Kulis.az Ömər Xəyyamın Fəxri Uğurlu ilə müsahibəsini təqdim edir.
- Fəxri müəllim, bu vaxtacan xeyli müsahibə vermisiniz. Demək olar, hamısını oxumuşam, fəqət elə məsələlər var ki, o məsələlər haqqında heç vaxt danışmamısınız və mən sizin məhz haman məsələlər haqqında fikirlərinizi öyrənmək istəyirəm. Məsələn, məni indiki mətnlərin redaktəsi narahat edir. Düşünürəm ki, yazıçını həm də redaktor yetişdirir, mətnin cövhərini redaktor üzə çıxarır.
Redaktə yaradıcı prosesdir, yoxsa texniki? Ümumiyyətlə, redaktə prosesi necə tənzimlənməli?
- Redaktə həm yaradıcı, həm də texniki prosesdir, bədii yaradıcılığın (o cümlədən, tərcümə sənətinin) özü kimi. Ancaq redaktor heç kimdən yazıçı düzəldə bilməz. Mətnin yararsızlığını yalnız redaktənin boynuna yıxmaq düzgün yanaşma deyil. Redaktor mətni cilalaya, istedadı üzə çıxara bilər, amma yoxdan mətn yarada, istedad yetirə bilməz. Bunun tarixdəki ən parlaq örnəklərindən biri Heminquey, Fiscerald, Tomas Vulf ədəbi nəslinin üzə çıxmasında, tanınmasında böyük xidməti olmuş Maksvell Perkinsdir. Onun haqqında gözəl bir film də çəkilib. Bu adam söz sənətini dərindən bilməsi, duyması hesabına həm naşir, həm də redaktor kimi dünya ədəbiyyatı tarixinə iz salıb. Naşirin, redaktorun gərək fəhmi, intuisiyası olsun ki, dəyərli sözü göydə tutsun, yaxşı kitabı hadisəyə çevirməyi bacarsın. Məsələn, mən bu ölkədə ömrünü yazı-pozuya həsr eləmiş, yazdıqları az-çox təqdir olunan qələmçilərdən biriyəm, hələ universitet tələbəsiykən üç kitabım, dövri mətbuatda onlarla yazım nəşr olunub – o zaman buna bənzər hal, bəlkə, bütün qırmızı imperiyada baş verməmişdi. Sonuncu kitabım təxminən on beş il əvvəl işıq üzü görüb, o da öz təşəbbüsümlə yox, ədəbiyyat müsabiqəsinin onluğuna düşdüyümə görə. Tələbəlikdən bu yana kitab çap elətdirməyə əsla həvəsim olmayıb, bu gün də yoxdur, çünki səhraya toxum əkməyin faydasız olduğunu yaxşı bilirəm. Bununla belə, ildə iki kitab çıxartdıran, həvəslə təqdimat mərasimləri, yubileylər keçirən adamları da qətiyyən qınamıram, onlardakı şövqə, həyat eşqinə həsəd aparıram.
- Demək olar ki, problem naşirlərdədir? Bizim naşirlərin də sanki yazıçı yetişdirmək marağı yoxdur…
- Bu illərdə hələ görməmişəm ki, hansısa naşir yaxamdan yapışıb məndən kitab istəyə, məni bu işə həvəsləndirə, hətta şirnikləndirə, mənlə oxucu arasında bağlantı yaratmağa can ata. Yaxud da, redaktoru olduğum Bircə xanımın internetdə təqribən yüz min oxucu toplamış (bu sözü havadan demirəm, konkret rəqəmlərə əsaslanıram) misilsiz avtobioqrafik romanı var, onu bu dəqiqə Avropa arenasına çıxaran olsa, əl-əl gəzər, bütün dünyada bestseller olar. Ancaq onu da məndən istəyən yoxdur, yalnız bir dəfə hörmət bəslədiyim gənc naşirlər təşəbbüs göstərdilər, sonra da nədənsə çəkinib gerilədilər. Onlar da məndən romanın saytlarda yayımını dayandırmağımı istəyirdilər, mənsə bunun oxuculara hörmətsizlik olacağını əsas gətirib razılaşmadım. Dedim ki, siz bizim qazandığımız oxucuya – hazır kapitala yiyələnməyə çalışmayın, bu kitabı oxuyası on min, iyirmi min nəfəri də siz tapıb üzə çıxarın, kitabdan xəbərsiz potensial oxuculara da əsəri siz çatımlı eləyin. Bizdə naşirlik də, redaktorluq da hələ həvəskar səviyyədədir. Müşahidələrimə əsasən, deyə bilərəm ki, naşirlərin, redaktorların çoxu gerçək ədəbiyyatı qondarma mətndən, yaxşı tərcüməni pis tərcümədən seçib ayıra bilmir. Naşir yalnız şöhrətli müəlliflərlə işləməməlidir, özünün də yetirdiyi, tanıtdığı, şöhrətə çatdırdığı müəlliflər olmalıdır. Başqa sahələrdə olduğu kimi, burada da liderlik iddiasına düşən kəs ucuz kütləvi zövqün arxasınca sürünməməli, əksinə, kütlənin zövqünü itiləməli, səviyyəsini qaldırmalı, bahalı materialdan brend yaratmalıdır.
