Kulis.az tənqidçi, ədəbiyyatşünas Əsəd Cahangirlə müsahibəni təqdim edir.
- Əsəd müəllim, “Kulis.az” saytının hekayə müsabiqəsinin mükafatlandırma tədbirində yenə də Mirzə Cəlil haqda danışdınız, yazarlarımızı Mirzə Cəlildə ilişib qalmaqda günahlandırdınız. Bu problemi niyə belə tez-tez qaldırırsınız?
- Bir dəfə “Kulis”ə Qan Turalıyla müsahibəmdə demişəm ki, ədəbiyyatın bircə hərf dəyişkənliyinə ehtiyacı var - poçtinsandan, yəni Novruzəlidən postinsana keçmək vaxtıdır. Bir dəfə də sən deyən düzəndə demişəm. 6-7 ildə toplam iki dəfə. O qədər də çox deyil, axı.
- “Artkaspi.az” saytında da yazmışdınız.
- Qoy olsun üç dəfə, yenə azdır. Bu mövzu haqda hər gün danışmaq lazımdır. Bir də ki, mənim “Artkaspi.az”dakı yazım tamam başqa mövzudaydı. Orda “Danabaş kəndinin əhvalatları”nın gürcü yazıçısı Qabaşvilidən təsirlənib yazıldığını demişdim. Kim maraqlanırsa, gürcü rejissorları Abuladze və Çxeidzenin “Maqdananın Göygözü” filminə baxsın. Film Qabaşvilinin eyni adlı hekayəsi əsasında çəkilib. Məncə, ədəbiyyat tariximiz barədə təsəvvürlərimiz nisbidir və odur ki, daimi gəlişməyə ehtiyacı var. Bu barədə mənə cavab yazan İsa Həbibbəylinin əsas arqumenti bu oldu ki, Mirzə Cəlil Qabaşvilini oxuya bilməzdi, çünki gürcü dilini bilmirdi. Yəni axtarışları genişləndirməkdənsə, məsələyə anındaca nöqtə qoymaq istədi. Alim bunu istəmir, anlaşılandır, çünki yenilik onu öz dissertasiyasının tozunu almaq zorunda qoyur. Bəs, yazıçı niyə bunu istəməsin, aydın deyil. Üstəlik də bu sualı mənə gənc bir yazar verir. Halbuki, gəncliyin vəzifəsi yenilikdir. Ümumilikdə ədəbiyyat permanent yeniləşmədir. Bunu hələ 2500 il öncə Platon deyirdi.
- İndi nə deyirsiz, Mirzə Cəlili qoyaq bir kənara?
- Biz istəsək də, Mirzə Cəlili bir kənara qoya bilmərik. Mən deyirəm ki, Mirzə Cəlili təkrar yox, davam etdirək. Tutaq ki, Məhəmmədhəsən kişinin Kərbəlaya getmək sorunu bu gün yoxdur. Amma əvəzində daha böyük problem var. Görəsən, bu gün Məhəmədhəsən Kərbəlaya getsə, peşman olmazdı ki? İndiyəcən onun heç olmasa ümidi varıydı ki, ora getsə, dərdlərinə dərman bulacaq. İndi o ümid yoxa çıxıb. Bu gün ədəbiyyat eşşəyini itirmiş Məhəmmədhəsənə bənzəyir. Sadəcə, Kəbəyə yox, Parisə getməyi arzulayır. Arzulaya-arzulaya da idman dərslərindəki kimi yerində qaçır.
- Yerində qaçmaq cana xeyirdir, xüsusən də pandemiya dövründə. Damar tıxanıqlığını aradan qaldırır.
