Kulis.az tənqidçi Cavanşir Yusifli ilə yazıçı Qan Turalının Elçinin “Baş” romanı haqda söhbətini təqdim edir.
Qan Turalı: Elçinin təklifi ilə mən “Baş” romanını əlyazmada oxumuş və öz fikirlərimi müəllifə məktubda yazmışdım. Sonra biz görüşdük və romanı bir yerdə müzakirə etdik. Kitab çap olunanda mətbuatda bu barədə müxtəlif mülahizələr deyildi, roman haqqında xeyli yazılar yazıldı. Əlbəttə, roman öz müstəqil həyatını davam etdirir, ümumilikdə mən bu romanı bəyəndim, lakin tənqidi məqalələrdən sözün həqiqi mənasında məyus oldum. Söhbət nədən gedir? Tənqidçilərin bir hissəsi romanı öz beyinlərindəki konstruksiyaya uyğun şərh etmişdilər, tutaq ki, müəllif başqa mövzuda, başqa səpkidə əsər yazsaydı belə onların məqalələrinin tonu dəyişməyəcəkdi. Necə deyirlər, sən nə çalırsan, çal, mən “Heyvagülü” oynayacam. Siz də tənqidçisiniz, bu mətbəxə yaxından bələdsiz, problem nədir? Nəyə görə tənqidçilər yazıçını şərh etmək əvəzinə onun mətni üzərindən üçüncü sort metafizik fikirlər deyirlər? Nə zaman bizim tənqid mətnə adekvat münasibət bildirməyi öyrənəcək?
Cavanşir Yusifli: Yazıçıların indiki zamanda dialoqu, məktublaşması, zənnimcə yaxşı şeydi, keçmişlərdən qalan normal bir ənənədi. İndi baş alıb gedən xaotik prosesin içində nəsə adama xoş görünür. Mən bir fikri deyim, öz hissiyyatıma görə: insan birdən-birə haqsız olmaq istəyir... Bunun mənasını açmayacam, aqillər anlayar bəlkə. O dediyimiz ənənə hələ də içi etibarıyla korlanmayıbsa, demək yaxşıdı, davam edirsə, demək, ehtiyac var buna. O ki qaldı mətbuatdakı yazılara... Təkcə Elçin müəllimin “Baş” romanı haqda olanları demirəm. Bir haşiyə çıxım. Filan qəzetin baş redaktoru ilin ədəbi yekunlarında çıxış edir və deyir ki, filankəs ədəbi prosesə yön verir. Deyirsən, xub, versin, amma yalanı dərhal hiss edirsən. Bu adamın yazısı çıxır, montaj və plagiat. Açıb oxuyursan, məyus olursan, özünü görürsən orda, sonra başqa birisi ordakı səni götürür, o adamın əla təhlilləri kimi sitat verir. Proses budur. Yön vermək də.
Məsələnin ikinci tərəfi. Tənqidçilərin əsəri öz beyinlərindəki konstruksiyaya uyğun təhlil etməsi. Daha doğrusu, mətnin təhlilində yanlışlıqlar... bu, uzun müddətdi belədi. İstisnasız olaraq hamıda müşahidə olunur. Sovet dövründə də var idi. Akif Hüseynovu istisna etməklə və müəyyən qeyd-şərtlə. Ancaq burda bir ayrıntı zənnimcə səhvdi və təhlükəlidi: roman yaxşıdır, hətta çox yaxşıdı, amma tənqid pisdi, məncə, tam elə deyil, roman Elçin müəllimdən kənarda, siz deyən kimi, “onun müstəqil həyatına uyğun şəkildə” təhlil edilsə çoxlu suallar meydana çıxar. İndiki halda tənqid təəssüf ki, buna imkan vermir. Bax, bir misal deyim: bir mükəmməl mətn oxuyursan, əvvəldən sona qədər izlədiyin şeylər sənə nəyisə nişan verir, göstərir, ancaq həm də bunun səbəblərini içində gizlədir, çünki bədii mətndə belə bir xüsusiyyət var, o, əsl səbəbi, mahiyyət olan şeyi nədənsə qurulmanın texnikasına ötürür və sən bunun dalınca düşüb yanılırsan. Hər şeyin bir nöqtəyə cəm olduğu yeri tapmalısan, bu isə “oxu analizini” (yəni fərqli oxunu) tələb edir, hər kəs bunu edə bilmir. Post-strukturalistlərdə “dəruni struktur” anlayışı vardı, bu daha sonralar narratologiya məsələsinə də keçdi, təhkiyənin məntiqində gizləndi. Bu məsələlərin əxz edilməsi üçün bizim tənqid uzun bir yol keçməlidir. Dişinin dibindəki acılığı zehin açıqlığına verməlidir. Mətn necə şərh olunmalıdır, epitetlərdən, metaforik yanaşmalardan necə qurtulmaq olar və sair. Oxucunun yaxşı mətni, şeiri və sairi tanıya bilməməsi sizcə hansı səbəblərlə bağlıdır? Demək, görüntüdən yüz kilometrlərlə o tərəfdə bilmədiyimiz şeylər var.
