy, ədəbiyyatda yerini möhkəmlət, onda sənin Elçinə, Əhmədə-Məmmədə kin-küdurət püskürməyə ehtiyacın da, həvəsin də, vaxtın da olmayacaq.

Q.T: Anarla bağlı yazınız vardı. Yazmışdınız ki, Anarın evində oturub ədəbiyyat söhbətləri edirdik...

- Həyət tərəfdən ikinci mərtəbə, küçə tərəfdən yarımzirzəmi idi, pəncərəsindən küçədə yeriyən adamların ayaqları görünürdü. Bir dəfə rəhmətlik Vasif Adıgözəlovu ayaqlarından tanıdım orda (gülür).

Q.T: Anar, Əkrəm, siz – bir yerdə olanda nədən danışırdınız?

- Adını çəkdiyin adamlar yazıçılıqdan başqa həm də cavan idilər, dost idilər. Səhərdən axşama qədər iclas eləmirdilər ki?

Ş.A. Uzun əsərləri bir-birinizə oxuyurmuşsunuz... Hətta povestləri...

- Bəli. Onda bizim aramızda çox gözəl bir ənənə vardı. Mən bir yazı yazanda mütləq verirdim onlara, oxuyurdular. Eləcə də onlar. Təzə yazılarımı Yusif Səmədoğluna, Araz Dadaşzadəyə də verirdim, onların fikirləri mənim üçün əhəmiyyətli idi.

Q.T: Tənqidçi zövqü kimi ən yaxşı olanı kim idi?

- Elə adlarını çəkdiyimiz adamlar.

Ş.A: Sizcə, indiki ədəbi mühitdə nə çatışmır?

- Mənə elə gəlir ki, ünsiyyət çatışmır. Yazıçılar arasında, yazı-pozu adamları arasında ünsiyyət azalıb. Ədəbi mühitdə mədəniyyət aşağı düşüb, çatışmır. Eyni zamanda, səriştəsizlik səriştəni üstələyib. Bir də mütaliəsizlik, dünyagörüşünün məhdudluğu... Baxırsan, hamı Ekonun, Kafkanın, Freydin adını çəkir, ancaq yazının keyfiyyətindən görürsən ki, bu «hamı» o müəlliflərin əsərlərini heç oxumayıblar da, adlardan sui-istifadə edirlər. Ayrı-ayrı həqiqətən mütaliəli fərdlər var, görürəm, ancaq söhbət külldən, bütövdən gedir.

Ş.A: Azərbaycanda kitab yayımı ilə bağlı ciddi problemlər var. Bölgələrdə mağazalar yoxdur, şəhərdə azdır, yazıçı oxucuya ulaşa bilmir... Bununla bağlı nə deyərdiniz?

- Çox çətin məsələdir. Çətin və mürəkkəb.

Ş.A: Həlli yolunu nədə görürsünüz?

- İctimai fikir bu məsələni qaldırmalı, qabartmalı, kitaba maraqsızlıq barədə haray çəkib, cəmiyyəti silkələməli, oyatmalıdır. Bazar iqtisadiyyatında yaşayırıq. Kitaba oxucu tələbatı güclü olarsa, hər şey tənzimlənər. Əgər oxucu tələbatı olacaqsa, tirajlar da qalxacaq, kitab dükanları da açılacaq, nəşriyyatlar da başlayacaqlar o səfeh kitabların, maklaturanın əvəzinə normal kitablar çıxartmağa.

Ş.A: “Qanun” nəşriyyatı yaxşı satılan kitabları siyahısını açıqladı. Azərbaycandan daha çox Elxan Elatlı və Çingiz Abdullayevdir satılan. Yəni, detektiv. Dünyada ən çox oxunan isə Koelyo, Şərqdən Xalid Hüseynidir. Tanışsınız bu müəlliflərlə?

- Tanışam. Əfqanıstanın qonşusu olan Hindistanda Taqor yazırdı. Taqor, mənim fikrimcə, Şərqin Tolstoyu idi. Xalid Hüseyndə Taqorun bədii monumentallıq çatışmır. Düzdür, hər əsərdən monumentallıq tələb etmək olmaz. Ancaq o əsərdə ki, monumentallıq iddiası var, onda bu tələb də ortaya çıxır. O ki qaldı, Koelyoya, qabaq belə kitablar vardı: əyləncəli riyaziyyat, əyləncəli mətbəx. Koelyonun da romanları mənim üçün istedadlı əyləncəli ədəbiyyatdır. Əyləncəli, amma istedadlı. Maraqla oxuyursan. Məsələn, “Kimyagər”i birnəfəsə oxuyursan gedir. Mən təyyarədə iki-üç saata oxudum, özü də, dediyim kimi, maraqla oxudum.