- Hər şey ifrata varanda ziyanlı olur, hətta su da. Füzuli dahidir, amma Axundov ona qarşı çıxırdı ki, ədəbiyyatı gəlişməyə qoymur, dediyin o damar tıxanıqlığı yaranır. Bundan Füzuli heç nə itirmədi, qarşılığında qəzəlxanlıq yerinə yeni ədəbiyyatımız yarandı. Mənim çıxışlarımla da Mirzə Cəlilə heç nə olan deyil, uzaqbaşı ədəbiyyatı poçt qutusundan çıxmağa səsləyirəm. Bizə novruzəlilər yox, sıldırım qayaları gecəylə aşıb Şuşanı alan, mümkünsüzü mümkün eləyən qəhrəmanlar lazımdır. Bu dövrün gəncliyini ədəbiyyata gətirmək lazımdır. Onlar buna layiqdir. İndi superqəhrəmanlar erasıdır. Amerika özünün hörümçəyindən də qəhrəman düzəldir. Ən mağmın adamda da fövqəlinsan potensialı var - məşhur Hollivud filmi bizə bunu deyir. “Azərbaycan xalqında mənəvi oyanış gedir” deyən Maksim Şevçenko ruhumuzda gedən təbəddülatı duyur, amma öz yazıçılarımız bunu görmək istəmir. Ədəbiyyat hələ də 90-cı illərin qaramatında qalıb. Mənim Mirzə Cəlil konusundakı çıxışlarımın mahiyyətində yeni ədəbiyyat və yeni qəhrəman ideyası durur. Ədəbiyyatın on doqquzuncu əsrdə gül-bülbül rəmzlərində qalması nə demək idisə, bu gün Novruzəliyə ardıcıl müraciətlər də odur. Hazırda poçt qutusu ədəbiyyatın gülü, Novruzəli bülbülüdür.
- Yəni, əlvida maarifçilik?
- Əlvida maarifçilik və salam neomaarifçilik!
- Sizcə, yazarlar arasında neomaarifçi ruhu tutan yoxdur?
- Neomaarifçilyin ilk çağırışları İlqar Fəhmidə var.
- Sizi bu məsələyə görə tənqid etmişdilər ki, yazıçının azadlığı var, tənqidçi ona mövzu verməli deyil. Yəni deməli deyil ki, get ondan yox, bundan yaz... Sanki hökm qoyursunuz.
- Mənim istəsəm belə, kiməsə heç bir inzibati qadağa qoymaq imkanım yoxdur. Uzaqbaşı fikrimi deyirəm, kimsə buna əməl edə, kimsə etməyə bilər. Yazıçıların azadlığı qalır öz yerində. İndi 37-ci il deyil.
- O vaxtları, söhbət AYO-AYB davasından gedir, çox aktiv idiniz...
- Aktivliyə qalanda “Ədəbiyyat” qəzetinin, demək olar ki, hər sayında yazım çıxır. Son yazım gözəl şairimiz Musa Uruda həsr olunub və oxucular tərəfindən maraqla qarşılanıb. Ədəbiyyat 5-10 nəfər gəncin münasibətindən ibarət deyil, axı. Qocalar gəncləri, gənclər qocaları qəbul eləmir, buna mən neyləyim? Bəziləri var ki, 20 ildir “gəncəm” deyə-deyə əllini haqlayıblar. Əgər bir həqiqətin ömrü 20 ildirsə, ona necə güvənmək olar? Allaha şükürlər olsun ki, bu bayağı zaman bölgüsünün dışındayam.
- Mən yazılarınızı nəzərdə tutmuram. O vaxtlar sizin adicə bir sözünüz belə günlərlə gündəmdə qalırdı...
- Onda sən mənimlə maraqlı müsahibələr edirdin, gündəm yaradırdıq. İnanıram ki, bu müsahibəmiz də uğurlu olacaq.
- Çağdaş ədəbi prosesin əsas cəhətini nədə görürsüz?
