Yazıçılar Rasim Qaraca və Zümrüd Yağmur tənqidçi Tehran Əlişanoğlunun Kulisdə yayımlanan “Mənim cəmiyyətimin yazılan romanları” məqaləsində onlar haqqında yazdığı fikirlərə münasibət bildirib. Yazıçıların fikirlərini təqdim edirik.
Rasim Qaraca
- Tehran bəyin romanım haqqında bəzi müşahidələri düzgündür. Təəssüf ki, qısadır. Nisbətən geniş izah etsə minnətdar olaram. Amma bəzi dəqiqləşdirmələrə ehtiyac var. Əsərdə Qarabağ müharibəsi kompozisiya elementidir. Müharibə təsvirləri demək olar ki, yoxdur. Çünki məqsəd bu deyil. Daha çox savaşöncəsi hadisələr, o dövr gəncliyinin xarakteri göstərilməyə çalışılıb. Müharibə dolayısıyla var: savaşanlar qaniçən vəhşilər deyil, sadəlövh rayon uşaqlarıdır, bəzilərinin seksual təcrübəsi heç yoxdur. Və şəhid olmuş 20 min gəncin əksəriyyəti belə olub. Tehran bəyin tənqidçi yanaşması düzgün deyil: mən heç kəsə müharibə mövzusunda yazacağıma söz verməmişəm, yazıçıya belə bir öhdəlik də verilə bilməz. Yazılan əsərdən yola çıxılmalıdır. Müəllif nə demək istəyib, onun hədəfi nədir, - tənqidçinin yox, - budur önəmli olan.
Zümrüd Yağmur
- Məqaləsində tənqidçi romanları tipə bölür və iddia edir ki, “üçüncü tip və səviyyəni isə eləcə “roman”lar, sözün utilitar mənasında “kiminsə romanı”, öz həyat materialı, yaxud başına gələnlər fonunda cəmiyyət mənzərəsini fiksə etmək, romanlaşdırmaq cəhdləri təmsil edir. Tənqidçi romanları tiplərə bölərkən məni də bu bölümə aid etməsi etik deyil. Müraciət etdiyim mövzular oxuculara bəllidir və bu ciddi mövzuları adi məişət mövzuları il eyniləşdirməyə cəhd edib məni məişət yazarı səviyyəsinə endirmək tənqidçinin obyektivliyinə kölgə salır və kənardan bunu izləmək tənqidçi adına xoş deyil.
Tənqidçi bədii əsərlə bağlı mülahizələrini ifadə edərkən məncə ilk növbədə əsərin mahiyyətini təhrif edib öz təsəvvüründə yaratdığı ilüstrasiyanı əsərin məzmunu, süjeti kimi təqdim etməməlidir. Tehran bəyin tənqidi fikirləri əsərin mahiyyətini və qayəni tuta bilmədiyi üçün daha çox reallığı nəzərə almayan subyektiv baxış təsiri bağışlayır. İlk növbədə ona görə ki, “Yağış qadın”da tənqidçinin iddia etdiyi kimi, roman qəhrəmanı heç də müharibə əleyhinə deklarativ bəyanatlarla oxucunun dialoq imkanlarını məhdudlaşdırmır. Əksinə, müharibə süjet şəklində deyil, daha çox yaratdığı fəsadlar, gətirdiyi sosial-mənəvi sarsıntılarla təqdim olunur və müharibənin faciəvi övladları bir əsrlik mənəvi iztirablar üzərindən oxucu ilə dərdləşir.
Əgər tənqidçi bunu görə bilməyibsə və ya görmək istəmirsə, o zaman inkarçılıq da doğru yanaşma deyil. Daha sonra tənqidçi romanda əsirlik həyatının qrotesk səhnələrinin qabardılmasını da uğurlu hesab etmir. Əslində, qrotesk anlayışı tənqidçi tərəfindən yersiz gündəmə gətirilir və əsərdə daha çox əsirlik həyatını yaşayanların çəkdiyi əzabların qroteks səhnəsi deyil, psixoloji təqdimatı əks olunur.
Tehran bəyin başqa bir iddiası budur ki, “bürokratları lənətləmə əsərdə yalnız emosional qəzəb, qəhrəmanın deklarativ nifrəti səviyyəsində qalıb, hadisə-süjet planında az qala yoxdur.” Təəssüf ki, tənqidçi əsərin inkarçılığı üzərində o qədər fokuslaşıb ki, əsərin qəhrəmanının erməni əsirliyindən sonra Bakıda yaşadığı iztirabların məhz sosial ədalətsizliyin nəticəsi kimi təqdimatını görə bilməyib.
Tənqidçi əsəri elə qələmə verir ki, sanki roman qadın hekayəsidir. Halbuki, əsərdə müharibədə qadın olmağın acısı bir əsrlik dönəm axarında, konkret şəxslərin, nəsillərin davam edən faciəsi şəklində təqdim edilib.
Düşünürəm ki, Tehran müəllimin tənqidi əsərin məğzi və bədii dəyəri ilə uyğun gəlməyən subyektiv, bir qədər də havadan götürülən mülahizələrin mexaniki toplusudur.
