Kulis.Az saytında “Ən yaxşı Azərbaycan roman”ı və milli romançılığımızın aktual problemləri ilə bağlı müzakirə keçirilib.
Qan Turalının moderatorluq etdiyi müzakirədə tənqidçi-ədəbiyyatşünas Seyfəddin Hüseynli, yazıçılar Şərif Ağayar və Etimad Başkeçid iştirak edib.
“Ən yaxşı 3 roman” sorğusu ilə başlayan müzakirə povestlə romanın fərqi, milli romançılığın mövcudluğu, roman stereotipləri, məhəlli ədəbiyyat mübahisələri ilə davam edib.
Müsahibənin “Üç ən yaxşı Azərbaycan romanı”, “İlk romanımız hansıdır?”, “Povestlə romanın fərqi nədir?” sualı ətrafında baş verən ilk hissəsini təqdim edirik.
“Qətl günü”: Köhnə, yoxsa köhnəlməyən?
Qan Turalı: - Müzakirəmizə “Üç ən yaxşı Azərbaycan romanı” sorğusu ətrafında başlamaq istəyirəm. Sizlərdən yalnız Seyfəddin Hüseynlinin siyahısında “Qətl günü” romanı vardı. Ona görə gəlin, elə ondan başlayaq. Seyfəddin bəy, “Qətl günü” romanının 1-ci yerə çıxmasına münasibətiniz necədir? Rəyi soruşulan 78 adamdan 40-ı “Qətl günü”nü demişdi. Bunu nə ilə əlaqələndirirsiniz?
Seyfəddin Hüseynli: - Tural, əvvəlcə onu deyim ki, sorğuda əhatə olunan zaman çox böyükdür, seçim üçün olan məhsul da çoxdur və ona görə bu nəticə nisbidir. Amma sorğuda elə əsərlər çıxdı ki, qətiyyən gözləməzdik. Eyni zamanda, nəinki əsər səviyyəsində, müəllif səviyyəsində də unudulmuş adlar vardı...
Qan Turalı: - Yəni, Həsən Seyidbəyli kimi?
Seyfəddin Hüseynli: - Elə Həsən Seyidbəylinin “Cəbhədən-cəbhəyə” əsəri kimi. Bunun seçilməsi nəyin təzahürüdür? Hər halda nələrsə yazılıb. Kəmiyyət baxımından kifayət qədər əsərlər yaranıb.
Son yüz ilin roman adı ilə oxucuya təqdim olunmuş yazılarının çoxunun adı çəkildi. Amma, yenə də deyirəm, həddən artıq məhdud seçim imkanı verilən həddən artıq nisbi sorğudur.
Amma 80-ə yaxın ədəbiyyat tarixini kifayət qədər oxuyan, bilən adamlar – özümü çıxıram – sorğunu cavablandırmışdılar. Bəziləri ayaqüstü və ya iki daşın arasında cavab vermişdi və ya çox fikirləşməyə vaxtı olmamışdı. Lakin əlavə adlar çəkmək imkanı nə qədər məhdud olsa da, onların spontan, avtomatik cavabları ilə belə nəticə alınıbsa, bu, özü də nəsə deməkdir, nəyinsə göstəricisidir.
Qan Turalı: - Nəyin göstəricisidir?
Seyfəddin Hüseynli: - İstənilən bir dövrdə istənilən bir müəllif missiyasını başa vurub ya həyatdan gedir, ya yaradıcılıqdan uzaqlaşır, yaxud artıq roman yazmır və s. Amma keyfiyyət baxımından ciddi bir mətn ortaya qoyubsa, əvvəl-axır...
Qan Turalı: - Haqqını alır?
Seyfəddin Hüseynli: - Tam haqq da olmasa bir rəy formalaşdırır. Sözsüz ki, bu, bir mükafat deyil və ya arxasında bir təminat dayanmır, sadəcə qiymətləndirmədir, dəyərdir. Amma bu, mətnin ömrünün müəllifin ömründən, müəllifin imkanlarından, təsir dairəsindən qat-qat uzun olduğunu göstərir. Bizim yaşımız o vaxta düşmür, amma köhnə yazanlardan oxumuşuq ki, rəhmətlik Yusif Səmədoğlu heç vaxt özünün kitabının ciddi piarını aparmayıb, mətninin arxasında çox ciddi durmayıb. Heç əsərinin kütləvi oxunub - oxunmaması da onu o qədər maraqlandırmayıb.