- Biri özünü zorla şair, biri nasir, biri tənqidçi eləmək istəyir. Amerikan rəssamı Uorxol deyirdi ki, heç kəs başqasından üstün deyil, yəni istedad yoxdur və hamı yaradıcılıqla məşğul ola bilər. Yeni Cokonda yaratmaq lazım deyil, sadəcə Cokondanın fotokopiyalarını tirajlamaq lazımdır. Biz tirajlanmış yazarlar erasına daxil olmuşuq. Kəmiyyət keyfiyyət üzərində tam hökmranlıq eləyir. Baxın, marketlərdə min bir çeşiddə mallar satılır, amma birinin də keyfiyyəti yoxdur. Hər hansı mal çıxmamış onun “kitayski” variantı peyda olur. Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatı daha çox “kitayski” ədəbiyyata bənzəyir.
- Əsəd müəllim, o vaxt AYO sizi öz sıralarına cəlb etmək istəyirdi...
- AYO-nun məni öz sıralarına cəlb etmək cəhdi sənin yadında olmaz. Onda sənin yəqin ki, 10 yaşın olardı. Bu, təxminən, 20 il öncə idi. AYO təzə-təzə yaranmışdı, Rasim Qaraca məni dəvət eləmişdi.
- Niyə getmədiniz?
- Onda mən AYB üzvü idim, “Azərbaycan” jurnalında işləyirdim. Mənsub olduğum təşkilatın əleyhdarı olan quruma üzv olmağım hansı məntiqə sığardı? Hadisələrin sonrakı gedişi göstərdi ki, səhv eləməmişəm. Amma Rasim Qaracanın alternativ ədəbi qurum yaratmaq cəhdini faydalı sayıram. Görürsən ki, bir qurum bir-birinə düşmən adamlarla dolur. Çünki alternativ yoxdur. Biz siyasi baxımdan Kommunist partiyasının monopoliyasından çıxmışıq, amma ədəbi təşkilatlanmada bu proses getməyib.
- O dönəmdəki yazılarınız, çıxışlarınız, müsahibələriniz onu göstərirdi ki, siz daha çox AYO-çuya bənzəyirdiniz. Hətta estetik zövq baxımından da...
- Zövq həddən artıq fərdi şeydir. Onu bu və digər təşkilat çərçivəsinə salmaq olmaz. Mənim estetik zövqümün AYO ilə də, AYB ilə də üst-üstə düşən məqamları ola bilər. Amma heç biri ilə yüzdə yüz üst-üstə düşə bilməz. Məsələn, mən Musa Urudun “Apar məni dənizlərə” şeirini çox bəyənirəm, Qulu Ağsəs və Musa Urud özü isə “İlahi, nə gözəl başlayıb bu yaz” şeirini. Halbuki hər üçümüz AYB üzvüyük.
- Siz sanki AYB tərəfə keçməklə bu tərəfdəki yazıçıları qəbul etmədiniz...
- Mənim üçün ədəbiyyatın o tərəf, bu tərəfi yoxdur, sadəcə, 20 ildir ki məni zorla ya o, ya da bu tərəfə çəkmək istəyiblər. Enerjimin önəmli bir qismi bu ikitərəfli mənəvi zorakılığa qarşı dirənişə sərf olunub. Guya bu tərəfi qəbul etməmək söhbəti ilə də razı deyiləm. Necə qəbul etməyə bilərdim ki, AYO üzvlərindən yetərincə yazılar yazmışdım. Amma bir də ayıldım ki, məni öz mirzələrinə çevirmək istəyirlər.
- Dediniz ki, Azad Yazarlar Ocağı üzvləri haqda yazılar yazmısınız. Ancaq çoxları düşünür ki, o yazılarda azad yazarlara daha qəddar yanaşmısınız, onları daha sərt tənqid etmisiniz, ancaq AYB yazarlarına yumşaq münasibət göstərmisiniz, onları daha çox tərif etmisiniz...
- Çünki AYB-çilərin tənqidə, AYO-çuların tərifə dözümü yoxdur.
- Tənqidə dözümsüzlük aydındır, amma tərifə dözümsüzlük nə demək oldu?