Qan Turalı: Əsəri bəyəndiyimi dedim, indi istəyirəm müsbət məziyyətlər haqqında danışım. Yazıçı mövzunu bilir, bu, ən vacib cəhətlərdən biridir. Ən sevdiyim Elçin romanı “Ölüm hökmü”dür. O romanı lap çoxdan oxumuşdum, lakin bu söhbətə hazırlaşmaq üçün yenidən vərəqləyəndə gördüm ki, ilk oxunun təravəti romanın üstündən hələ getməyib, dəqiq həyati təsvirlər, ironiya, eləcə də dövrün sərt, bəzən amansız mənzərəsi oxucuya çox rahat şəkildə ötürülür, belə demək mümkünsə oxucu da yazıçının atmosferinə düşür və özünü orda çox rahat hiss edir. Eyni şeyi “Baş” romanı haqqında da demək olar. Mən prinsip etibarı ilə yazıçının bir əsərini onun digər əsərləri ilə müqayisə etməyin tərəfdarıyam, bu konteksdə “Ölüm hökmü” romanı mənə daha doğma gəlir. Gəlin, özümüzü aldatmayaq, biz repressiya illəri haqqında da, elə romanda söhbəti keçən durğunluq illəri haqqında da çoxlu oxumuşuq, filmlərə baxmışıq, bəzən şahidlərin dilindən əhvalatlar eşitmişik, bununla belə “Ölüm hökmü” romanının çox sanballı bir roman olduğunu da görürük, yəni söhbət romandakı fakturada deyil, onu biz romansız da bilirik, söhbət o dövrün atmosferindədir, söhbət o atmosferin bayaq dediyim kimi, bizə ötürülməsindədir və yazıçının bədii təfəkküründədir. Lakin təəssüf ki, “Baş” romanı mənə “Ölüm hökmü” qədər canlı gəlmədi. Problem nədəydi? Bunu özüm üçün dürüst təsəvvür edə bilmirəm. Amma mənə elə gəlir ki, “Ölüm hökmü” romanı 80-ci illərin ədəbi hadisəsi olduğu üçün biz ona realizm tələbələri baxımından yanaşırıq, lakin XXI əsrin romanı olan “Baş” üçün bu estetikanın bir az vaxtı keçmiş görünür. Yəni, “Ölüm hökmü”ndə uğurlu olan ədəbi estetika “Baş” romanı üçün uğurlu sayılmır. Siz bu müqayisə kontekstində necə düşünürsünüz?