Şərif Ağayar: - Sənət sənət üçündür...
Seyfəddin: - Bəli! Özünün vəfatından 16 il keçib, bu mətnin yaranmasından da 30 il keçib, o estetikada yazılmış bir çox məşhur əsərlərin yaşıdıdır. Yəni, Yusif Səmədoğlunun irsinin təbliği ilə məşğul olanı yoxdur, amma özü-özünü çəkib bu günə gətirib. Razılaşmamaq, qəbul etməmək bir başqa məsələdir. Amma, bu, işıqlı, aydın bir faktdır.
Qan Turalı: - Razılaşmamaq derkən, Şərif bəy romanla bağlı tənqidi bir məqalə ilə çıxış etmişdi...
Şərif Ağayar: - Bilirsiniz, Tural bəy, sorğuya münasibət bir başqadır, mətnə münasibət bir başqa. Biz indi “Qətl günü”nü müzakirə etmirik. Mənim yazıda demək istədiyim başqa idi. Seyfəddin müəllimlə razılaşıram ki, idman atmosferi - birinci yer, ikinci yer-filan, bunlar ədəbiyyat üçün şərti şeylərdir. Amma təbliğat, tanıtmaq baxımından əhəmiyyətlidir. Dünyada da “Oskar”, “Nobel” verirlər. Etmək olar. Amma ciddi adamlar bunun şərtiliyini, nisbiliyini bilirlər.
Mənim romana münasibətim romanın özünə münasibətdən çox situasiyaya münasibət idi. Tutalım, orada istifadə olunan ədəbi fəndlər ki, var, məsələn, intertekstuallıq, mətn içində mətn kimi fəndlər bu gün ədəbiyyatda köhnəlmiş hesab olunur. Belə üsullarla yazılmış əsərin sorğuda birinci yerə çıxmasını çağdaş nəsrimizin məğlubiyyəti hesab edirəm.
Qan Turalı: - Yəni intertekstualılq köhnəlmiş bir şeydir, hə?
Şərif: - Kifayət qədər yaşlı bir fənddir.
Qan Turalı: - Amma sənin “Haramı” romanında da o fəndlər var idi...
Şərif Ağayar: - Mən də çalışmışdım, istifadə edim. Amma mən düşünürəm ki, o fəndlər dünyada keçilmiş mərhələdir, indi istifadə olunsa da yeni sayıla bilməz. Bu üsullarla yazılmış əsərin o cür böyük fərqlə seçilməsi çağdaş ədəbiyyatın zəifliyidir. Bir də mənə təəccüblü, absurd gələn İsa Hüseynov kimi yazıçının o mətnlərə uduzması oldu. Axı sorğu peşəkarlar arasında keçirilirdi...
Qan Turalı: - Siyahıda İsa Hüseynovun çox əsəri var idi. Sadəcə səslər parçalanmışdı.
Şərif Ağayar: - Ola bilər...
Seyfəddin Hüseynli: - Şərifin bu arqumenti laboratoriya şəraitində, əlahiddə bir yerdə keçərlidir. Dünyanın özündə də bu fəndlər, texnikalar ən üstün və istifadə olunan texnikalardır.
Qan Turalı: - O texnikaları sayın mümkünsə...
Seyfəddin Hüseynli: - O texnikaları mən müsahibəmdə demişəm. Hətta mövzulara qədər qeyd etmişəm. Ona görə təkrarçılıq etmək istəmirəm. Amma “Qətl günü” və ya qeyri bir roman 30 il sonra belə önə çıxıbsa, İsa Hüseynova görə inciməyə dəyməz. İsa Hüseynovun romanları da 50-60 il əvvəlki texnika ilə yazılıb. Bir də ki, içi mən qarışıq, “Qətl günü”nü seçən o əksəriyyət heç olmasa bu günə ən yaxın estetikanı seçib. Türklər demişkən, əlimizdə “malzəmə” yoxdur.