- AYO-çular əksərən gənclər idi. Həvəsləndirici nələrsə yazırdım onlar barədə. Amma görürdün ki, bir ay keçməmiş özlərini dahi kimi aparır, səndən nəsə tələb etməyə özlərini haqlı sayırlar. Yəni tərifə hazır deyildilər.
- Bəzən belə də deyirlər ki, Əsəd Cahangir o yazarlara qəzəbli olduğu üçün, sırf şəxsi mənada qovğada olduğu üçün onların yaxşı əsərlərinə qiymət vermir...
- “Şəxsi mənada qovğa”nı bir dəfə də eşitmişəm, amma “qəzəbli” təzə uydurmadır. Məsələn, konkret nəyi nəzərdə tutursan?
- Məsələn, Aqşin Yenisey haqda yazdığınız...
- Əgər onun “Kəlləmayallaq”ını deyirsənsə, hekayə kimi, doğrudan da, kəlləmayallaq, bəsit bir şeydir. Niyə onu tərif etməliyəm ki?
- Amma orda hər şeyin baş-ayaq olmasına dair ideya var.
- Biz, doğrudan da, travestik, yəni, baş-ayaq zamanda yaşayırıq. Əgər bu ideya özünün yüksək bədii həllini tapsa, onun haqqında hekayə kimi danışmaq olardı. Bu yazının üslubu isə adama 7-8 əsr öncəki novellistlərin nağıllamalarını xatırladır. Onda nəsr hələ folkordan tam ayrılmamışdı. Amma 21-ci əsrin 21-ci ilində nəsrdən nə qədər bixəbər olmalısan ki, belə bir şey yazasan və bunu hekayə sayasan?
- Amma siz xəstəxanada olanda Aqşin sizin haqda çox duyğu dolu bir yazı yazmışdı...
- Görünür, xəstə halım ona daha xoş gəlir.
- Bəzən elə hal olur ki, əsər hesab etməmisiniz, amma ona güzəştə getmisiniz?
- Məsələn?
- Pərvini, Kamil Əfsəroğlunu tərifləmisiniz. Aləm Kəngərlidən yazılar yazmısınız.
- Sənin bu sualın göstərir ki, Kamil müəllimi oxumamısan. O, sənin peşincə qoşduğun Mirzə Cəlil ənənəsinin çağdaş dövrdə ən səciyyəvi nümayəndəsidir. Onun “Burulğan”ı satirik-yumoristik hekayənin, “İt qanı” isə psixoloji romanın kamil nümunəsidir. Bu roman Amerikan yazıçısı Cim Harrisonun eyni mövzuya həsr olunmuş “Payız əfsanəsi”ndən daha moderndir. Çünki amerikan yazıçısından fərqli olaraq Kamil Əfsəroğlu problemin çözümü barədə son sözü demir. Pərvinin “Balerina”sı müstəqillik dövrü hekayəsinin maraqlı örnəyidir. Ən azı italyan neoklassisimi ilə dilaoq çabasına görə. Aləm Kəngərlinin ciddi potensialı var. Onun hekayələri mikroromanlardır. O ədəbiyyatdan uzun müddət uzaq düşməklə ciddi bir nasirə xəyanət edib. İndi sənin dilinlə tale onu ittiham edir.
- Sizcə, niyə amerikan yazıçısı problemi çözür, amma Azərbaycan yazıçısı yox?
- Əfsəroğlunun romanı müharibə dəhşətlərindən keçən insanın özünə dönüşü, ikinci doğuluşu probleminə həsr olunub. Qazilərimizin çıxışları göstərir ki, problem özünün pik həddinə indi çatır. Yəqin bu üzdən müəllif problemə nöqtə qoymağa tələsməyib. Düzdür, romanda məsələ, həll olur, amma gerçəklikdə yox, yuxuda, yəni virtual məkanda, şüuraltı qatda. Mən bir neçə il öncə Əsgər Fərhadinin Oskara layiq görülən “Salesman” filmi haqqında yazmaq istəyəndə iyirmi gün ərzində təxminən 50 İran filminə baxdım və bu xüsusiyyəti orda da gördüm. Əksər filmlər sual işarəsiylə bitirdi. Çünki İran həyatının özü suallarla doludur.
