Kulis.az “İşdən kənar” layihəsindən REAL Partiyasının icraçı katibi Natiq Cəfərli ilə müsahibəni təqdim edir.
- Uşaqlıqda oxuduğunuz, amma bu günə qədər yaddaşınızda iz buraxan, sizi yetişdirən hansı əsərləri xatırlayırsız?
- Bizim məktəbli vaxtlarımız Sovet dövrünə düşür. Ona görə oxuduğumuz əksər əsərlər sovet-rus əsərləri olub. Mən rus bölməsini bitirdiyimdən dünyaca məşhur rus yazıçılar – Dostoyevski, Tolstoy bizə rusca öyrədilirdi. Amma təbii ki, özümün maraq göstərdiyi azərbaycanlı müəlliflər də olub. Məsələn, C.Məmmədquluzadəni çox sevmişəm. 9, 10-cu siniflərdə oxuyanda çox mütaliə edirdim. Hətta universitetə qəbul olmalı idim deyə, atam əlimdə bədii ədəbiyyatı çox görəndə məni danlayırdı, deyirdi, universitetə hazırlaşmalısan. Amma başa düşürdüm ki, mütaliəsiz mümkün deyil, insanın formalaşması, beyninin dincəlməsi üçün bədii ədəbiyyatın rolu çox böyükdür. Mənim dünyagörüşümün formalaşmasında xüsusi rol oynayan əsərlərdən biri – nə qədər qəribə səslənsə də, Bəxtiyar Vahabzadənin “Gülüstan” poeması olub. Mənim məktəb dövrümün sonu yenidənqurma illərinə təsadüf edirdi. O vaxtı ədəbiyyat müəllimimdən də soruşurdum ki, 60-cı illərdə belə bir əsərin yazılması necə mümkün olub? Normal izah ala bilmirdim. Sonra tələbəlik illərimdə - artıq xalq hərəkatı başlamışdı - öyrəndim ki, bu əsərin yazılması Xruşşovun istiləşmə dövrünə təsadüf edirdi.
- Amma deyirlər, icazəli əsərdir.
- Ola bilər. Mənə təsir etmişdi. Azərbaycan, Təbriz mövzusu ilə bağlı məlumat yox idi o vaxtlar. Tələbəlik illərində isə, açığını deyim, bədii ədəbiyyata çox az vaxt ayıra bilirdim. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da, universiteti əla oxumuşam, həmişə əlaçı təqaüdü almışam. O vaxtı Rusiyanın ən məşhur iqtisad universiteti olan Sankt-Peterburqda yerləşən Voznesenski adına İqtisad Universitetinə qəbul olmuşam. Mən məktəbə 6 yaşım tamam olmamış getmişəm, ona görə də universitetin ən gənc tələbəsi idim.
Amma universitetdən sonrakı dönəmlərdə, hətta siyasi proseslərə qatıldığım vaxtda da kitabla yaxın olmuşam. Ən sevdiyim istiqamət siyasi xadimlərin xatirələri olub. Çox bəyəndiyim xatirələrdən biri Amerikanın dövlət xadimi Kissincerin xatirələri idi. Orada Sinqapurun necə yaranması, ABŞ-ın problemləri həll etmə formalarının pərdə arxası məqamlarından yazıb. Bu gün yaddaşımda qalan, mənə çox təsir etmiş kitab deyəndə bu xatirə kitabını xatırlayıram. Bu yaxınlarda Kandaliza Raysın xatirələrini oxumuşam.
- Bunlar bədii əsərlər deyil.
- Bəli, bunlar xatirə kitablarıdır. Məni həmişə maraqlandırıb ki, niyə bizim siyasət adamlarının belə xatirə kitabları, həyat memuarları yoxdur? Bu, kifayət qədər problemli məsələdir.
- Bu gün oxuduqlarınız arasından ilk ağlınıza gələn bədii ədəbiyyat kitabı hansıdır?
- Bu gün Seymur Baycanı oxuyuram, bəzi məsələlərə bədii yanaşması xoşuma gəlir. Rasim Qaracanı çox bəyənirəm, tez-tez də görüşürük. Dostluq münasibətimiz var. Ədəbiyyat müstəvisində bəzi suallarımın tapılmasında Rasim Qaraca ilə olan söhbətlərimin mühüm rolu var. Dünya görüşünə, peşəkarlığına güvəndiyim ədəbiyyatçılardandır. Yeni nəsli izləməyə çalışıram. Köhnə nəsillə “dava”sını da izləyirəm. Yeni nəsil yazıçıların Anarı, Elçini tənqid etməsini də anlayıram. Amma bu kontekstdə razılaşmadığım məqamlar da olur. Məsələn, Anarın vaxtında çox sevə-sevə oxuduğum əsərləri olub. Hətta onun “Su” hekayəsində SSRİ dönəmində karyera qurmağın yollarını duzlu-məzəli verməsini də yaxşı xatırlayıram.
Mən yeni nəslin nümayəndələri ilə danışanda da deyirəm ki, siz onları bəyənməyə bilərsiz, əsərlərini sovetin bir parçası saya bilərsiz, amma davanız bədii əsərlər müstəvisində olsa, daha məntiqli olar.