Cavanşir Yusifli: Əvvəlcə ondan başlayaq ki, Elçinin mətninin, yazdığı nəsr əsərlərinin məxsusi intonasiya var. Bu, məşhur bir ifadədə deyildiyi kimi, elə onun özüdür, mətnin alt qatından, ən son nöqtəsindən gələn səsdir, müəllifin səsi. Aşağıdakı pasaja diqqət edək. “... bəzən fikir xanı bu məşvərət otağından uzaqlara aparırdı, danışanın nə dediyinin fərqinə varmırdı, ancaq xanlıq taxtına oturduğu dövrdən bəri, bəlkə, ilk dəfə idi ki, onun içində məsləhətə, təklifə ülgüc ağzı kimi iti, həssas bir ehtiyac var idi, - bu boğulanın təhtəlşüur olaraq saman çöpündən yapışmaq cəhdi kimi bir şey idi və Hüseynqulu xan özü də bunu başa düşürdü.” İllərdir bu dəyişmir və dəyişməməlidir də. Ancaq burda başqa bir məsələ də var. Həmin o səs – intonasiyanı tamamlayan vahid həm də müəllifdən çox fərqli olmalıdır. Yəni, müəllifsiz yaşaya bilmək üçün. Bu məqamda biz başqa cür düşünməyə məcbur oluruq. Zənnimcə, bu məsələ Elçinin bəzi əsərlərində tam yerini tutur, bəzilərində yox. Yəni, üslub yox, stilizasiya olur, texnika yox, texniki məsələ olur. Yuxarıdakı sitatda aydın hiss edilir dediklərim:... ülgüc ağzı kimi iti, həssas ehtiyac nədir? Yəni, səhv anlamayın, bu təkcə cümlə, ifadə səhvi deyil, həmin intonasiyanın pozulması, korşalmasıdır. Yəni, səthilik, mətləbin yoğrulmadan təqdimi birbaşa intonasiyada hiss edilir, mən bunu “Baş” romanının müxtəlif pasajlarında və cümlələrində hiss edirəm; bunu biləndən və görəndən sonra mətn üzrə konstruksiyalar icad etməyə ehtiyac qalmır.
Sizin dediyiniz “Ölüm hökmü” romanını zamanında mən də oxumuşdum. Elçin müəllimin təbiriylə desək, bu “yüksək ixtisaslı roman” 80-ci illərdə yaxşı qarşılandı, o dövrün normal, yüksək ədəbi meyarları olan “Fətəli fəthi”, “Qətl günü” və sair romanalrı ilə bərabər. Elçinin özünün “Ağ dəvə” romanı və sair. “Baş” romanının bəzi məqamları “Fətəli fəthi” ilə səsləşir, sözün yaxşı mənasında bu iki romanda əşyaların personajların taleyi ilə qarışması, onlarla mətndaxili təması əsərin digər hissələri və vahidləri ilə kəsişir və bədii təbəddülat doğurur. “Ölüm hökmü” bir sıra məqamları ilə müəllifini unutdurur, onun stilizasiya fəndlərini ötüb keçir, arxada buraxır... Məsələn, taun səhnəsinin verilməsi, təsviri və sair. Ancaq Elçinin bu romanında da lüzumsuz yerlər, izah və şərhlər var. Məsələn, SİSTEMLƏ, rejimlə bağlı adi yerlər. “Ölüm hökmü”ndə bu artıq təfərrüatlar olmasaydı roman siz dediyiniz o atmosferi daha mükəmməl şəkildə ötürə bilərdi. Elçin, şübhəsiz ki, gözəl yazıçıdır, bunu burda nə deməyə, nə də sübut eləməyə ehtiyac yoxdu, indi demək caizsə, mən onunla bir yerdə çalışmışam da, görüşüb söhbətləşmişik də. Onun ədəbiyyat duyğusu, təfəkkürü daha incə mətləbləri həkk və əks etdirməyə qabildir. Mən də bunu istəyirəm. O, yaxşı mənada mətni qurur və bu işdə daha çox təhtəlşüura, onun gətirdiyi nüanslara etibar edir və buna görə də gözlənilməz olan şeylər dəyişməzlik effekti doğurur, məsələn, səhv olanı belə inandırıcılıq donunda təqdim etməyə əsaslanır, burda zənnimcə qorxulu bir şey yoxdu, məsələ kənar effektlərdən və stilizasiyadan qaçmaqdır, bu isə onun bəzi əsərlərində alınır, bəzilərində yox. Bunu demək istəyirdim.