- Əsəd müəllim, son dövrlər tənqid görünmür sanki. Siz də əvvəl aktiv idiniz və ən çox da tənqidçi kim sizin fikirləriniz daha çox oxunurdu, ədəbi mühit daha çox sizin yazılarınızı müzakirə edirdi...
- Bu o demək deyil ki, mən o tənqidçilərdən üstün idim və ya üstünəm. Mən sadəcə daha anlaşıqlı dildə yazıram. Tənqidçilərimiz bəzən elə qəliz yazır ki, nə yazdıqlarını başa düşə bilmirsən. Buna psevdoakademizm deyirlər. Meletinski “Mifin poetikası” kitabında bu üslubuna görə Freydenberqə “çətin oxunan alim” deyə ironiya edirdi.
- Freydenberq dəyişdi bundan sonra?
- Əlbəttə, yox. Üslub xarakter deməkdir və onu dəyişmək xarakteri dəyişmək qədər imkansız.
- Sizin haqqınızda yazdığınız qələm adamı da o yazı sayəsində populyarlıq qazanır, bir növ gündəmə gəlir. Lakin bir məqam da var burda. Deyirlər ki, Əsəd Cahangir küsülü olduğu, münasibəti pozulduğu adamlar haqqında əvvəlki kimi fikirləşmir, ya onu möhkəm tənqid edir, ya da, ümumiyyətlə, ondan yazmır...
- Əgər, doğrudan da, sən deyən kimidirsə, bu, tənqid olunan adamın xeyrinədir. Çünki bu gün bir adamı məşhurlaşdırmağın ən asan yolu qara piardır.
- Onda siz Aqşinə xeyir vermisiniz?
- Məncə, o bundan lazımınca bəhrələndi. Bir cavab yazdı, sonra ürəyi soyumadı, birini də yazdı. Ağ olmasa, bəlkə, üçüncünü də yazardı. Əlinə fürsət düşmüşdü.
- Bəs bu həqiqətdir ki, münasibətlərinizin pozulduğu qələm adamlarına qarşı fikriniz dəyişir?
- Əksinə olur, yəni fikrim dəyişən qələm adamıyla münasibətim pozula bilər. Amma mən heç bir halda pozuluşmada təşəbbüskar olmuram.
- Bəs niyə sizin haqda bu cür rəy formalaşıb?
- Rəy formalaşmır, formalaşdırılır – özünəbəraət üçün.
- Bu yaxınlarda “Kulis”in keçirdiyi “İlin hekayəsi” müsabiqəsində də üçlük tənqid olundu və tənqid hədəfi də siz idiniz...
- Çünki mən fikrimi açıq dedim. O biri münsiflər rəylərini gizlətdilər.
- Obyektiv ola bildiniz?
- Ədəbiyyat iki vurulsun iki bərabərdir dörd deyil. Zövqlər, baxışlar fərqlidir. Ona görə burda heç kəs öz fikrini mütləq saya bilməz. Bundan əvvəl “Kulis”in keçirdiyi şeir müsabiqəsindən kim razı qalmışdı? Hətta bəzi jüri üzvləri özləri də nəticələrə etiraz edirdi. Hekayə müsabiqəsinə gəlincə, Sənan İsmayılov məni razı saldı, Nihat Piri ümidləndirdi, Fəridə Məmmədova təəccübləndirdi. Oğuz Ayvaz da hekayəyə başlamış, amma bitirə bilməmişdi. APA-nın rəhbəri Vüsalə xanım sağ olsun ki, bu layihəni keçirməklə ədəbi mühitdə canlanma yaratdı. Daha bir “sağ ol” “Kulis”in məni də jüri üzvləri sırasına qatan Baş redaktoru Ulucay Akifə düşür. Müsabiqə yadımda maraqla keçən gərgin günlər kimi qalacaq. Oxuduğum yüzlərlə hekayə hesabına gənc nasirlərimiz barədə təsəvvürüm genişləndi. Məncə, bu müsabiqə yola saldığımız 2021-ci ilin ən yaddaqalan ədəbi olayıdır.
