Kulis.az rəssam, rejissor, filosof Teymur Daimi ilə müsahibəni təqdim edir.

- İlk növbədə oxucuları maraqlandıran suala cavab verin: Daimi təxəllüsü haradandır? Yəni niyə Daimi?

- (Gülür) Hardasa 23 yaşım var idi. Onda dəb idi, rəssamlar, sənətkarlar təxəllüs götürürdülər. Mənim soyadım Tağıyevdir. O zaman tanınmış rəssam var idi - Tağı Tağıyev. Hamı elə bilirdi ki, onun oğluyam. Bundan bezmişdim artıq. Həm də düşündüm ki, təxəllüs sənətkar üçün daha yaxşı olar. Yadımda deyil, kimsə bu Daimi təxəllüsünü təklif etdi. Həm də məna var. Daimi, yəni konstant...

- Eşitdiyim qədəri ilə, Seyid Əzim Şirvaninin nəslindənsiniz.

- Bəli.

- Ümumiyyətlə, genetik bağlar sizin üçün əsasdır, yoxsa ideolojilik, əqidə?

- Əsas ideyadır, genetik bağlar təsadüfidir. Əlbəttə, Seyidin nəslindən olmaq çox xoşdur, amma elə də böyük əhəmiyyət vermirəm mən buna (gülür). Bu barədə sual verən ilk adamsınız...

- Fəaliyyətiniz çoxsahəlidir, amma biz ümumi olaraq müasir sənətdən, bizdəki sənət mühitindən danışmaq istəyirik. Sizin də təmsil etdiyiniz müasir sənət - konseptual təsviri sənət, video-art, instalyasiyalar, art fotoqrafiya - bir şəkildə cəmiyyətə toxuna bilmir. Sanki, məhdud bir məkanın sərhədlərini aşa bilmir...

- Yox, niyə ki? Hazırda müasir sənət fenomen kimi qəbul olunub. Avropada da, Asiyada da, bizdə də. Yəni, qapalı və ya məhdud deyil, inkişaf edir. Kiminsə qəbul etməsi və ya etməməsi, bəyənib bəyənməməsi başqa məsələdir. İnkişaf var.

- Harada? Yalnız “Yarat”ın layihələri çərçivəsində?

- Yalnız o yox. Bakı Kreativ Mərkəzi var, Art Konsul var, özəl qalereyalar var. Onların fəaliyyəti var. Daim sərgilər açılır.

- Ümumiyyətlə, dünyada çağdaş sənətin toplumla münasibətində nə dəyişiklik var?

- Əlbəttə, sözsüz ki, çağdaş sənət cəmiyyət tərəfindən çətin qəbul olunur. Klassik sənəti çoxu dərk edir və qəbul edir. Onu anlamaq və qəbul etmək asandır. Çağdaş sənət isə, həmişə radikal olub. Yəni, onun işi də budur - insanı qıcıqlandırmalıdır.

- Avanqard sənətdə, futuristlərin zamanında məqsəd sənəti xalqın arasında yaymaq idi...

- İndi də belədir. Həmişə münasibət problematik olub.

- Kütlə düşünür ki, bu rəssamlar nəsə öz aləmlərində görüntü yaradır.

- Çağdaş sənəti başa düşmürlər əksərən və bu, onun taleyidir.

- Halbuki, çağdaş sənətin elementləri indiki insanların həyatında da var. Tutalım hamı foto çəkib ona müxtəlif effektlər verə bilir, hətta paylaşır. Ya da elə ready-made.

- Elədir.

- Elədirsə, bəs necə insanlar üçün sənət öz fərqliliyini qoruyur? Yəni həyatla sənət arasındakı bu sərhəd niyə pozulmur?

- Pozulur, niyə pozulmur ki? Götürək kinonu... Hər kəs film çəkə bilər, çəkir də! Mən özüm də tammetrajlı film çəkmişəm. Bilirsiniz... (düşünür) indi həyat daha maraqlıdır, nəinki sənət. Yəni, həyatda olan proseslər sənətdəkilərdən daha maraqlıdır. 20-ci əsrin əvvəllərində belə deyildi. Sənət qabaqda idi. O, həyatı müəyyən çərçivələrdən çıxarır, qabağa aparırdı. İndi isə həyat özü çağdaş sənəti qabaqlayır. Həyat özü çağdaş sənətə çevrilib.