Qan Turalı: İstəməzdim ki, Elçinin sevimli ifadəsi ilə desəm, hansısa obıvatel bizim söhbətimizdən “Baş” romanını inkar etdiyimiz nəticəsini çıxartsın. Çünki roman realizm tələbləri baxımından uğurludur. Dövrün ab-havası kifayət qədər aydın şəkildə əks olunub. Təhkiyə axıcıdır. O günlərin salnaməsini oxuduqca bu günü düşünürük və fərqinə varırıq ki, vəziyyət bir elə də dəyişməyib. Romanda kapitan Ağabəyim Ağa, rus zabiti Suxaryov, Mahmud bəy, Cəfər, Lal Qafaroğlu kimi tutumlu, yaddaqalan obrazlar var. Ümumən, yazıçının nəzərdə tutduğu atmosfer, ruhi situasiyalar, dramatizm çox uğurlu şəkildə oxucuya ötürülür. Amma bu “Ölüm hökmü” deyil. Burda həyat həqiqətləri ədəbi səviyyədə ümumiləşə bilmir.
Cavanşir Yusifli: İndi “Ölüm hökmü”nü qoyaq bir tərəfə. Ancaq “Baş”dan bəhs edək. Çünki bütün müqayisələr qüsurludur. Əlbəttə, biz romanı inkar etmirik, dediyin ki, dövrün ab-havası bu əsərdə kifayət qədər uğurla əksini tapıb, ötürülüb, ancaq o gündən bu günə keçid, yəni müasirlik duyğusunun... verilməsi hissəsi ilə o qədər də razı deyiləm. “Təhkiyə axıcıdır...” ifadəsindən mənim xoşum gəlmir, yəni, roman çətin də oxuna bilər, asan da, axıcılıqla, amma bu heç də romanın məziyyəti sayıla bilməz. Birinci gəlir adi məsələ: mətləbin bədii həlli, kompozisiya “fəlsəfəsi”, onun tamlığı, “danışa” bilməsi və sair.
Nəyə görə dedim “Ölüm hökmü”nü bir qırağa qoyaq? Çünki məhz bu romanda müəllif fərqli texnologiyalardan bəhrələnməyə və bədii təfəkkürünün fərqli cəhətlərini göstərməyə cəhdlər edib. Alınıbmı, bu başqa məsələdir. Ədəbiyyatşünas Maral Yaqubovanın yaxşı bir tədqiqatı var, nəsr təfəkküründə retroskopiya imkanları barədə. Bundan çıxış edib deyə bilərik ki, müəllif bu mətnində müxtəlif zaman qatları arasında daxili ritmi tutmağa çalışır, keçmişi ələk-vələk edir, bu fonda Hüseynqulu xanın üşüməsi, yəni sırf realist cizginin hər pasajda qabardılması mətnin strukturunda əsas olanı üzə çıxarır: müəllif mətləbi, təhkiyə materialını bir neçə üsulla çözmək istəyir: realist cizgilər, metaforiklik, şərti-simvolik gedişlər və sair. Romanda estetik dinamika bu üçbucaq içində çözülür. Bu, qeyd etməliyik ki, uğurlu bir gedişdir, ancaq köhnə təhkiyə texnologiyası bu üçbucağı gizlədir, dağıdır və görünməz edir. Məşhur bir filosofun təbirincə desək, gerçəkliyi vasitəli sual altına almalı olan bədii mətn bu romanda heç də deyildiyi qədər uğurlu deyil.