- Müəllim, sizin analizləriniz və öyrətmə qabiliyyətiniz çox yüksəkdir...
- Thank you very much for your compliment! Bunu belə də ver (gülüşmə).
- Yaxşı... Hər dönəmdə gənclər ətrafınızda toplanır, sizdən nələrsə öyrənir, sonra isə sizi tərk edirlər. Sanki Əsəd Cahangir bir universitetdir, tədris müddətini bitirəndən sonra diplomu alıb, ya da almayıb çıxıb gedirsən. Hətta bu “universitet”i tez də tərk edənlər olur. Niyə belədir?
- Bu o deməkdir ki, mənim tənqidimin gənclik dövrü artıq başa çatır, o özünün kamillik dönəminə daxil olur.
- Sizin yazılarınızda yumor hissi güclüdür.
- Ona görə sən uzun illər məni öz lətifələrinin baş qəhrəmanına çevirmişdin? (gülür)
- Bəzən bu yumorunuzun ciddi yazılarınıza da sirayət etdiyini deyirlər. Əslində, o imzalar haqda bu cür düşünmürsünüz, ciddi yazmısınız, amma alt qatda yumor var. Yəni, əslində, o adamla zarafat edirsiniz.
- Yumor iradəm dışında üzə çıxır. Yazı prosesində ən çox çalışdığım yumoru boğmaq olur. Amma o əksərən elə bədii tapıntı səviyyəsində üzə çıxır ki, atmaq asan olmur! Tutaq ki, Pərviz Cəbrayılın kitabının “stolüstü” yox, “stulüstü” olması ilə bağlı yumorum. Bircə hərf dəyişkənliyi ilə məna yüz səksən dərəcə dönmüşdü. Son feysbuk çıxışları göstərir ki, 10 ildən artıq keçsə də, Pərviz hələ bunu mənə bağışlamayıb.
- Bu yumorun səbəbi nədir ki?
- Məndə yumor insanın iddiası ilə imkanı arasındakı fərqdən doğur.
- Bəziləri düşünür ki, Əsəd Cahangir bu cür, hələ tam formalaşmamış, uğurlu olmayan yazıçılardan yazılar yazanda ədəbi mühitdəki parlaq imzasının parıltısını azaldır. Yəni, sanki o yazılara nəyəsə görə yazırsınız, məcbur eləyirsiniz özünüzü...
- Gənclərin ən ciddi problemi odur ki, öz dar çevrələrindən kənarda heç kimi oxumurlar. Məsələn, Eyvaz Zeynalov, Natəvan Dəmirçioğlu, Qəni Camalzadə, Şiringül Musayeva... Bunların bəzilərindən yazmışam, bəzilərindən də məmnuniyyətlə yazardım. Eyvaz Zeynalovun “Əli metroda işləyir” hekayəsi ən böyük həqiqətin primitivlikdə olduğunu göstərir. Natəvan Dəmirçioğlunun “Avey” hekayəsinin hər cümləsindən bir yazı yazmaq olar. Qəni Camalzadənin “Fosforlu ekizlər”i kifayət qədər savadlı və istedadlı bir adamın dünya nəsri standartları ilə yazdığı, maraqlı strukturoloji araşdırmalara yol açan romandır. Şiringül Musayevanın 20 il öncə oxuduğum “Yalıncıq” povestinin mifik sehrini hələ də unutmamışam. Mən elə bilirdim ki, çoxlarının görməzdən gəldiyi bu imzaları gördüyümə görə təqdir olunacam, amma, deyəsən, əksinədir.