- Fəxri müəllim, məlum, indiki nəsil bilikli, savadlı yox, eləcə məlumatlıdır. Onlarınkı bilik yox, informasiyadır və bilirik ki, biliklə informasiya tamamilə ayrı/ayrı şeylərdir. Hal/qəziyyə belədir. Yaxşı, hal/qəziyyə belə olan halda, mətnlər də bu nəticəyə uyğunlaşdırılmalıdırmı? Yəni, oxucunun səviyyəsinə enməlidirmi mətn? Cari mövzular, trendlər, brendlər, texnoloji yeniliklər mətndə necə işlənməli? Yoxsa sənət, doğrudan da, sənət üçündür?
- “İndiki nəsil”dən olmasam da, mən özüm də savadlı yox, olsa-olsa, məlumatlı sayıla bilərəm. İndiki vaxtda bu da az deyil. Savad – nadir adamlara qismət olan xoşbəxtlikdir, ona gərək ömür sərf eləyəsən, bizsə qiymətli ömrümüzü boş, mənasız şeylərə xərcləmişik. Ancaq savad da elə informasiyadan başlanır, xəzinənin yerindən xəbərin olmasa, orada axtarış-qazıntı işləri apara da bilməzsən. Əgər indiki gəncin heç olmasa, məlumatı varsa, buna ancaq sevinə bilərik, ümid eləyək ki, tezliklə onun savadı da olacaq. Savad da öz növbəsində onu öz işinə məsuliyyətli yanaşmağa sövq eləyəcək.
Ədəbiyyatda oxucunun səviyyəsinə enmək adına bir fenomen yoxdur, gerçək sənət oxucunu (tamaşaçını) öz səviyyəsinə qaldıran, ona özünü tanıdan, onun ürəyini oxuyan sənətdir. Kütləvi zövqün dalına düşənlərin yazdığı makulaturadır, indi bizdə buna sənət donu geyindirib trendə-brendə çevirməyə çalışan qrafomanlar abırlı-həyalı sənətkarlardan arındırılmış söz meydanında at oynadırlar. Ancaq xəbərləri yoxdur ki, mindikləri at deyil, ulaqdır, üstəlik, bütün ömürləri boyu Molla Nəsrəddin kimi o şilxor ulağı dallarında gəzdirməyə özlərini məhkum eləyiblər. Qabaqlar beləsi heç olmasa işini altdan-altdan, utana-utana, dinməz-söyləməz görərdi, indisə elə həyasızlaşıb ki, cəmiyyətə dərs demək iddiasına belə düşür. Yaxşı ki, sənəti bilən adamlar hələ qırılıb qurtarmayıb, yoxsa sənətə kərkinənlərin qabağında top-tüfənglə də durmaq olmazdı.
Əsl sənət öz xiridarlarını da yetişdirir. Bu baxımdan sənət – sənəti bilənlər, duyanlar üçündür. Necə deyərlər, bilməyənlər bilsin bizi, bilənlərə salam olsun.
- Birinci bunu aydınlaşdıraq. Ədəbi mətnin hansısa ideyası, hansısa mesaji mütləq olmalıdırmı? Belə bir fikir də var ki, ədəbiyyat eləcə ədəbi əyləncədir.
Ədəbiyyatın missiyası varmı?