“Qətl günü” özü də yeniliyə, perspektivə yaxın bir əsərdir, baxmayaraq ki, köklərini, özündən əvvəl gəlməyini, tez “doğulmağını” ona qüsur tuturlar. Bunun özü də bizim anlaşılmaz cəhətimizdir. Yəni bəhrələnmə estetikası ilə intertekstuallıq, ənənələri bir qədər parodik-ironik təqdim etmək texnikasına baxırıq. Əsərə doğma estetikasından çıxarıb başqa estetika ilə baxanda əlbəttə o, özünü doğrultmayacaq. Gərək bunu etməyək.
Qan Turalı: - Bu əsərlə bağlı razıların da, narazıların da həmrəy olduğu bir fikir var ki, “Qətl günü” literaturşinadı...
Etimad Başkeçid: - Bir şeyi nəzərə almaq lazımdır ki, bu sorğuda iştirak etmiş adamlar ixtisaslaşmış adamlardır. Sorğunun keçirilmə prinsipləri var, təbii... Amma bütün dünyada belə sorğuların böyük əksəriyyəti özünü doğrultmur. Ümumiyyətlə, bütün sorğular, sosioloji sorğular, başqa sorğular hamısı şərtidir və biz bunu qəbul edirik. Bir də sorğuya nə qədər çox adam cəlb olunursa obyektivlik o qədər artır. Qaldı ki, “Qətl günü”nün birinci yer almasına... əlbəttə ki, mənim fikrimcə, “Qətl günü” bunu haqq edir. Niyə? Çünki, müasir ədəbiyyatın səciyyələrindən danışırıq: milli ədəbiyyat anlayışının səbəblərinin silinməsi, dekanonizasiya, tekstdən iqtibaslar verilməsi və s. Bütün bunlar “Qətl günü”ndə var. “Qətl günü” yazılma texnikası etibarilə Azərbaycan ədəbiyyatı üçün yenidir.
Qan Turalı: - Yəni siz “Qətl günü”nü müasir dövr üçün aktual hesab edirsiniz?
Etimad Başkeçid: - Əlbəttə. Bu roman köhnəlməyən ədəbiyyat kateqoriyasına aiddir. 30 ildən sonra başqa bir roman birinci ola bilər. Amma bu gün “Qətl günü”nün bu sorğuda seçilməsi tam təbiidir. Çünki, ənənədən çıxan, yeni texnologiyadan, metodologiyadan istifadəsinə görə bütün standartlara cavab verir.
Qan Turalı: - Siz hansı əsəri ilk romanımız hesab edirsiniz? Bilirsiz ki, bu məsələdə fərqli, mübahisəli fikirlər var: “Aldanmış kəvakib” deyən var, “Danabaş kəndinin əhvalatları” deyən var, “Bahadır və Sona” deyən də var...
Seyfəddin Hüseynli: - Əslində bizim romançılıq ənənəsi kimi götürdüyümüz tarix nəsrimizin özünü tapıb romanda yerləşməsinin tarixidir. Roman qəlibinə uyan, mündəricəsinə görə, məzmununa görə roman saydıqlarımızdır. Amma formanın hakimi-mütləqliyini qırağa qoysaq, Nizaminin romançılığından danışa bilərik. Bu hansısa milli lovğalıq deyil, bütün dünyanın bəhrələndiyi və etiraf etdiyi bir ənənədir. Nəzmlə yazılmasını istisna etsək Nizaminin romançılıq təfəkkürünə dünyada böyük maraq var. Mən elə başa düşürəm.
Etimad Başkeçid: - Seyfəddin bəyin dediyində həqiqət var. Nizaminin vaxtında Avropa ədəbiyyatında nəinki romanlar, hətta traktatlar nəzmlə yazılırdı.
Seyfəddin Hüseynli: - O vaxt roman deyiləndə nəzmlə yazılan əsərlər də nəzərdə tutulurdu.
Şərif Ağayar: - Burada bir məqam var. Hər uzun şeirə bizdə poema deyirlər. Amma hər uzun şeri “İsgəndərnamə” ilə müqayisə edə bilmərik. Az qala “İqbalnamə” ayrıca bir romandır.
Etimad Başkeçid: - O zamanlar roman sadə xalq dilində yazılmış əsərlər idi. Roman dili yəni, məişət dili, xalq dili idi.