- Amma siz də bəzən hamının gördüyü imzaları seçir, palaza bürünüb, ellə sürünürsünüz. Məsələn, Elçinin “Baş” romanını tərifləyəndə müəllif Baş nazirin müavini idi.
- Baş nazirin müavini Elçin üçün balaca vəzifədir. Çünki nəinki müavin, hətta nazir özü də dünyaya cəmi iki gözlə baxır, Elçin isə öz əsərlərində gerçəkliyə milyon gözlə baxır və ən xırda detalı belə nəzərdən qaçırmır. Elçinin ən ali vəzifəsi Allahın verdiyi və Əfəndiyevlər genindən gələn yazıçılıqdır. O, sözümüzün Əfəndisidir. Bir neçə ay qabaq Zamin Hacının Elçin müəllim haqqında elementar jurnalist etikasına sığmayan cığal bir yazısını oxudum. Kimisə tənqid edəndə öncə gərək özünə sual verəsən ki, mənim buna haqqım çatır, yaxud gücüm yetirmi? Başqasını təhqir etməyə isə ümumən ixtiyar yoxdur. Özəlliklə də söhbət Elçin kimi canlı klassikdən gedirsə. Haqqında yazdığım “Baş” romanı ilə yazıçı bədii nəsrimizin metafizik Amerikasını kəşf edib, onun yeni düşüncə miqyaslarını müəyyənləşdirib.
- AYB-nin qurultayı yaxınlaşır. Nə düşünürsünüz bu haqda?
- Mən bu barədə hələ ki danışmaq istəmirəm.
- Əsəd müəllim, yeni kitabınız çıxıb: “Dionisin şərəfinə”. Təbrik edirik, xeyirli, düşərli olsun. Siz kitab xatirinə kitab çıxaran deyilsiz.
- İlk kitabımın dərcindən 20 il keçir. Bu sayca beşinci kitabımdır. Kitabda teatr, kino, dramaturgiya, musiqi, televiziya məsələlərinə dair müxtəlif janrlarda - esse, müsahibə, portret, məqalə, məruzə - yazılarım yer alıb. Və bütün bunlara yekunu fəlsəfi-kulturoloji “Səs” essesi ilə vurmuşam.
- Ədəbi tənqidçisiniz, niyə teatra, kinoya, musiqiyə meyl etdiniz birdən-birə?
- Birdən-birəyə bax e! Sənətlə ilk ünsiyyətim beş yaşında baxdığım “Mahnı dağlarda qaldı” tamaşasından başlayır. Sonra ömrüm boyu teatra, kinoya, musiqiyə marağım olub. Bu maraq məni sənət adamlarından müsahibələr almağa, tamaşalar haqda resenziyalar yazmağa gətirib çıxarıb. Mən Azərbaycanda ilk teatr dərgisi olan “Teatral”ın Baş redaktoru olmuşam. Təxminən 25 il qabaq rejissor Lütfi Məmmədbəyovdan müsahibə alanda dedi ki, gəl səni İncəsənət Universitetinin rejissorluq fakültəsinə qəbul edək. Razı olmadım ki, gecdir. Onda təxminən 30 yaşım vardı. Sonradan başa düşdüm ki, rejissorluğa elə bir az gec gəlməlisən, ikinci təhsil kimi, müəyyən həyat təcrübəsi olan adam kimi. Bunu başa düşəndə doğrudan da gec idi. Allah Lütfi müəllimə rəhmət eləsin. Kitabda onun haqqında “İlahi tamaşanın aktyoru” adlı yazım gedib.
- Tamaşalarımızı bəyənirsiniz?