Ş.A: Son vaxtlar Türkiyədə məşhur olan Elif Şafak necədir?

- Oxumuşam, xoşuma gəlir, ancaq burada da bir az dəb ab-havası var. Türkiyədə ən gözəl qadın nasirlərdən biri Tomris Uyar idi. Zərif bir qadın idi, hekayələri də özü kimi zərif idi. Onun əri də istedadlı şair və çox maraqlı bir insan idi: Tuqrut Uyar. Mənim o rəhmətliklərlə gözəl münasibətim var idi.

Q.T: Yazıçı kimi Pamuka münasibətiniz necədir?

- Yaxşı bir yazıçıdır, istedadlı bir yazıçıdır, buna söz yox. Pamukun Nobel mükafatı alması gözəl bir hadisədir.

Q.T: Çox romanı var, 15-ə yaxın, nə qədərini oxumusunuz?

- Hamısını oxumamışam. İkisini-üçünü oxumuşam. Deyir, deməsəm, içim yanar, desəm, çölüm: Orxan yaxşı insandır, yaxşı yazıçıdır, amma «mənim yazıçım» deyil.

Ş.A: Onda əsasən qəbul eləmədiyiniz nədir?

- Konkret səbəb deyə bilmərəm. Yaşar Kamal «mənim yazıçımdır» məsələn. Yaşca aramızda fərq çox idi, amma dost idik. Yaşar Kamalın “İnce Memet”ini ilk dəfə rusca “İnnostrannaya literatura”da oxumuşdum. 60-cı illərdə. Sonra özü 4 cildlik «İncə Memet»i bağışladı mənə. O 4 cild həqiqətən də böyük bir dastandır. İndicə dediyim həmin bədii monumentallıq var o dastanda.

Ş.A: Pamuk da demişdi ki, Yaşar Kamal dastançıdır, romançı deyil.

- Bilmirəm Pamuk bunu hansı kontekstdə deyib. Mən bu yerdə dastanı romanın yüksək səviyyəsi kimi qeyd edirəm. “İncə Mehmet” həqiqətən böyük bir əsərdir. Həm həcmi, həm çəkilən zəhmət, həm də istedad etibarı ilə. Onun yaxşı hekayələri də var idi.

Ş.A: Elçin müəllim, sizcə, heç olmasa Türkiyə ədəbi mühitinə niyə çıxa bilmirik?

- Əvvəla mən deməzdim ki, biz Türkiyə ədəbi mühitinə çıxmamışıq. Türkiyə böyük bir məmləkətdir. Mənim Türkiyədə 30-a yaxın kitabım çıxıb. Təkcə elə “Mahmud və Məryəm”in 6-7 müxtəlif nəşrləri var. O biri romanlar da, hekayələrim də dəfələrlə nəşr olunub. İstanbulda, Ankarada, Konyada, Ərzurumda beş pyesim tamaşaya qoyulub. Haqqımda doktorluq dissertasiyası müdafiə olunur, elmi monoqrafiyalar nəşr edilir. Neçə universitetin fəxri doktoruyam. Deyəsən, təvazökarlıqdan kənarlaşıram… (gülür). Türkiyə böyük və tipik kapitalist ölkəsidir. Reklamın hər yerdə olduğu kimi, ədəbiyyatda da böyük əhəmiyyəti var. Avropada da reklama böyük ehtiyac var və reklamdan çox şey asılıdır. Amma Avropadakı kitab ənənəsi Türkiyədə olmayıb. Türkiyədə professional roman 19-cu əsrin ikinci yarısında yazılmağa başladı. Latın hekayələrini cavanlıqda oxumuşdum, bu günlərdə yadıma düşdü, təzədən götürüb baxıram. 1300-cü ilin hekayələridir. Yaxud «Qızıl eşşək» kimi antik dövrün romanı. Yaxud da qədim Çin, Yapon nəsri… Düzdü, biz də deyə bilərik ki, bizdə olanlar onlarda olmayıb. Orası da var, bəli, amma tərəzini qoyanda, bizim xeyrimizə deyil, təəssüflər.

Ş.A: Hətta sovet quruluşu olmasa, bizdə daha pis olardı vəziyyət.

- Bizdə kitab kütləviliyi, bəli, sovet dövrünə borcludur.

Kulis.az

29.12.2015.

• “Fotolarda canlanan tarix” sərgisi başa çatdı
• Atatürkün bacısının həyatı kitaba çevrildi
• Kuklaçılar bayramı başlayır