Qan Turalı: Elçin romana yazdığı qısa girişdə belə deyir: “Tarixçilər, bu romandakı isimlərin hamısı ilə, buradakı məktublarla, ayrı-ayrı tarixi epizod və məqamlarla bağlı arxivlərdə axtarış aparmasınlar, çünki heç nə tapmayacaqlar”. Elçin bu girişlə bizə tarixə çox qəribə və maraqlı bir səyahətlə müjdələyir. Lakin romanı oxuduqca biz bildiyimiz tarixin bir azca fərqli, Elçinin dediyi kimi “müəllifin qəhrəmanlarını görürük”. Amma bu qəhrəmanlar tarixdəkilərdən bir elə də fərqlənmir. Yəni Elçinin qurğuladığı XIX əsr bizim bildiyimiz XIX əsrdən bir elə də fərqlənmir. Və burda biz realist ədəbiyyatı mübahisələndirməyə başlayırıq. Biz keçən dəfə realizm haqqında mənə elə gəlir ki, son dərəcə lazımlı bir söhbət elədik və bu kontekstin hələ də davam etməyinə də təbii baxmaq lazımdır. Tarixi faktlara bu qədər sədaqət gərəklidirmi?
Cavanşir Yusifli: Yazıçı “Giriş”in başqa bir yerində yazır: “...bu əsərdəki tarixi kolorot – tarixi faktlarla tanış olduqca, müəllifin hiss etrdiklərinin, onun düşüncələrinin ifadəsidir və buradakı tarixi qəhrəmanlar da müəllif üçün qeyri-tarixi qəhrəmanlar səviyyəsində “özününküdür”. Mənim gətirdiyim sitat sizin sitatdan əvvəl gəlir və bir-birini tamamlayır. Ancaq lap sonda müəllif bunu da yazır: “... və müəllifin təskinliyi ondadır ki, burada tarixlə üst-üstə düşən və müəllifin fikrincə, tarixilik baxımından əhəmiyyətli olan məqamlar da , güman ki, az deyil...”. Yəni, bu bir şərtdir. Başqa sözlə desək, bu qədər gözəl niyyətlə qurulan əsərə yanaşma, demək olarsa səhvdir. Elçin bu romanda yaradıcılığındakı estetik dominantı dəyişməyə çalışır, hətta postmodernizmdən fərqli münasibət, texnika sərgiləmək istəyir (əsəri postmodern mətn kimi təqdim və şərh edənlərlə razı deyiləm - !), illər boyu formalaşan bədii təfəkkür tipində, üslubda müəyyən korrektələr aparmaq istəyir və buna nail olmur. Dəqiq, mətləbi, hissiyyatı lap dərinlərdən göstərmək gücü olan təsvirlərlə metaforik gedişlər kəsişmir, fərqli məkanlarda cövlan edir və mətndə “ikitirəlik” yaranır. Baxın: “Manqalda közərən közlərin üzünü getdikcə nazik kül pərdəsi örtürdü və Hüseynqulu xan gözlərini manqaldan çəkib, bayaqdan bəri susub söz deməyən Molla Müzəffər Ağaya baxdı:
- Ağa, - dedi – niyə bir söz demirsən?
Həmişə doğrusunu söyləyən Molla Müzəffər Ağa bu dəfə də düzünü dedi:
- Həzrət, mən bir söz deməkdə acizəm...”
Sonra gəlir Molla Müzəffər Ağanın səkkiz il qabaq baş verən hadisələrə fikrən qayıdışı. Ağa Məhəmməd şah Qacar, sərdar Zubov, Sisianov, Çar Aleksandr, Qacarın qəzəbinin qan qoxusu və Vaqifin şeiri:
Mən cahan mülkində mütləq, doğru halət görmədim,
Hər nə gördüm, əyri gördüm, özgə babət görmədim.
Və bir də bu: “..İndi isə o ilğım dalğaları get-gedə əriyirdi və nəhayət, ONUN oyanan yaddaşı dərk etdi ki, görünən o məkandan ONA baxan Baş – ONUN başıdır, ancaq bu qəfil informasiya ONU qətiyyən diksindirmədi, ONU heç vəchlə qorxutmadı, çünki ONUN varlığı şəffaf və çəkisiz idi...”