- Məzmunla forma ruhla bədən kimidir. Məzmun formasız da keçinə bilər, necə ki, ruh bədənsiz də diridir. Məsələn, yetirməsi Platondan fərqli olaraq, Sokrat təbliğ elədiyi məzmuna, yəni öz təliminə forma axtarmırdı, fikirlərini eləcə şifahi yayırdı. Platonsa o məzmuna gözəl bir don da tapdı, baş qəhrəmanı Sokrat olan əsərlərini dialoq formasında yazdı. Məzmunsuz forma isə ruhsuz bədən kimi ölüdür. Yaxşı üslub məzmunun əyninə rahat oturan, onun eyiblərini örtən üslubdur, necə ki, yaxşı geyim də bədənin fiziki göstəricilərini qabartmamalı, əksinə, cismi arxa plana keçirməli, ruhun ifadə olunması üçün münbit şərait yaratmalıdır. Başqa sözlə, yaxşı tərbiyə olunmuş bədən ruhuna təslim olan, özündə özünü yox, ruhunu, mahiyyətini ifadə eləyən bədəndir. Üslub da onun kimi. Məzmundan doğmayan forma dalınca qaçmaq yazıçıya uğur gətirməz. Məşədi İbad demiş, mən cavanlığımda bunu dönə-dönə təcrübədən keçirmişəm.
Ədəbi mətnin ideyası da, mesajı da mütləq olmalıdır, var. Ədəbiyyatı əyləncə yerinə qoyan ədəbi təlxəklər sənətin ciddiyyətini qanmadan meydana atılan bambılılardır. Hər növ ədəbiyyatın özünə görə missiyası var – gerçəkçi sosial ədəbiyyat insanla cəmiyyət arasındakı münasibətə, poetik-psixoloji ədəbiyyat insanın özüylə, içindəki dünyalarla münaqişəsinə, mistik-fəlsəfi ədəbiyyat isə insanın metafizik aləmlə qarşılıqlı əlaqəsinə işıq tutur. Ədəbiyyat varsa, missiya da var. Hətta zahirən ideyalılığa, fəlsəfiliyə, ciddiliyə iddialı görünməyən əsərlərin də ideyası, missiyası, fəlsəfi platforması var.
Ötən əsrin doxsanıncı illərinin əvvəllərində Umberto Ekonun bir müsahibəsi dərc olunmuşdu. Müsahibədəki bir məqam indiyəcən yadımdadır. Jurnalist yazıçıdan soruşur: “Sizcə, Kafkanın başlıca ideyası nədir?” Yazıçının cavabı: “Kafka deyir ki, dünya qapqaradır”. Sual: “Bəs Coysun?” Cavab: “Coys da deyir, dünya bombozdur”.
- Çoxu düşünür ki, ədəbiyyatın ciddi təsiri olsaydı, müharibənin mahiyyətini əks etdirən bunca əsərlərdən sonra bir də müharibə olmazdı. Bu barədə məlum şablonlar var, əlbəttə. Bir insanın xilası/filan...
- Ədəbiyyatın, sənətin bu dünyanı dəyişdiyini görməyə o gənclərin, yəqin, yaşı, təcrübəsi çatmır. Mən yer üzündə üçüncü ömrümü yaşayıram, sonuncu dəfə işıqlı dünyaya miladdan yeddi yüz il əvvəl göz açmışam, yəni, iki min yeddi yüz yaşım var. Bu müddətdə sözün, sənətin dünyanı, insanları necə dəyişdiyini görə-görə gəlmişəm. İndən belə hələ üç yüz il də, yəni üç min yaşımın tamamına qədər yaşamağı planlaşdırıram. Ondan sonra ölüb ölümdən keçib, işıqlı dünyaya dördüncü kərə doğulmaq fikrindəyəm. Bu ixtiyar çağımda gəldiyim qənaət budur ki, dünyada yaxşı nə varsa, ədəbiyyatın (o cümlədən dinin, fəlsəfənin), elmin, sənətin qüdrətiylə, onların hesabına meydana gəlib. Fəqət İblis də yatmayıb, o məlun müqəddəs dəyərləri, saf duyğuları cəllad baltasını itiləyən bülöv daşına çevirməyin ustasıdır.
Xeyir dəyər yaradır, Şər isə o dəyəri silaha çevirib Xeyirə qarşı qiyama qalxır. Heç kim darıxmasın, Şeytanın ömrünə çox qalmayıb, böyük ruh təbiblərinin qoyduğu diaqnoza görə, o, uzağı qiyamətə qədər yaşaya bilər.
- Fəxri müəllim, məlum, bəşəriyyət üçün bir fizik daha vacibdir, bir mühəndisin faydalı iş əmsalı daha çoxdur. Amma evi də yazıçıya, şairə verirlər...