Seyfəddin Hüseynli: - Bizə qəhrəmanlıq dastanı və ya poema kimi sırınanlar o dövrün çox bitkin sistemli romanları idi. Kərbəla hadisələrindən bəhs edən məqtəl var idi, tarixi hadisələrin özünü redaktələrlə təqdim edən mətnlər var idi. Bunun özü roman kimi götürülə bilər – orada retrospektiv baxış var idi. Onun perspektivə yönələn mesajları da var: haqq uğrunda mübarizə, təmiz yaşamaq, əqidədən dönməmək... Bu əsərlərin mesajları idi.
“Danabaş kəndinin əhvalatları”nı götürək. Mən onu povest saymıram. Və həcmə qalanda bu günün romanları “Danabaş kəndinin əhvalatları”ndan kiçikdir. Romanın haradan, necə başlanmağı ədəbiyyat tarixinin məsələsidir.
Etimad Başkeçid: - Romanın Nizamidən başlamasını mən qəbul etmirəm. Roman sözünün təsnifatı var. Nizami monoloji əsər yazıb. Zəngin dünyasına baxmayaraq bu janrda yazıb. Onun zamanında başqa cür mümkün deyildi. Didaktika-filan lazım idi. Amma romanın əsas xüsusiyyəti onun dialoji olmasındadır.
Şərif Ağayar: - Dialoji deyəndə konkret nəyi nəzərdə tutursuz, Etimad bəy?
Etimad Başkeçid: - Yəni situasiyaların toqquşdurulması, müxtəlif zamanların bir araya gətirilməsi. Bunların hamısı Nizamidə də var. Amma ümumi götürəndə Nizami monoloji mətn yazıb. Dialoji deyil. Dialoji mətn isə, təbiətinə görə “Danabaş kəndinin əhvalatları”dır.
Seyfəddin Hüseynli: - Bəlkə Etimad bəy romanda polifoniya məsləsini deyir. Polifoniya başqa şeydir. Polifoniya çoxsüjetlilik, çoxxətlilik, çoxsəslilikdir. Sadə bir misal çəkim. İndi postmodern ədəbiyyatın əsası kimi “Don Kixot”u götürmək olar. Halbuki, nə qədər zaman məsafəsi var və sırf bu qəliblərə yerləşdirəndə, “Don Kixot” postmodern roman deyil. Amma o təfəkkür, o texnika, o vasitələr ki, öz əksini orada tapıb, onlar rüşeymlərdir. Mən qəlib etibarilə roman demədim, mən o rişələri, rüşeymləri göstərdim. Nizaminin “İsgəndərnamə”sində müəllif filosofların fikirlərini verir və postmodern romanlardakı kimi mətnin qurma olduğunu bildirən işarələr atır, bu fikirləri sayandan sonra bərabərhüquqlu şəkildə öz fikirlərini verir. Hadisələri hardan hara köçürür.
Qan Turalı: - “Danabaş kəndinin əhvalatları” indiki baxışla roman adlana bilər. Amma ondan beş il sonra çap edilən Tolstoyun “Dirilmə”si də roman olsun, bu da?! Hər şeyə öz dövrünün meyarları ilə yanaşmaq lazımdır. Nizamidə bu qədər məqamlar var, doğrudur. Amma XIX əsrin ruhu da var axı. Roman Yeni Dövr hadisəsidir.
Seyfəddin Hüseynli: - Təbii ki var. Roman üçün vacib bildiyimiz nədir? Məkan müxtəlifliyi, zaman müxtəlifliyi. “Danabaş kəndinin əhvalatları” əsəri belə yekunlaşır: “Bu dəmdə üç evdə matəm var idi”. Fikir verin: hər yandan reportajlar verir. Orda buna görə matəmdi, burda ona görə və s. Amma bizə elə gəlir ki, bunlar hamısı bir eşşəyə görədir.
Şərif Ağayar: - “Danabaş kəndinin əhvəlatrları” bu günün kontekstində də çox mükəmməl əsərdir.
Qan Turalı: - Estetik mənada, yoxsa sosial?
Şərif Ağayar: - Gerçəklik, insana münasibət, Azərbaycanın xarakterik problemləri... Həm də sosial məzmununa görə müasirdir. Estetik baxımdan fərqli və sadə görünə bilər. Bütün bunlara rəğmən, məncə, “İsgəndərnamə” “Danabaş kəndinin əhvalatları”ndan daha çox romandır.