Yuxarıdakı pasaj müəllifin üslubu üçün normativ bir şeydir, hətta Molla Pənah Vaqifdən o məqamda sitatın verilməsi də onun təhkiyə texnikasına xas olan və tez-tez işlənən bir üsuldur. Ancaq bir məsələ var ki, ikinci sitatdakı əhvalat qeyri-müəyyənliyi, şəffaflığı, çəkisizliyi göstərmək əvəzinə özü qeyri müəyyənliyə uğrayır. Mənim zənnimcə, hər hansı bədii əsərdə məhz irreal şeylər, reallıqla heç bir əlaqəsi, bağı olmayan əhvalatlar gerçəkliyin özünü belə ötüb keçən gerçək şəkildə təsvir edilməlidir. Reallıq, realizm burda lazım idi.
Qan Turalı: Siz fransız ədəbiyyatı üzrə mütəxəssisiniz. Çox gözəl bilirsiniz ki, Fransada əsası qoyulan realizm hakim mövqelərini itirdi. Fransada cərəyanlar bir-birini əvəz etdikcə klassik rus yazıçıları realizm ənənələrini davam etdirdilər. Bizim ədəbiyyat da rus ədəbiyyatının güclü təsiri altında olduğuna görə bu meyllər bizim ədəbiyyatda XX əsrdə də dominant qaldı. Ruslar “Master və Marqarita” yazanda bizim əlimizdə “Şamo” vardı. Fransada və Rusiyada növbəylə öz ömrünü başa vurmuş realizm XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının əsas ideoloji xəttiydi. Eyni tendensiya əslində tarixi roman janrında da özünü göstərirdi. Yazıçılar tarixi subyektiv münasibətdən çəkinir və sənədlərə, məxəzlərə, mənbələrə sədaqət göstərməyi yaradıcılıq kredolarının əsas prinsipi elan etmişdilər. Elçinin yazıçı kimi peşəkarlığı mübahisə mövzusu ola bilməz, lakin görünən odur ki, o, Azərbaycan ədəbiyyatının estetik ülgülərinin təsiri altında qalmışdır və problem də əslində nəsrin, həm də nəslin problemidir...
Cavanşir Yusifli: Mən mənzərəyə bir az başqa rakursdan baxmaq istərdim. “Şamo” yazıldığı dövrün mətnidir və o tək deyildi, “Gələcək gün”, daha sonralar İlyas Əfəndiyevin, Əli Vəliyevin romanları, indi bu siyahını uzada bilərik, ancaq bir şey deyim, nəsrdə hər millət öz sözünü deyir, bəzən çox sentimental notlar üstündə köklənir, bəzən əhvalatçılığa, detektiv ünsürlərin mətnə daxil edilməsinə üstünlük verir, mənim fikrimcə, “Şamo” , “Saçlı”, “Pərvanə”, lap elə Əli Vəliyevin uzun romanları, yaxşı dildə yazılmış mükəmməl oçerkləri əbəs deyildi, yəni bunların hamısı bir gün öz nəticəsini mütləq verir. Bura təkcə öyrənmək, başqa mətnlərdən, millətlərdən nələrisə əxz etmək daxil deyil, həm də dərk etmə aktı gəlir, özü də zamanında. Seymur Baycanın İlyas Əfəndiyevin “Körpüsalanlar”ını dekonstruksiya etməsi niyə uğursuz idi? Çünki buna sadəcə ehtiyac yox idi. Bədii məntiq bəzən ümumi prosesin stixiyası ilə doğulur. Sən digər ədəbiyyatlardan “n” sayda əhvalatlar, süjetlər, priyomlar götürə bilərsən, bunların çoxu “kütə gedər”, niyə, çünki sənin bədii düşüncənin içindən gəlmir, onunla dialoqa girmir və sair. Nəsrdə bu kimi “dialoji xətt” böyük təsirə və əhəmiyyətə malikdir.
Elə Elçinin romanlarında da siz dediyiniz məxəzlərə istinadlar var, ətək yazıları boldur bu romanlarda. Ancaq siz deyən kimi deyil burda məsələ, məqsəd həm də “yalandan” “doğruçuluq effekti” yaratmaqdır, təhkiyənin axarını doğrayıb-kəsməkdir. Bax, “Ölüm hökmü”ndə o, buna nail olur, o döpvrdə düşünən insanların beynini laxladan ağırlıq duyulur, hiss edilir bu romanda.