- Fiziklər, mühəndislər bəşəriyyətin taktikləridir, onlar bugünümüzü, indimizi yaradanlardır. Şair, yazıçı dediyimiz adamlarsa strateqlərdir, onlar yaxın-uzaq gələcəyin layihəsini cızırlar, tarixin proyektini tuturlar, bəşəriyyətə istiqamət verirlər. Sadəcə, onların işi adi gözlə görünmür deyə, çox adam bu işlərdən xəbərsizdir. Nizaminin, Şekspirin, Servantesin, Balzakın, Hüqonun, Floberin, Tolstoyun, Dostoyevskinin, Çexovun… zamanından bu yana gör nə qədər elmi kəşflər, ixtiralar yaranıb, sonra da köhnəlib, ancaq onların yazdıqları hələ də təravətini, aktuallığını itirməyib. Sənətdən, ədəbiyyatdan söz düşəndə bu gün də bu adlar çəkilir. İngilis şairi Şellinin gəncliyimdən çox bəyəndiyim bir kəlamı var: “Şairlər dünyanın tanınmamış qanunvericiləridir”.
Evə gəlincə, yer planeti bizim şərikli mənzilimizdir, burada alimə də, şairə də, peyğəmbərə də yer var.
- Ümumiyyətlə, müəllifə dövlət qayğısı haqqında nə düşünürsünüz? Bu, bir növ, diktə sayılmırmı? Daha doğrusu, buxov… çərçivə…
- İctimai-iqtisadi inkişafın bəlli səviyyəsinə çatmış ölkələrdə sənətkar dövlət qayğısına, hökumət himayəsinə çox da möhtac olmur, cəmiyyət bu məsələləri müəyyən mexanizmlər, daxili resurslar hesabına tənzimləyir. İndi dünyada dövlətin ədəbiyyata elə bir ehtiyacı qalmayıb, bu ehtiyacı mətbuat ödəyir. Ədəbiyyat siyasi təsir gücünü, demək olar, itirib.
- Bəs, mükafatlara, adlara münasibətiniz necədir? Beynəlxalq mükafat alan əsərlərin əksəriyyəti, elə filmlər də ya homoseksual qəhrəmanların hekayələri, ya da feministlər haqqındadır. Tendensiya budur. Demək olar, incəsənət – o böyük ideyaların tribunası indi belənçi hay/küyə, ucuzluğa xidmət edir…
- Sənətə kənar meyarlarla qiymət qoymaq onu dəyərsizləşdirmək deməkdir. Fərqi yoxdur, sifarişlər, qadağalar partiya-hökumətdən gəldi, ya hansısa ictimai hərəkatdan – hər ikisi senzura, hər ikisi diktatdır. Fəxri adlara münasibətim müsbət deyil, məncə, onların vaxtı çoxdan keçib. Mükafatlara isə yaxşı baxıram, bir şərtlə ki, o mükafatlar homoseksuallara, feministlərə, daha doğrusu, onların himayədarlarına yaltaqlanmaq niyyətiylə, cürbəcür irqi-etnik-siyasi miflərin ruporuna çevrilmək məqsədiylə yazılan əsərlərə, çəkilən filmlərə yox, gerçək sənət yarışında qalib gələn əsərlərə verilsin. Sənət axar su kimidir, haram götürməz.
- Ya vəlvələdən ya zəlzələdən… siz sovetlər dağılandan sonra, biz də məlum həyat şərtlərinə görə jurnalistikaya urcah olduq; siz qəzet çıxardınız, biz sayt açdıq. Beləcə, ədəbiyyatdan bir köynək uzaq düşdük. Düzdür, jurnalistika özlüyündə ədəbiyyatdan iraq deyil, fəqət o “jurnalistika” dediyimizin də günü göz qabağındadır. Olsun ki, mən bədbinəm, siz necə düşünürsünüz, milli ədəbiyyat, bir növ, jurnalistikaya gəlin köçüb, yox?
- Jurnalistika ədəbiyyatın sonbeşik övladıdır, onların münasibətini ata-bala, lap aşağısı qardaş münasibətinə bənzədərdim. Bəzi ədəbiyyat adamlarından ötrü jurnalistikanı məşq sahəsinə də bənzətmək olar, belə faktlar çoxdur, sadalayıb vaxtınızı almaq istəmirəm. Ədəbiyyatımızın indiki halı jurnalistikamızın halından elə də fərqlənmir. Ta qədimlərdən bəri sözdən müalicə vasitəsi, dərman kimi istifadə olunub, di gəl, sözün özü xəstə düşəndə onu sağaltmaq çətin başa gəlir. Ancaq mən bədbin deyiləm, əgər bu gün yazılanlar səni qane eləmirsə, arxamızda nəhəng bir klassik irs, çox zəngin söz xəzinəsi var. O xəzinə bundan sonra da neçə-neçə nəsli bəsləməyə yetər.