- Rasim Qaraca ilə dostluq münasibətinizin olduğunu dediniz... Ədəbiyyat adamları, şairlər haqqında belə bir fikir formalaşıb ki, onlar məsuliyyətsiz, dağınıq olurlar. Ədəbiyyatçılarda bu yöndən problem görmürsüz, dostluq mümkündür?
- Rasim Qaraca timsalında desəm, dostluq mümkündür. Amma sualınız maraqlı sualdır. Beyin işi ilə məşğul olanların xasiyyəti fərqli olur. Bəzən insanlardan tamamilə uzaqlaşmağa çalışırlar, özlərinə qapanırlar. Bu da məncə onların işi ilə əlaqəlidir. Lap Markesi belə götürsək, onun haqqında da “tez-tez özünə qapanır, günlərlə heç kimlə danışmır” deyirdilər. Ədəbi proses zamanı bu başa düşüləndi. Mən buna məsuliyyətsizlik deməzdim. O tipli adamlarla dostluq edən şəxs onların xasiyyətini qavramalıdır. Ola bilər, səninlə görüş təyin etsin, unutsun, gəlməsin. Gərək belə vaxtı inciməyəsən, anlayasan. Amma çox maraqlı adamlardır, onlarla söhbətləşmək insanların özləri üçün ən azından qida mənbəyidir. Fikirləri ilə razılaşmaya bilərsiz, amma gəlin razılaşaq ki, onların tezisləri bizim üçün başqa qapılar açır.
- Belə adamların yüksək siyasi postda olmasına necə baxırsız?
- Parlament respublikasında, simvolik prezident postunda elə bir insanı görmək istəyərdim. Amma ölkə üzrə icra hakimiyyətinin başçısı kimi olsa, məncə problem yaranar. Bunun dünyada müəyyən örnəkləri var. Çexiyanın belə bir lüksü var, hansı ki, bir ədəbiyyat adamı hökumət rəhbəri ola bilər. Çünki Almaniya, Polşa, Slovakiya kimi ölkələrin əhatəsindədir. Amma Azərbaycan coğrafi baxımdan elə mövqedədir ki, daxili problemlərlə yanaşı işğalçı bir ölkə ilə qonşudur, Şimalda Rusiya kimi böyük bir dövlət, Cənubda isə İran kimi bir dövlət – hansı ki, hər ikisinin Azərbaycanla bağlı öz planları var, belə bir məkanda icra strukturunun başında duran adam daha çox praqmatik olmalıdır. Yazar dostlarımızın əksəriyyəti isə, bildiyimiz kimi, romantik olur. Romantizm ilə praqmatizm çarpışır.
- Ortada Elçibəy modeli də var.
- Elçibəy mənim böyük hörmətlə yanaşdığım adamlardandır. Tələbə vaxtı iki dəfə görüşmüşəm onunla. Onun bölgəyə, Azərbaycana baxışı daha çox fəlsəfi idi, nəinki siyasi. O, bir filosof, fikir adamı, ideoloq kimi bu proseslərə kənardan yön verməyə başlasaydı, Azərbaycan üçün daha faydalı olardı. Yenə deyirəm, icra hakimiyyəti strukturunun başında dəyər və prinsipləri ilə reallıq arasında ortaq məxrəci tapa bilən şəxs durmalıdır. Dəyərlərindən vaz keçmədən bir yol tapmalısan. Amma rəhmətlik Elçibəy, daha çox siyasi yox, ideoloji və fəlsəfi düşünürdü. Bu nümunə də göstərdi ki, Azərbaycanda icra hakimiyyətinin başında daha praqmatik adam durmalıdır.
- Ədəbiyyatın, incəsənətin ictimai-siyasi məsələlərə təsirini hansı müstəvidə görürsünüz?
- XXI əsrdə bu anlayışlar bir az transformasiya olunub. Sənətin siyasətə təsiri forma etibarilə dəyişib. XIX əsri götürsək, biz o zaman Rusiya İmperiyası daxilində idik və bizə bütün maraqlı, yeni fikirlər şimaldan gəlirdi. Mütəfəkkirlərimiz də Rusiyada oxuyurdu, çox zaman. Mədəniyyət məkanının formalaşmasında rus ədəbiyyatının ciddi rolu var idi. Yeri gəlmişkən, bu rol pozitiv idi. Mən düşünürəm ki, bugünkü Azərbaycanın coğrafi-siyasi formalaşması elə XIX əsrdən başlayıb. Bu fikirlərə görə tənqidlərə də məruz qala bilərəm, amma deməyə borcluyam ki, mənim üçün bugünkü Azərbaycanın təməli Axundovdan, Zərdabidən başlayır. Düzdür, bəzən insanlar istəyir ki, tarixi qədimləşdirsinlər, hətta 5-10 min il qədimə getsinlər, bunun da öz tərəfdarları ola bilər, hörmətlə yanaşıram. Ancaq mənə görə bugünkü Azərbaycan, yəni coğrafi termini siyasi terminə çevirən nəsil məhz XIX əsr nəslidir. Bu prosesin də ən parlaq nəticəsi ADR-in yaranmasıdır. O dövrün ədəbiyyatı siyasi-ictimai proseslərə daha ciddi təsir edirdi. Burada qəribə bir fenomen var, o vaxtı yazıb oxuyan az idi. Siyasi-ictimai diskussiyalar daha keyfiyyətli idi. Çünki yazıb oxumağı bacaran o az kəsim adam savadlı idi. Məsələn, o vaxtı müsəlman Şərqində “Molla Nəsrəddin” jurnalının çap olunması böyük hadisə idi, bu hadisə İstanbulda baş verə bilməzdi, qəzetin redaksiyasını dağıdardılar. Bakıda bu alındı. Çünki Bakının təməlini Şimaldan gələn pozitiv impulslar müəyyənləşdirirdi. Çünki eyni proses Rusiyada da gedirdi, çar, kilsə haqqında karikaturalar çəkilirdi.