Qan Turalı: Romanda müasir dövrün ruhuna ən çox aid olan hissə Ağabəyim Ağanın şeirlərinin De Forş adlı fransız nəbatatçı tərəfindən oğurlanmasıydı. Tarixdən məlumdur ki, bu əhvalat Mirzə Şəfi Vazehin başına gəlib. Onun şeirlərini tələbəsi Fridrix Bodenştedt öz adıyla çap etmişdi. Bu tarixə yeni və subyektiv bir münasibətdir və çağdaş estetika da məhz bu cür qurmaca tarix tələb edir. Roman bu ruhda qurulsaydı məncə çox yaxşı bir şey alınardı.
Cavanşir Yusifli: Tarixdən bizə məlum olan hər hansı bir məsələ indi də bizi maraqlandırırsa, şüurumuzda od yandırırsa və biz hər an o soyuğu, üşüməyi hiss ediriksə, demək bu mətləb aktualdır, müasirdir. Ağabəyim Ağanın şeirlərinin De Forş adlı fransız nəbatatçı tərəfindən oğurlanması faktı da. Gerçək fakt dondan-dona girə bilər, təkrarlana bilər. “Fransız nəbatatçı” Axundovun komediyasından gəlir. Amma təəssüf, Hatəmxan ağa obrazı yoxdu, heç olmasa alt qatda, ironiya kimi... Məsələ bu məqamda “qəlizləşir”, o mənada ki, müəllif özünə qədər bu mövzuda, bu ladda yazılan əsərlərə də müdaxilə edir, tarixləri baş-başa gətirir, bu faktlar onların oğru olması anlamına gəlmir, bizim bəsirətsizliyimizi daha çox vurğulayır, ancaq romanda bu uyğun şəkildə həllini tapa bilmir zənnimcə.
Qan Turalı: Əlbəttə, romanı öz janrına, bu janrdan irəli gələn tələblərə uyğun təhlil etməmək doğru sayılmaya bilər. Lakin bizim istinad etdiyimiz əsas məsələ müasirlik duyğusudur. Və əsas məsələ realizmin bizi saldığı tarixi böhrandan çıxış yoludur! Biz yenə də keçən söhbətə qayıtdıq. Doğrudan da göy qübbəsi altında deyilməmiş söz yoxdur.
Cavanşir Yusifli: Balzakın, yaxud Floberin romanlarını oxuyanda səndə realizmlə bağlı bir narahatlıq yaranırmı? Əlbəttə, yox! Məsələ fikrimcə realizmin köhnəlməsi şəklində qoyulmamalıdır. Hər bir yazıçının fərdi üslubu, onun təkamülü, daxili dünyası... bütün bunlar küll halında götürülməlidir. Bir müəllif kimi (elə bütün mükəmməl nasirlərdə olduğu kimi - !) Elçində də ona mane olan və onu bədii kəşflər etməyə sövq edən cəhətlər var, bunların yeganə görüş yeri bədii mətndir, burdan kənarda söhbət cəfəngiyatdır. Yəni, tənqidçi yazıçının üslub intonasiyasını tuta bilməlidir, onun zəif və güclü cəhətlərini alt qatda təhlil edə bilməlidir. Mən həmişə düşünürəm, “İbrahimbəyin səyahəti” romanı farsca yox, türkcə yazılsaydı... Axundovun “Aldanmış kəvakib” mətnindəki texnologiya ənənəsi davam etdirilsəydi... O ki qaldı rus nəsrinə, onun təsirini yapon nəsrində də, Avropa nəsrində də görürük. Bir ədəbiyyata zəif, digərinə güclü təsir edən rus nəsri yoxdur, sənin nə etmək istədyin, hansı yolu tutmağın əsasdı. Təsiri alıb xarüqələr yaradanlarla bir sırada təsir altında qalanlar da var.