- Ümumiyyətlə, bu “milli” əlavəsinə necə baxırsınız? Hər situasiyanın, hər sözün qənşərinə “milli” əlavə etmək psixozdur, yoxsa ehtiyac? Məsələn, milli ədəbiyyat necə olur, yaxud necə olmalıdır? Yəni, hansı etiketlər, ştrixlər, ornamentlər mətni milliləşdirir?
- Ədəbiyyatda millilik ilk növbədə dillə bağlıdır. Ancaq bu da mükəmməl təsbit deyil, başqa dildə yazıb “milli” olan yazıçılar da var. Mahiyyətcə sənət, əlbəttə, bəşəri olmalıdır. Dünya qloballaşdıqca yerli xüsusiyyətlər, milli ornamentlər də yavaş-yavaş sıradan çıxır. Belə getsə, mənim də çox bəyəndiyim, özümə rəhbər bildiyim “formaca milli, məzmunca bəşəri” devizi bir müddət sonra qüvvədən düşəcək.
Məncə, dünya vətəndaşı statusu qazanmaq üçün insanın mütləq Nyu-Yorkda yaşaması vacib deyil, Ağdamın Quzanlı qəsəbəsində, Laçının Oğuldərə kəndində oturub da dünyanın layiqli vətəndaşı ola bilərsən. Bax, Azərbaycanın ucqar bir kəndində televizor qarşısında əyləşib BMT-nin Nyu-Yorkda keçirilən sessiyasını izləmək milli zəmində bəşərilikdir. “Ehsan” adlı hekayəmdə mən bu məsələyə də toxunmağa çalışmışam. Əyalətçilik fiziki-coğrafi faktorlarla bağlı hal deyil, düşüncə məsələsidir. Millilik bəşəriliyə qarşı gedəndə faşizmə, onunla üzvi vəhdətdə olanda bəşəriliyin qiyafəsinə, onu bəzəyən dona, onu isti-soyuqdan qoruyan libasa çevrilir.
- “Ehtiyac”, “milli” dedim, yadıma düşdü. Bilirəm ki, sizdən ötrü “Koroğlu” dastanının xüsusi yeri var. Koroğlu məğlub cəmiyyətin, uduzulmuş tarixin qəhrəman ehtiyacından doğulmuş obrazdır, yoxsa, doğrudan, belənçi şəxs olub və məhz bu torpaqlarda at çapıb, yağı qovub, neçə/neçə igidin kürəyini yerə vurub?
- “Koroğlu” dastanı folklorumuzda, bütövlükdə ədəbiyyatımızda sufi-qızılbaş ruhunun parlaq ifadəsidir. Dastanda Səfəvi dövləti, qızılbaş ideologiyası birbaşa təbliğ olunmasa da, istər süjetlərdə, istərsə də nəzm parçalarında ürfan havası aşkar duyulur. “Koroğlu” ideoloji baxımdan qızılbaş, etnik baxımdan türkmən hadisəsidir. Mütəxəssislərin deməsinə görə, Koroğlunun da, onun adıbəlli bəzi dəlilərinin də real şəxsiyyət olduğu, Anadoluda yaşadığı haqda tarixi sənədlər var. Bu sahədə həvəskar olduğuma görə, mövzunun üstündə çox durmaq istəmirəm, bu suallar ətrafında peşəkarları danışdırsanız, onların cavablarını mən də həvəslə oxuyaram. Özümə gəlincə, “Koroğlu” dastanıyla bağlı “Əylən deyim Qıratın qiymətini…” adlı bir yazım var, istəyən, maraqlanan tapıb oxuya bilər.
- Fəxri müəllim, inamsız adam həmişəyaşar mətn yarada bilərmi? Yoxsa inancla ədəbiyyat bir-birinə bağlı mübhəm/məchul məqamdır?
- İnam, inanc insanı heç də həmişə aydınlığa çıxarmır. Dahi filosoflar yetirmiş alman xalqı bir dəliyə, onun xəstə ideologiyasına inam gətirməklə özünü tarixdə misli görünməmiş bəlaya saldı, o səhvinin altını bu gün də çəkir. İnamın, iradənin arxasında əxlaq, sevgi durmursa, ona şübhəylə yanaşmaq lazımdır.