Povest və roman çıxılmazlığı
Qan Turalı: - Sorğudan da görünür, bəziləri Azərbaycan ədəbiyyatında povesti roman hesab edir. Əkrəm Əylisli də, İsa Hüseynov da, Anar da daha çox povest yazıblar. Etimad Rusiyada təhsil alıb. Necə bilirsiniz, rus ədəbiyyatı üçün povest milli janr hesab olunur? Bəs bizdə necə olmalıdır? Roman və povestin sərhədləri harda müəyyən olunur?
Etimad Başkeçid: - Ədəbiyyat İnstitutunda belə bu barədə söhbətlər gedirdi. Biri deyirdi bu, böyük hekayədir, o biri deyirdi, balaca romandı və s. Məncə bu povestin üstündə baş sındırmağa dəyməz. Sən yazırsan, istəyirsən adını povest qoy, istəyirsən roman. Rusların təfəkküründə roman “Sakit Don”, “Cinayət və Cəza”, “Hərb və sülhdür”.
Qan Turalı: - Həcmcə böyüklükdədir iş? Yoxsa süjetdə?
Etimad Başkeçid: - Kiçik həcmdə nə o polifonikliyi, nə də diolojiliyi verə bilməzsən. Povest daha çox hekayəyə yaxındır.
Qan Turalı: - Seyfəddin bəy, siz necə düşünürsünüz?
Seyfəddin Hüseynli: - Bu ad şərti məsələdir. Ona görə bu ad şərti məsələdir ki, bizə bunlar kənardan gəlir. O təfəkkürün ifadə tərzi bizim deyil. Yerli zəminə söykənməyəndə, ad şərtidir, üslub da, yanaşma da qəlibdir. Bizə elə gəlib, elə də qəbul etmişik. Halbuki adları dəqiq vermək şeirdə daha asandı. Nəsrdə təsnifatlaşdırma çətindir. Məncə heç bu əsas da deyil. Biz, daha böyük anlamda roman anlayışını qəbul etməliyik. Həcmi böyük olanı roman qəbul edirik. Amma baxın, hekayənin çox uzun variantları var: adını da elə mərdi-mərdanə hekayə qoyurlar.
Qan Turalı: - Amma anqlo-sakson filologiyasında “Long story” deyilən bir şey var: “Uzun hekayə”.
Seyfəddin Hüseynli: - Bizdə muğamat kimi musiqilərə türklər “Uzun hava” deyirdilər. Bunlar o qədər şərtidir ki, toparlamaq mümkün deyil. Bizdə bu ənənənin yerləşməsi yaxşıdır. Təhlil konteksti qətiləşdirilir.
Qan Turalı: - Şərif bəy, sizin “Kərpickəsən kişinin dastanı” əsəriniz var, onun janrı nədir? Povestdir, yoxsa roman...
Şərif Ağayar. – O, povestdir. Povest janrına uyğun yazılıb. Adətən romanda qəhrəmanın vəziyyəti ölənədək götürülür, ya hansısa bədii situasiyanın bitdiyinə qədər. Məsələn, “Cinayət və cəza” Raskolnikov sürgünə göndəriləndə bitir. Ziddiyyət tam həll olunur.
Qan Turalı: - Selincerin “Çovdarlıqda uçurumdan qoruyan”ı Selincer roman adlandırıb. Amma iki-üç günün əhvalatını danışır. Sonunda da nə olacağı bilinmir. Müəllifin dediyinə görəmi təsnifatlandırmalıyıq, yoxsa...
Şərif Ağayar: - Ekonun “Gülün adı” əsəri də 6 günün əhvalatını danışır...
Qan Turalı: Altı gün az deyil. Tanrı da elə dünyanı 6 günə yaradıb (gülür).
Seyfəddin Hüseynli: - Görünür, burada əsərin özəyinə elə konsepsiya qoyulmalıdır ki, istər peşəkar, istər adi oxucu onu bir roman kimi, bir dünya kimi qavraya bilsin. Konsepsiyanın, ideyanın genişliyi, yanaşmada fundamentallıq... Mənə elə gəlir ki, qiymətli vaxtımızı bu məsələyə ayırmayaq.