Siz dediyiniz müasirlik duyğusu müasir nəsrimizdə, elə Elçinin, Anarın, digər gənc yazıçıların roman və hekayələrində, deyək ki, Mübariz Örənin, Şərifin Ağayarın əsərlərində ifadə edilir. Əks halda bu mətnlərdən bəhs etmək düzgün olmazdı.
Balzakın adını əbəs çəkmədik. Müəllif memar olmalıdır hardasa, qurduğuna söz ola bilməməlidir və elə etməlidir ki, oxuyan bunu Allahın yaratdığını hiss etsin. Balzakda olduğu kimi.
Qan Turalı: “Baş” romanı həm də siyasi bir romandır. Bu mənada siyasi məsələlərə də bir baş vurmaq pis olmazdı. Romanın məncə ən maraqlı cəhəti XIX əsrin geopolitik vəziyyətinin XXI əsrlə çox üzvi şəkildə bağlanmasıdır. Mən deputat Səməd Seyidovun Avropa Şurasındakı çıxışını xatırlayıram: “Bizi sendviç kimi əzirlər”. Bu mənada çox şey dəyişməyib, dəyişən bəlkə odur ki, tamaşaya yeni aktyorlar cəlb olunub. Yəni vəziyyət XIX əsrdən də mürəkkəbdir.
Cavanşir Yusifli: Elədir, Səməd müəllim bunu çox yumşaq şəkildə ifadə edib. Romanın başlanğıcında Hüseynqulu xanın üşüməsi buna işarədir. Vəziyyət dəyişmir. Düz deyirsiniz, romanda siyasi mənada gedişlər var, hətta indiki durumumuza bağlılıq da yox deyil, ancaq mülahizələr şəklində, yəni, zənnimcə “siyası roman” fərqli bir kateqoriyadır.
Qan Turalı: Bir məsələ ilə bağlı fikrinizi bilmək maraqlı olardı. Romanda çox güclü bir türkçü-millətçi ab-hava var. Lakin XIX əsrin əvvəllərində bu düşüncə forması Azərbaycan üçün xarakterik deyildi, misal üçün Bakıxanovu, sizin tədqiq etdiyiniz Axundov götürək, bu böyük şəxsiyyətlər belə türkçülük platformasından çıxış etməmişdilər. Siz bu məqamı anoxronizm kimi qəbul edirsinizmi?
Cavanşir Yusifli: Yuxarıda vurğuladığım kimi, müəllif bu romanda həm özü, həm də müasir Azərbaycan nəsri ilə sözün yaxşı mənasında qovğa edir, alınır, alınmır, hər halda qovğanın olması, başlanması əsasdır, yönverici bir faktordur. Aydındır ki, Bakıxanov, Axundov... millətçi ola bilməzdilər, ancaq onlardan sonra gələn nəsillər var, Əli bəy Hüseynzadə və sair. Yəni, bir var, müəllifin, təhkiyəçinin ekskursu, bir də var, obrazın özünün səyahəti, bunlar ayrı-ayrı və fərqli nöqtələrdə kəsişəndə maraqlı şeylər alınır, beynimizdəki tarix mifi dağılır, indiyə qədər Bakıxanov və Axundovu qəbul etməyən “ziyalıların” üzü görsənir, Elçinin özünün XIX əsər ədəbiyyatı polemikasına qoşulması, onu həll etməyə çalışması qırmızı xətt kimi keçir... Ancaq məsələ bu tarixi mətləbləri kimin düz, kimin səhv qavramasında deyil, problem yazıçının bu tipli əsərlərdə kerçəkliyi “dağıtmaq”, yarmaq gücünün olması və ya az olmasındadır. Bu simalarla bizim hələ də mübahisə etməyimiz “acı bağırsaq” ifadəsini gündəmə gətirir, yəni tarixdə elə şeylər olur ki, onlar xronologiya sərhədlərini pozurlar, bunlar zamanla qətrə-qətrə dərk edilir. Son damlası qalsa belə problem həll edilmir.