Tarix boyu Allaha, dinə inanıb insana qənim kəsilən nə qədər zalımlar görüb insanoğlu. Yaxşı mətn yalnız sevginin gücünə yarana bilər, sevgisiz inam da, əxlaq da, ədalət də, mərhəmət də saxtadır, qəlpdir. Saf inam sevgidən törəyir, sevgi isə yiyəlik, tanrılıq duyğusudur, yəni sən sevdiyini özününkü sayırsan, ona Tanrı eşqiylə, yaradıcı ruhun yaratdığına bəslədiyi məhəbbətlə bağlanırsan, ona ikinci şəxsin malı kimi baxmırsan, ona qarşı əxlaqlı, ədalətli, mərhəmətli davranırsan, ona inanırsan. Heç bir dinin, inancın gücü yetməyən işin öhdəsindən sevgi çox asanlıqla gəlir. Elə din yaratmağın, dini, ilahi əsərlər yazmağın da.
- Bəs yaxşı, ədalətsiz, rəhmsiz müəllif ədəbi mətn yarada bilərmi? Yoxsa əxlaqla yaradıcılıq düz mütənasibdir?
- Zorakılığı, qəddarlığı təbliğ eləyən əsərlər də var, ancaq onlar sənət tarixinə dərin iz sala bilməyib. Bəzən də belə hallar müəllifin ədalətli davranmaq cəhdində ifrata varmasından irəli gəlir. Məsələn, Markiz de Sad cəhalətə, dini xurafata, insan ehtiraslarının, təbii ehtiyacların boğulmasına qarşı amansız savaşa çıxan barışmaz maarifçidir, di gəl, öz mübarizəsində hədsiz uzağa getdiyinə görə ifrata varıb, bir qütbdən başqa qütbə yuvarlanıb. Nəticədə, markizin qorxulara, qadağalara qarşı duran demokratizmi sadizm bataqlığında ehtiras palçığına bulaşıb.
- Yaradıcı şəxsin ictimai/sosial öhdəliyi varmı? O, siyasi söhbətlərə, siyasi məsələlərə qarışmalı, yoxsa eləcə başını aşağı salıb mətnini yazmalıdır?
- Hər bir yaradıcı şəxs öz əqidəsindən, dünyagörüşündən asılı olaraq insanların birgəyaşayışını, cəmiyyətin sosial həyatını bir cür təsəvvür eləyir. Məsələn, Volter bu baxımdan Şekspiri bəyənmirdi, əminəm ki, Tolstoyu görsəydi, onu da bəyənməzdi. Tolstoy nə Volteri, nə də Şekspiri bəyənirdi. Buna da əminəm ki, Şekspir də onların heç birinin əqidəsini, baxışlarını təqdir eləməzdi. İndi biz bu üç dahinin hansına inanaq? Məncə, üçünə də inanmalıyıq, sadəcə, onları fikir sarayında yan-yana, boy-boya yox, alt-alta, yaxud üst-üstə, mərtəbə-mərtəbə yerləşdirməliyik.
Onların hər birinin əqidəsinə, idealına bəşər həyatının keçməkdə olduğu, yaxud gələcəkdə keçəcəyi bir dövrün, epoxanın, eranın bədii ifadəsi, verdikləri sosial-fəlsəfi reseptin şifrəsi kimi baxmalı, bu şifrələri doğru-düzgün oxumağı, hər kəsi öz məqamında, öz mərtəbəsində anlamağı, dəyərləndirməyi öyrənməliyik. Bu mənada yer üzündə sosial-siyasi həyatdan tam təcrid olunmuş (hətta fiziki cəhətdən təcrid olunsa belə) böyük sənətkar yoxdur. Hər bir böyük sənətkarın “başını aşağı salıb” yazdığı ən apolitik mətnin belə siyasətə birbaşa dəxli var.
- Razıyam, mən də belə düşünürəm. Gəlin, bir az da ədəbi tənqiddən danışaq. Kiminsə mətnləri müzakirə edilir, kiminsə mətni haqqında tənqidi məqalələr yazılır. Ümumiyyətlə, mətn haqqında “belə yox, elə yazılmalıdır” demək olarmı? Bu işin ölçü vahidi, tərəzisi, arşını varmı? Yaradıcılıq individual, fərdi, intim proses hesab edilmirmi? Axı müəllif diktəylə, göstərişlə yazsa, mətn birbaşa onun özünün mətni olmayacaq…
- Ədəbiyyatda ümumişlək ölçü vahidi yox kimidir. Biz yazdıqlarımızı indiyə qədər yazılmışlara, zamanın sınağından çıxmışlara, bir də həmkarlarımızın rəyinə nəzərən qiymətləndiririk. Sonuncu heç də həmişə dəqiq göstərən tərəzi deyil, bəzən müasirləri dahini qiymətləndirə bilmirlər. Məncə, ən dəqiq işləyən ölçü vahidi sənətkarın öz içində olur – yazıçı hamıdan artıq özündən öyrənir, özünü hamıdan yaxşı tanıyır, zamanla püxtələşdikcə özü də bir meyara, ölçü vahidinə çevrilir.