- Mən tamaşalar, aktyorlar, rejissorlar görmüşəm. Əliheydər Ələkbərovun “Mahnı dağlarda qaldı”, Tofiq Kazımovun “Nazirin xanımı”, Mehdi Məmmədovun “Dəli yığıncağı”, Vaqif İbrahimoğlunun “Lənkəran xanının vəziri”, Mərahim Fərzəlibəyovun “Xurşidbanu Natəvan” Hüseynağa Atakişiyevin “Varlı qadın”, Bəhram Osmanovun “Çar Edip”... tamaşaları. İndi tamaşalarda o sehr yoxdur. Daha tamaşalara mexaniki vərdiş üzrə, borc kimi gedib baxıram.
- Nə ilə bağlıdır bu? Aktyorlarla, ya pyeslə?
- Elə hər şeylə bağlıdır. Dramaturq, aktyor, rejissor... Parlaq istedadlar yoxdur. Barat Şəkinskaya, Hökümə Qurbanova, Amaliya Pənahova, Şəfiqə Məmmədova, Vəfa Fətullayeva kimi səsi, oyunu, temperamenti ilə tamaşaçını ovsunlayan aktrisalar yoxdur. Ələsgər Ələkbərov, Həsənağa Turabov, Hamlet Xanızadə, Nurəddin Mehdixanlı kimi istedadlar görünmür. Əli Əmirlidən sonra Elçin Hüseynbəylinin, İlqar Fəhminin, Aygün Həsənoğlunun dram cəhdləri olub. Yeri gəlmişkən, Cavid Zeynallının “Tanrı quşu” pyesini oxumuşam və sözün yaxşı mənasında məni təəccübləndirib. Çünki axtardığım sehr orda var idi. Ancaq, bununla belə, mən rejissor olsaydım, Cavidin pyesini tamaşaya qoymazdım.
- Niyə?
- O pyes Cavidin özünü dramaturq kimi təsdiq etmək cəhdi baxımından yaxşı olaydır. Amma bu tamaşayla müasir Azərbaycan tamaşaçısına nə demək olar? Bu mənə aydın deyil. Lakin istənilən halda yeni dövrün dram iddialıları arasında klassik teatral ruha daha yaxını yenə də Caviddir. Mənə elə gəlir ki, vaxtı ilə Cavid Əfəndinin möhtəşəm pyeslər yazdığı teatra məhz Cavid Zeynallının təşrif buyurması özü də təsadüfi deyil.
- Bunu zarafatla dediniz, ya ciddisiniz? Alt qatda bir yumor yoxdu ki?
- Yumor deyil, tamamilə ciddi.
- Elə bil bir balaca var idi...
- Əsla! Sən ola bilsin ki, buna gülürsən, amma bu gün böyük Üzeyir Hacıbəylinin adını ikimi daşıyır?
- Üzeyir Mehdizadə?
- Böyük Cavid Əfəndinin yerində də Cavid Zeynallı olmalıdır. Bir daha xatırladıram ki, biz baş-ayaq zamanda yaşayırıq və bu nəinki gülməli deyil, bəlkə də, ağlamalıdır.
- Bir var Rolan Bartdan, Dantedən, postmodernizmdən, Dionisdən danışan Əsəd Cahangir, bir də var mahnı bəstələyən Əsəd Cahangir... Bu ziddiyyəti necə izah edərsizniz?
- Sənə elə gəldi ki, tənqid elədin, əslində, mənə ən böyük tərifi dedin. Əgər mən bu iki zidd cəhəti, ən kamillə ən primitivi özümdə birləşdirə bilmişəmsə, nə mutlu mənə. Çünki həqiqət çevrəsi bu iki nöqtənin birləşdiyi nöqtədə tamamlanır. Biz bir millət kimi də sorunlarımızın çözümü üçün bu nöqtəyə çatmalıyıq. Yəni Prezident orta təbəqənin maneələrini aşıb, aşağı təbəqəyə varmalı, hökmdarla xalq birləşməlidir. Qazan xanla Qaraca Çoban birləşib düşməni dəf etdiyi kimi.
Bizi Telegram-da izləyin
t.me/kulis_az
Bizi Instagram-da izləyin
Bizi Facebook-da izləyin
Bizi Twitter-da izləyin
