Aqşinin “147 dəfə sən” adlı üçüncü şeir kitabı keçən ilin son günlərində çap edildi. “Sizin eradan əvvəl” Aqşinin ikinci şeir kitabı idi, onun ilk kitabı isə “Unutmaq sözünün şəkli” adlanırdı, əl boyda kitab məhdud tirajla buraxılsa da böyük uğur qazanmış, o günlərin donuq ədəbi mühiti üçün əsl rezonans yaratmışdı, Seyran Səxavət, Əkrəm Əylisli də bu kitab haqda xoş sözlər demişdi. Anarın müsahibədə danışdığı kitab da məhz bu birinci kitab idi.

Ötən 7 il ərzində Aqşin cəmi bir kitab çap etdirdi, o da nəsr kitabı (“Gölə qarğı sancanlar”) oldu, amma bununla belə Aqşin daim şeir yazır və çap olunurdu. Düzü, müxtəlif mətbu orqanlarda o cümlədən Kulis.Az-da bu şeirləri oxuduqca mən Aqşinin şeirlərinin zəiflədiyini düşünürdüm. Lakin kitabı ciddi şəkildə mütaliə etdikdə əvvəlki fikrim mənə kifayət qədər mübahisəli göründü. Əlbəttə, hansısa üç-dörd şeirdən ibarət “podborka”ları oxumaq şairin ümumi yaradıcılığı haqda fikir yürütmək üçün kifayət etmir. Xüsusən də bu “podborka”ların arasında həftələr, aylar varsa... Lakin kitabda çap edilən 63 şeiri oxuduqdan sonra biz artıq inamla danışa bilərik.

Aqşin haqda əvvəl yazdığım məqalədə də onun fəlsəfəçiliyə (filosofluğa yox məhz fəlsəfəçiliyə) ifrat meyli haqda yazmışdım. Bu məqalədə isə Aqşinin kitabındakı fəlsəfəçiliyi haqda nəzəri mülahizələrimizi bölüşəcəyik.

Fəlsəfəyə verilən təriflərdən ən mühümü də onun ümumiliyidir. Fəlsəfə cəmiyyət haqda düşünür, lakin cəmiyyət haqqında elmlərdən (sosiologiya, politologiya) fərqli olaraq fəlsəfə məsələnin ən ümumi cəhətləri haqda fikir yürüdür. Eyni şeyi təbiət elmləri ilə fəlsəfənin münasibəti haqda da qeyd etmək olar.

Vaxtilə, bəzi filosoflar, misal üçün Russo da bu ümumiləşdirməyə qarşı çıxıblar və deyiblər ki, biz hər şeyi bilmədən ümumiləşdirməyə can atırıq. Bu cür ümumiləşdirmələr də təbii ki, uğursuzluqla nəticələnir, sadə bir misal verəsi olsaq Azərbaycanda digər etnik azlıqların yaşadığını bilməyən bir xarici “Azərbaycanda ancaq türklər yaşayır” desə onun bu ümumiləşdirməsinin qüsuru bizim gözümüzə dərhal dəyəcək. Bu çox sadə bir misaldır. Lakin mürəkkəb misallara biz Aqşinin kitabında kifayət qədər rast gələ bilərik.

Ümumi xarakterli və qəti hökm kimi səslənən bu fikirlər ilk baxışdan gəlişigözəl səslənə bilər, lakin onun mahiyyətinə vardıqda biz son dərəcə səthi bir fikir görürük, məsələnin qəlizliyini görüb ona beyin enerjisi xərcləyirik, lakin bu enerjinin bekar yerə xərclənir. Misal üçün Aqşin yazır: “Azadlıq kölələrin kəşfidir”. Bu hansı faktlar, təəssüratlar əsasında yaradılıb, aydın deyil. Dünyanın ilk azad cəmiyyətinin Qədim Yunanıstan olduğunu xatırlayaq, onda “Azadlıq yunanların kəşfidir” yaza bilərik, ya da “Azadlıq azadların kəşfidir”. Başqa bir aqşinvari variant: “Azadlıq qadınların kəşfidir”, “Azadlıq məhkumların kəşfidir” və s. və ilaxir...

Bütün bu variantlar bizə son dərəcə psevdofəlsəfi gəlir, gəlişigözəl gəlir, bu aforizmə, özü də puç aforizmlərə meyl poeziyanın gözəlliyinə xələl gətirir.

Hansı şeirdə, hansı misrada ki, Aqşin özüdür, başqa cür desəm Aqşin şairdir, o şeir gözəldir, lakin hansı şeirdə ki, şair konveyer üsulu ilə fəlsəfi aforizm istehsalına başlayıb, o şeir alınmayıb. Kitabda hər iki fikrimi 147 misalla sübut etmək mümkündür.

“Fəlsəfi düşüncə incəsənəti kimi mədəniyyətin ruhunu özündə əks etdirir”. Sizə parlaq bir fikir kimi görünən bu fikir Hegelə məxsusdur, lakin həmin Hegel deyir ki, burjua cəmiyyətinin ziddiyyətini məhz roman janrı aça bilər, dövrün ziddiyyətini açmaq Hegel fəlsəfəsinin ümumi məntiqi ilə dövrün fəlsəfi izahıdır. Doğrudur, Hegel şeiri “ən çətin ədəbi janr” hesab edir, lakin o şeirin üzərinə fəlsəfi bir missiya qoymur. Şeirin öz çətinliyi özünə bəsdir, onu fəlsəfə ilə yükləmək, aforizm yığınına çevirmək bizim də xoşumuza gəlmədiyi kimi çox güman ki, Hegelin də xoşuna gəlməzdi. Lakin görünür bizim tamaşaçılar qəzet oxumayıb regionda gedən siyasi proseslər haqqında “Kurtlar Vadisi”ndən siyasət, ya da tarix oxumayıb “Muhteşem yüzyıl”dan tarix öyrənməyə meyllidirlər, bu mənada Aqşin şeirləri fəlsəfə oxumadan filosof olmaq istəyənlər üçün də bir mənbədir, lakin etibarsız, dayanıqsız, əsassız mənbə.

Aqşinin “fəlsəfi” yaradıcılığı kifayət qədər də polemikdir, misal üçün o, insanlığın tarixinin təhqir olunmaqdan başladığını yazır və balta, qılınc, bıçaq kimi kəsici alətlərin burdan başlanğıc götürdüyünü deyir. İstər-istəməz biz Əli Kərimin “Daş” şeirini xatırlayırıq. O şeirlə bu şeir arasında olan fərq dərhal bizim nəzərimizə çatır, çünki Əli Kərimin sadə və tutarlı daş simvolu ilə Aqşinin şeirində tutarğasız bir diaqnozu (təhqir) arasındakı fərq əslində bizim demək istədiyimizi-poeziyanın fəlsəfiliyi ilə fəlsəfəçiliyi arasındakı sərhədi çox dəqiq göstərir. Aşağıda verilən hər iki nümunəni təhlil edən oxucu bizim mülahizələrimizə öz münasibətinlərini bildirə bilər.