- Məlum, texnoloji tərəqqi təkcə ədəbiyyata yox, eləcə, hər şeyə təsir edir. Süni intellekt proqramları var, istədiyin şeiri verirsən, istədiyin səsi seçirsən, istədiyin ritmləri, janrı təqdim edirsən, mahnı bəstələyir. İstədiyin mövzunu verirsən, hekayə yazır. Əlbəttə, bu proqramlar təkmilləşəcək. Və belə bir fikir var ki, zamanla bəstəkara, şairə, yazıçıya, rəssama ehtiyac olmayacaq. Lap kobudca soruşuram: ilin/günün bu vaxtında, hər şeyin sintetikləşdiyi, mexanikiləşdiyi dövrdə ədəbiyyata ehtiyac varmı?
- Sintetikləşmə, mexanikləşmə, süniləşmə tarix boyu həmişə baş vermiş proseslərdir. Yəqin, ilk palçıq daxmalar tikiləndə də insan atıb gəldiyi mağaranın həsrətini çəkib, qayaların sarsılmaz möhkəmliyini qurumuş gilin etibarsızlığına qarşı qoyub. O vaxtın da şairi kahalarda əks-səda verən səsinə ağı deyib, fikirləşib ki, daha bizdən adam olmaz, təbii yaşayışdan ayrılıb süni həyata başlayan insanın tale bir də üzünə gülməz. Mağaradan daxmaya köçən ibtidai şairin dərdi tüğyan eləyib, həsrəti dilə gəlib. Bax, onda, o məqamda yeni sözə, yeni bir ədəbiyyata ehtiyac yaranıb…
- Fəxri müəllim, xarici ölkələrdəki yuxarı təbəqə akademik, ciddi əsərlərin oxucusu, yaxud dinləyicisidir, özü də, təkcə oxucu/dinləyici deyillər, üstəlik, mesenatlıq edirlər, qalereyalar, konsert zalları tikdirirlər, studiyalar açırlar, rəssamları emalatxanalarla təmin edirlər, yazıçılar üçün ayrıca imtiyazlar... Bizimkilərin dərdi nədir, görən?
- Baxır yuxarı təbəqə deyəndə kimləri nəzərdə tuturuq. Görünür, o dediyin yerlərdə var-dövlətlə intellekt düşmən deyil. Bizdə bunlar çox zaman bir-birinə tərs mütənasibdir. Biz hələlik mənəvi sərvəti maddi sərvətə (yaxud da tərsinə) çevirməyin mexanizmini qura bilməmişik, çünki bizim cəmiyyətdə mənəviyyat hələ də sərvət sayılmır. Halbuki, çağdaş sivilizasiyada kapitalın başlıca mənbəyi düşüncədir, elmdir, elmsə həmin o çağdaş sivilizasiyanın dini, mənəviyyatı, tanrısıdır.
- Biz məzmunca, üslubca, ümumiyyətlə, dünyaya maraqlıyıqmı? Söhbət bədii mətnlərimizdən gedir. Məsələn, İran filmləri və mətnləri ekzotik müstəvidə maraqla qarşılanır. Tutalım, bizim kənddə baş vermiş sentimental əhvalat bir kolumbiyalı üçün nə qədər maraqlıdır? Əslində, bəşəri mətnin, belə deyək də, mənşəyini öyrənmək istəyirəm. Məzmun önəmlidirmi? Məzmun önəmlidirsə, aydındır da, mən öz kimliyimin yaddaşını daha yaxşı yaza bilərəm. Başqa cür imitasiya etmiş olacam. Yoxsa əcnəbiləri ancaq üslubla heyrətləndirmək olar? Ya üslub özlüyündə texniki məsələ hesab olunur?