- Yəni, ən təsirli kadrları internetdən canlı-canlı görürük...

- Hə, bəstəkar Ştokxauzen 11 sentyabr terror aktını performans adlandırmışdı. O, demişdi ki, bundan sonra rəssamların etdikləri performanslar maraqlı olmayacaq.

- Bu sənətin varlığını sual altında qoymur ki?

- Böhran da elə bundan ibarətdir də... Sənətkarlar, rəssamla elə etməlidirlər ki, əvvəlki kimi aparıcı olsun. İndi sənət həyatdan geri qalır.

- Bəlkə həm də sənət öz gücünü itirib: sonda Xeyirin qalib gəldiyi nağıl gücünü itirib? Yəni, birdən məlum oldu ki, xeyir qalib gəlməyə də bilər. Kim deyib ki, o qalib gəlməlidir?

- Ola bilər, bu da var! Yəni bəlkə şər daha maraqlıdır? Bu meyarların itməsindən irəli gəlir. İnsanların söykənəcəyi meyarlar yoxdur sanki. Rəssamlar, sənətkarlar, intellektuallar çaş-baş qalıb. Suallar çoxalıb. Amma cavab yoxdur. Hamı – sənətkarlar cavab axtarır. Ona görə də sənətdə inkişaf yoxdur, böhrandır. Postmodernizmdən sonra inanıram ki, bir partlayış olmalıdı, amma nə vaxt olacaq, kim edəcək, bilmirəm... Biz o sıfır dərəcəyə yaxınlaşırıq. Bir partlayış mütləq olmalıdır.

- Sizcə, o partlayış harada ola bilər?

- Məncə, multimedia sahəsindən ola bilər. Həm də qərbdə. Onlarda sənət prosesləri daha intensiv gedir. Ona görə, onlar o sıfır həddinə daha yaxındılar. Biz olanı təkrar edirik. Düzdür, bizdə də onlar səviyyədə düşünən fərdlər var, amma mən ümumi inkişaf tempindən danışıram.

- Bir yaradıcı adamın özünü ifadə etməsi üçün hansı şəraiti var? Axı onun hətta işi nə qədər məsrəf aparır...

- Çətin məsələdir. Bizdə formalaşmış bazar yoxdur. Ən optimal yol odur ki, hardansa başqa bir işdən pul qazansın və o pullarla yaşayıb yaratsın. Çoxu da belə edir. Kimsə restoran saxlayır, kiminsə başqa biznesi var. Çox az faiz öz işlərini satır və bununla dolanır. Demək olar ki Qərbdə də belədir.

- Bəs bazar funksionallığının olmaması işlərin mahiyyətinə təsir etmirmi? Yəni, hədəf dəyişir, məsələn, sənət qlamurluğa meyllənir...

- Qlamurlaşmaq bizdə sənətə orta əsrlərdən gələn xəstəlikdir. İstəyirlər hər şey mütləq gözəl olsun. Və nəticədə hər şey dizayna gətirib çıxarır. Mən bununla razı deyiləm. Rəssamlar dizaynla məşğul olmağa məcbur qalır. Dizaynsa sənət deyil. Dizayn estetikləşməni hədəfə alır. Çağdaş sənətin hədəfisə qıcıqlandırmaq, düşünməyə vadar etməkdir. Gözəllik, rahatlıq düşünməyə vadar etmir. Çağdaş sənətin qıcıqlandırma hədəfi hardasa qalmaqala gətirib çıxarmalıdı. Siz də bilirsiniz, qalmaqal bizim cəmiyyətdə yaxşı qəbul olunmur.

- Deməli, bizdə rəssamın azadlıq ölçüləri məhduddur.

- Sözsüz.

- Məsələn, rəssam Xanlar Qasımovun Nyu-Yorkda etdiyi kimi oxşar bir layihə etmək (bu yaxınlarda o, küçədə rastlaşdığı insanlara müəyyən miqdarda qızıl payladı) mümkünsüz olacaq?

- Hə, Xanları tanıyıram. Elə layihələr prinsipcə mümkündür, amma daha təsirli, aqressiv, qanlı performansa imkan verməzlər, mən inanmıram. Məsələn, indi elə performans olur, tutalım sənətçi özünün bir yerini kəsir, qanını axıdır və s. Kimsə bunu etmək istəyirsə, bu da sənətdir. Rəssam özünü ifadə edir və ya nəyəsə etiraz edir bu şəkildə... Niyə olmaz ki? Yəni, mən demirəm, sırf elə olsun, amma bir şəkildə ola bilər.