Şərif Ağayar: - Hətta o sorğuda iştirak edən 70 nəfərin içində kimsə “Dantenin yubileyi”ni roman kimi səciyyələndirmişdi.
Qan Turalı: - Amma bizdə kimsə roman çıxardanda hər şeydən qabaq “bu roman deyil, povestdir” mübahisəsi başlayır. Bizim gözümüzdə roman çox böyükdür. Povesti zəif yazmaq olar, amma romanı yox. Bir də bizim üçün xarakterik olan bir klişe var. Əvvəl şeir yazmalıdır, sonra hekayə, daha sonra povest, lap axırda isə roman. Bu bölgünü keçməyənlərə deyirlər ki, gərək əvvəl hekayə yazaydın, sonra romana keçəydin...
Etimad Başkeçid: - Bu sovetlərdənqalma düşüncədir.
Şərif Ağayar: - Hər bir yazıçının xüsusilə gözəl yazdığı bir janr var. Məs. Çexov hekayəçi kimi tanınır. Yazıçı hansı janrda daha gözəl yazır, onu bilməlidir.
Seyfəddin Hüseynli: - Dünya “Niyə belə edirsən?” düşüncəsini çoxdan tərk edib. Hətta adi məişət səviyyəsində belə “Niyə yumurta yeyirsən, sıyıq yemirsən?” - məsələsi belə yoxdur. Ən azı insan haqları baxımından... Yaradıcılıq baxımındansa, heç danışmağa dəyməz. Bunu biz də tərk etməliyik.
Əsas olan odur ki, müəllif bunu nəşriyyata roman adı ilə təqdim edir, nəşriyyat da roman kimi çap edir, müzakirəyə də roman adı ilə çıxarılır. Amma müzakirə edən adam bunu deyə bilər ki, bu, romandı, ya povestdi, ya nədi? Ümumiyyətlə, bir geriçi qavrayış var: romanların müzakirəsi köhnə vaxtlardakı kimi monoqrafik istiqamətdə gedir. Roman bitindən-birəsinə təhlil olunur. Dünyada belə şey yoxdur. Tənqidin özünü təsnifatlaşdırıblar. Sosioloji təhlil var, Freydist təhlil var. Məsələn, postmodern mətn müəllifidir, deyir ki, mənim əsərimdə bir ideya var idi - onu heç kim tuta bilmədi və ya bir nəfər tutdu. Halbuki postmodern roman çoxyozumluluq deməkdir.
Qan Turalı: - Eko deyir ki, heç nə müəllifi romanına gələn çoxsaylı şərhlər qədər sevindirə bilməz.
Seyfəddin Hüseynli: - Ona görə ki, orada material var. Öz təcrübəmi deyirəm: bir əsəri ideyaya görə tənqid etmişəm. Ona görə ki, o, iki nəsil əvvəlki estetika ilə yazılıb. İndiki romanda ideya əsərin müəllifi ilə eyniləşdirilə bilməz.
Postmodern roman yazırsan, qapanma anında sən modernizmə meyllənirsən.
Mən, məsələn, bir müəllifin əsərinə yanaşmışam ideya baxımından. Amma ona görə ideya baxımından yanaşmışam, ideyasını tənqid etmişəm ki, həqiqi mənada tənqid etmişəm. O, köhnə estetika ilə yazılıb, indiki estetikada romanda sən artıq bir ideyanı götürüb, müəllifin əsərinə yanaşa bilməzsən. Amma o roman məhz iki nəsil əvvəlki estetika ilə yazıldığına görə mən onun ideyasını tənqid etmişəm. Niyə? İndiki romanlarda ideya, əsərdə ötürülən mesaj, ideya müəlliflə eyniləşdirilə bilməz. Müəllif tamam başqa xarakterin adamı ola bilər. Yazdığı ayrı şeyə xidmət edə bilər. Amma bu estetika ilə yazılmayıb deyə mən məcburam onu özü kimi qəbul edim ki, bu sənin yanaşmandır, sənin öz anlayışındır, köçürmüsən bura.
Məsələn, “Mustafa”ya münasibətim nə olmuşdu? Sən postmodernist düşüncəylə roman yazmağa çalışmısan, axıra qədər gedə bilməmisən. Səndə modernist meyllər yaranır. Bu da yanlış yanaşmadır ki, romanı bütöv şəkildə tənqid etmək lazımdır.