- Əzizim Ömər, daha doğrusu, Xəyyam! Görürəm ki, bir çox cavan yazıçı, bir sıra tay-tuşun kimi səni də dünyanın diqqətini çəkmək, başqa ölkələrdə, özgə qitələrdə yaşayan, heç vaxt üzünü görmədiyimiz, heç vaxt da görməyəcəyimiz adamların sevgisini qazanmaq xəyalı üzür. Yaşadığın ölkə sənə dar gəlir. Neynək, arzun çox müqəddəs, çox da ülvi arzudur. Yəqin, sən də bizimkilərdən əlini üzmüsən, ümidini Latın Amerikasında mürgüləyən potensial oxucularına bağlamısan. Səni əsla qınamıram, çünki elə həmin Latın Amerikasının bugünkü qədirbilən oxucularının ata-anaları, nənə-babaları da bir zaman bu qitənin müqtədir qələm adamlarını nəinki yazıçı, heç adam yerinə qoymurdular, onların kitablarına pul vermək istəmirdilər. Ta o vaxta qədər ki, fransız əhli bu binəva qələm zəhmətkeşlərinin haqqında xoş sözlər deməyə başladı, bax, onda latından dönmə amerikalılar da öz dahilərini tanımağa girişdilər.
Bu barədə Varqas Lyosa danışmışdı, bilirsən. İndi tam əminəm ki, bir ortabab kolumbiyalı tənqidçi sənin beş cümləlik hekayən haqda ikicə isti cümlə yazsa, qədirbilən oxucularımız səni görməkdən ötrü “Kulis”in qapısında növbəyə düzüləcəklər. Qalır o beş cümləni yazıb, başa gətirib Kolumbiyaya göndərmək.
Hə, bax, burda Öməri ağlamaq tutur: axı nə yazsın, necə yazsın? Səni inandırım ki, sizin kənddə baş vermiş o sentimental əhvalat bütün dünya əhli üçün maraqlı olar, bir şərtlə ki, o əhvalatı – əgər faciədirsə, faciəsini, yox, komediyadırsa, komizmini – ekzotik hadisə kimi yox, cəmi dünyanın, cəmi bəşərin, yəni ümumən insanın qəziyyəsi kimi qələmə alasan, həm də qələmə verəsən. Onda dünya üçün də maraqlı olacağıq. Bəlkə indinin özündə də az-çox ola bilərik, ancaq o qafil dünyanın bizdən xəbəri yoxdur axı, yatıb fil qulağında, bilmir ki, burda nə dahilər çürüyür!..
Zarafat öz yerində, hər bir hadisə mahiyyətcə bəşəridir, əgər onun gerçək mahiyyətini çıxarıb ortaya qoya bilsən. Mahiyyət, məzmun doğru-dürüst tapılanda özüylə birgə formasını, üslubunu da gətirəcək. Yoxsa üzü üzlər görmüş Latın Amerikası oxucusunu forma-üslub tryuklarıyla heyrətləndirmək olduqca müşkül məsələdir, inan inandığımıza!
- Fəxri müəllim, bu gedişat insanlığı hara aparır? Bir yazıçı, bir ziyalı/aydın kimi və ən əsası, bir dünya vətəndaşı kimi bu barədə necə düşünürsünüz?
- Bəşəriyyət yeni minilliyə qədəm qoyandan dünyanın ictimai-siyasi həyatında mənəvi böhran yaşanır. Demokratiya gözgörəti tənəzzülə uğrayıb, insanlıq nüvə müharibəsinin astanasına gətirilib, sivilizasiya yox olmaq təhlükəsiylə üz-üzə qalıb. Bunun səbəbləri haqda uzun-uzadı danışmaq olar, ancaq mənası yoxdur, dəyirman öz işindədir. Bircə onu demək istəyirəm ki, bu gün bütün bəşəriyyətin dörd gözlə izlədiyi hərbi-siyasi böhranın bünövrəsi mənəviyyat böhranıyla qoyulub. Çağdaş sivilizasiyanın təməli, dirəyi, dini sayılan ümumbəşəri əxlaqi dəyərlər puç olmaq təhlükəsi qarşısındadır – kimi o dəyərləri yerli-dibli tanımaq istəmir, kimi də sözdə tapındığı, başının üstündən asdığı dəyərlərə əməl eləmir.
Zənnimcə, bu böhrandan tək salamat çıxış yolu universal mənəvi-əxlaqi imperativləri yenidən rəhbər tutmaq, beynəlxalq normaları işlək hala gətirmək, bəşəriyyətin gerçək birliyinə nail olmaq, bir sözlə, haqq yoluna qayıtmaqdır. Qalan bütün yollar qəza yoludur.
Fotoqraf: Emil Rasimli