- Niyə bizdə kino, teatr, rəssamlıq kimi incəsənət sahələri müxtəlif inkişaf mərhələlərindədir? Elə ifadə formaları baxımından.

- Niyə ki? Hər iki sahədə çağdaş sənət düşüncəsi olan uşaqlar var. Kinoda Rauf Həsənov, Vugar İslamzadə, Elvin Adıgözəldir, teatrda Yuğ teatrında, Pantomimada belə işlər var. Amma deyim sizə vizual sənət sahəsində başqa yaradıcı sahələrə nisbətən daha intensiv və fəal proseslər muşahidə olunur. Və bunun iki səbəbi var – iqtisadi və konseptual. Birinci, qeyd eləmək lazımdır ki, kino və teatr sahələri iqtisadi faktorlarla sırf bağlıdırlar. Məsələn film çəkmək üçün böyük miqdarda vəsait lazımdır. Rejissor o vəsaiti tapmasa, film yarada bilməz. Amma rəssama bu cur vəsaitə heç ehtiyac yoxdur. O öz ideyanı nisbətən daha asan yollarla ifadə edə bilər. İkinci səbəb isə, konseptual problemdir. Rejissor filmdə öz qeyri-adı, radikal estetik yanaşmasını tətbiq etməyə istəsə də adətən prodüser buna mane olur. Çünki o filmin istehsalına buraxılan pulları ən azı qaytarmalıdı və ona görə rejissordan aydın, və orta səviyyəli tamaşaçının zövqünə uyğun kino məhsulu gözləyir. Bu da rejissor üçün müəyyən mənada alçaldıcı kompromisdir – özünü sındırır... Ona görə bizdə muasir rəssam, muasir rejissordan özünü daha sərbəst hiss edir…

- Bayaq bu sənət proseslərini tənzimləyən proseslərdən danışdıq. Facebookda Cavad Mircavadovun bir fikrini yaymışdınız, təxminən belə idi ki, Rəssamlar İttifaqını bağlamaq lazımdır. İntriqa yaratmaqdan başqa bir işi yoxdur...

- Bu, emosional bir ifadədir. O qurumun fəaliyyətsizliyindən narazı halda deyib bunu. Orada nələr, nə intriqalar baş verib, o, bunu deyib... Mən dünyanın çox yerində olmuşam, heç yerdə belə oxşar quruma rast gəlməmişəm. Başqa qurumlar, fondlar var. Bir yox, bir neçə oxşar qurumlar var. Dövlət də kömək etməlidir, amma dövlətlə bağlılıq mənfi nəticələrə gətirib çıxarır.

- Bəs xaricdə bu münasibətləri, dövlət və müstəqil sənət qurumlarını necə balanslaşdırırlar?

- Əgər biz Qərbdəki formanı götürüb bura tətbiq etsək, bizim işimizdə mütləq problemlər yaranacaq. Bizdə axı o özəl prodakşnlar varmı ki? Lap elə kinoda varmı? Formal olaraq var, amma özünü doğrultmur. Gec-tez haçansa sovet ideoloji prinsiplərinə əsaslanan rəssamlar, yazıçılar və ya başqa köhnə yaradıcı ittifaqlar dağılacaq. Bunlar birdən-birə yox, evolyusiya prosesində yox olmalıdır.

- Çağdaş sənətlə bağlı sifarişlər olurmu? Dövlətdən və ya hansısa obyektərdən?

- Olur. Kimsə hansısa sərgidə əsəri görür, ya alır, ya da sifariş edir ki, bax buna oxşar bir iş elə. Dövlətdən də olur. Amma düzü nadir halda olur.

- Müasir sənətin inkişaf etdiyi böyük şəhərlərdə sənəti həyatdan kənar bir məfhum kimi qavramaq stereotipini qırmaq üçün müasir sənət nümunələrini şəhərdə tez-tez təqdim edirlər. Məsələn, biri yadımdadır, hansısa böyük və bəlkə də rəsmi binanın qarşısında iri ölçülü paltar sancağı fiquru yerləşdirmişdilər. Bizdə belə nümunələr varmı?