Qan Turalı: - Etimadın müsahibələrinin birində tənqidlə bağlı sərt yerlər var. Orda tənqid və xarakter məsələsini qoymuşdu. Bu nə dərəcədə düzgündür?
Etimad Başkeçid: - Məncə bu tamamilə düzgündür. Xaraktersiz, onurğa sütunu əyri olan adamın yüksək mətləblərdən yazması nə dərəcədə düzgündür? Biz o qədər balaca ölkəyik ki, siz deyən yalnız böyük ölkələr üçün keçərlidir.
Qan Turalı: - Subyektiv deyil?
Etimad Başkeçid: - Subyektiv deyil. Heç bir prinsipə xidmət etmirsə, hansısa bir ideyası yoxdursa, o, öz-özlüyündə amorf bir məxluqdursa və çox-çox yüksək mətləblərdən yazıb insanları başa salmaq istəyirsə inandırıcı olmaz. Bu, sadəcə ədəbiyyata zərbədir.
Qan Turalı: - Daha da konkretləşdirək məsələni. Adlar səviyyəsində yox, fikir səviyyəsində deyirəm.
Etimad Başkeçid: - Ədəbiyyat hansısa mövqelərə sahiblənib. Düzdür, cavanların kütləvi şəkildə romana meyl etməsini düzgün hesab etmirəm. Niyə? Ona görə ki, dünyanın istənilən nöqtəsində oxucuların bəlli sayı var. İnsanlar hansı yaşda daha çox oxuyur. 50 yaşında olan oxucular 20 yaşlı bir oğlanın yaxşı roman yazmasına inanmırlar və onu oxumurlar. Bizdə uşaqlar tələsirlər roman yazmağa. Bir hekayə yaz. Roman yazmağa gəlib müəyyən bir yaşa çatandan sonra başlamaq lazımdı.
Seyfəddin Hüseynli: - Sözsüz ki, roman yaşla bağlıdır. Amma dolaysıyla necə bağlıdır. Mən fikirləşirəm ki, roman ilk növbədə təfəkkür məsələsidir. Hisslərin özünü kifayət qədər geniş və dərin müəyyənləşdirəndən sonra yazmaq lazımdır. 22 yaşında adam yazdığı romanda ”planka”nı vurub keçir ki, uğurlu alınsın, ya da öz yaradıcılığıyla da, elə dünyayla da işini yekunlaşdırıb gedir o tərəfə. Belə istisna hallar var. Amma istisnalar ümumi qaydaları pozmur.
Roman dünyası yaratmaq üçün mümkün qədər çox bilmək, görmək, mütaliə və dərk etmək lazımdır. Amma bizdə burda da bir kənaraçıxma var. Əvvəla, indiki romanda xüsusən dil formalaşmalıdır. Bunu eləmək üçün isə adamın canlı yazı dili açılmalıdır. Burda konkret yaş deyə bilmərəm. İşin bir balaca başqa tərəfi var ki, bizdə eksperiment günah deyil axı. Eksperimentə heç vaxt günah kimi baxmaq olmaz. Təbii ki, böyük bəlalara gətirib çıxarmırsa... Təbii, eksperiment məqsəd olmamalıdır.
Qan Turalı: - Şərif, sən neçə yaşında yazdın roman?
Şərif Ağayar: 2011-ci ildə... 36 yaşım vardı.
Qan Turalı: - Şərif o vaxtlar deyirdi ki, mənim içimdə faktura çoxdur, amma formasını tapmaq çətindir.
Şərif Ağayar: - Elə indi də həmin çətinliyi hiss edirəm. “Bu materialı necə təqdim edim” sualı mənimçün həmişə aktualdır. Məsələ budur ki, bəzən adam eksperimenti içində keçirir. “Haramı” romanı beynimdə ən azı beş il fırlanıb. Necə təqdim edim, deyə... Ən sonda bəyəndiyim mətnlərdən bəzi metodları tətbiq etdim.
Qan Turalı: - “Qətl günü”ndən təsirləndinmi? Ordan nəsə götürdünmü?
(Davamı olacaq)
Hazırladı: Aliyə
Fərid Mirzəyev