- Ola bilər. Məsələn, “Yarat”ın belə publik-art layihələri olur. Rəssamın cəmiyyətə çıxmaq istəyi ilə bağlıdır bu layihələr. Sistematik halda sərgilər təşkil olunur. Çox müsbət əhəmiyyətli böyük işlər olur. Tutalım xaricdən qonaqlar dəvət olunur, bizdən rəssamlar göndərilir. Təcrübə mübadiləsi olur. Master klasslar... çox böyük işlərdir. Çünki əsas təhsilə diqqət lazım idi. Bizdə təhsil çox zəifdir. Nə Rəssamlıq Akademiyasında, nə Rəssamlıq Kollecində müasir sənətə aid texnologiya yoxdur. Mən orada dərs deyirəm. XIX əsrdən bəri heç nə tapmaq olmur. Amma “Yarat” edir bu işləri. Kurslar da olur və bunlar pulsuz kurslardır. Müasir sənət və rəssamlıqla bağlı müxtəlif kurslar olur.

- Bütün cərəyanlar, ənənələr özündən əvvəlkinə qarşı çıxaraq yaranır. Məsələn, modern ənənə, klassik ənənəyə, postmodern ənənə modern ənənəyə və s. Bəs Azərbaycanda bu ardıcıllıq varmı? Yəni, məsələn, modern ənənə varmı ki, postmodern ənənə indi ona qarşı çıxır, yoxsa sənətdə, ədəbiyyatda, olan bu yeniliklər, postmodern gedişlər yalnız imitasiyadır?

- İkincidir, yəni, imitasiyadır. Bunu ümumən deyirəm, amma bəzi fərdlər var ki, onlar imitasiya etmirlər.

- Kimlər?

- Məsələn, musiqidə Elmir Mirzoyev. Ədəbiyyatda ola bilər ki, Seymur Baycan. Teatrda...

- Sizcə, Yuğ Teatrı teatrın hansı ənənələrinə qarşı çıxdı ki?

- Yuğ teatrı tamam başqa bir məsələdir. O, ritualvari, misteriyaya oxşar bir teatrdır. Vaqif müəllim çox dərinə getmişdi. Yuğlama ayini olub qədimlərdə, teatrın adı oradan götürülüb. O məkana düşən adam tam şəkildə transformasiya olmalıdır. Vaqif müəllim bunu irəli sürürdü. Onu Qrotovski kimi, Bruk kimi teatr dahiləri ilə bir sırada görürəm. Doğrudan da o, böyük şəxsiyyət idi. O, öz teatrı haqda kitab yazmışdı, təəssüf ki, çap olunmayıb. Təməl yoxsa, baş verənlər imitasiya olacaq.

- Çağdaş sənətdə bir keçmiş mövzusu var. Daha doğrusu, keçmişi bu günə bir şəkildə transfer etmək... Fotolarda eyni məkanda keçmişlə indiki zamanı birləşdirirlər və yaxud “Yarat”ın kondisioner zavodunda keçirdiyi layihə... Bu keçmiş bir nostaljidir yoxsa, yaddaşı bir şəkildə unutdurmaq və diriltmək? Sanki müasir sənət daha çox gələcəklə yox, keçmişlə bağlıdır.

- İndi müxtəlif proseslər gedir. Keçmişi sürətlə itiririk. Onu bu və ya digər şəkildə saxlamaq lazımdır. Məsələn “Sovetski”ni sökürlər. “Sovetski” bir dünyadır, bu silinsə heç nə qalmır. Uşaqlar bəlkə instinktiv olaraq onu yaşatmaq istəyirlər. Cəmiyyət də yaddaşını itirə bilər və itirirsə dağılacaq. Zavod layihəsi başqa bir şeydir, sənəti qeyri-ənənəvi məkana gətirmək istəyidir. Zavodda olanda qavrayış sistemi dəyişir.

- Dediniz ki, rəssamlıqdan dərs deyirsiniz. Uşaqlar bu sənətə hansı motivasiya ilə gəlirlər?

- Əksərən şüurlu gəlmirlər. Bəzən həvəslənirlər. Çoxu da rəssamlığı bitirib tamam başqa işlərlə məşğul olur. Bu işlə məşğul olmaq çətindir...

• Məhkəmə Sərdar Ortaçla bağlı qərar verdi
• Coşqun Rəhimovdan Tahir İmanova cavab
• “Siyah kalp”ın çəkilişində gərginlik