Cümhuriyyətin süqutundan başlamış, Azərbaycanın müstəqilliyini bərpa etdiyi dönəmə qədər olan vaxt da kifayət qədər maraqlı zamandır, onun da haqqını vermək lazımdır. Sovet ədəbiyyatı da maraqlıdır. Düzdür, daha çox sos-realizm üzərində qurulurdu, tərənnüm və təbliğat rolunu oynayırdı, amma o ədəbiyyatın da siyasi-ictimai proseslərə təsir forması olub.
- Bəs indi necə?
- Müstəqillikdən sonrakı dönəm, xüsusilə də son 10 ildə sosial şəbəkələrin aktivləşməsi fikir adamlarının siyasətə, ictimai proseslərə təsir formasını dəyişdi. Video çıxışla, müsahibə ilə, açıqlama ilə bədii əsərlə yarada biləcəyi təsirdən daha çox effekt qazanmaq imkanı yarandı. Cəmiyyət də belə şeylərə acdır.
- Sənət adamına dövlətin nəsə verməsinə necə baxırsınız?
- Bu, təbliğata çevriləcəksə, razı deyiləm. Mən yazıçıya, sənət adamına maddi nemətlərin bəxşi ilə razı deyiləm. İqtisadçı olduğum üçün çalışıram bütün məsələlərə iqtisadi yöndən baxım. Bəzən bu hal qınanıla da bilmir, çünki Azərbaycanda kitab ən yaxşı halda 500 nüsxə ilə nəşr edilirsə, yazıçı bununla dolana bilmir. Məsələn, Türkiyədə - düzdür, orada bazar da böyükdür – 100-150 min tirajla 5-6 dəfə çap olunan kitablar var. Bu qonorarla yazıçı yaxşı yaşaya bilər. Azərbaycanda bu yöndə ciddi problemlər var.
- Bu problem təkcə əhali sayı ilə bağlıdır?
- Mən Azərbaycan qədər əhalisi olan ölkələri analiz eləmişəm. Məsələn, Belçika, Hollandiya, Finlandiya... Burada ortalama nüsxə sayı 10 mindən aşağı olmur.
Azərbaycanda kitab bazarının acınacaqlı durumda olmasının başqa səbəbləri də var. Ola bilsin, sosial durum oxucunu kitaba 5-10 manat verməkdən saxlayır, ola bilsin, oxucunun diqqətini xüsusi cəlb edəcək əsərlər meydana gəlmir. Əslində, səbəblər çox və müxtəlif ola bilər, ona görə də dəqiq söz deyə bilmirəm.
- İqtisadçı kimi variantınız var?
- Bizim adamların dəblə ayaqlaşmaq həvəsi var, bəlkə, bu, dəbə çevrilsə, çox gözəl olar. Bunun üçün də, cəmiyyətdə nüfuzu olan şəxslər kitabı dəbə çevirməyə çalışmalıdır. KİV-də və təhsil sistemində də mütaliənin dəbə çevrilməsi yönündə heç bir iş görülməyib, atılan addımlar da bərbaddır. Bir də bizdə bilik bazarı yoxdur. Hələ ki, bilik pul qazandıran alətə çevrilməyib. Xaricdə təhsil alıb ölkəyə dönən şəxslərə ən yaxşı halda məmurluq təklif edilir, burda da maaş aşağıdır, məsuliyyət yüksək. Yaxud da bankda iş təklif edirlər. Hər iki halda həmin tələbə qazandıqlarını tətbiq edə bilmir. Biliyi ilə pul qazana bilmir.
- Tələbələrin əksəriyyəti isə elə məmur olmaq üçün oxuyur.
- Bəli. Bizdə universiteti bitirmək üzrə olan tələbənin valideynləri, yaxınları oturub düşünməyə başlayırlar ki, uşağı hara işə düzəldək? Heç kim tələbədən soruşmur ki, sən bu 4 il ərzində nə öyrənmisən? Biliyin qiyməti yoxdur deyə, bilik mənbəyi olan kitabın da qiyməti yoxdur. Maraqlı bir araşdırmanı bölüşüm sizinlə. 2015, yaxud 2016-cı ildə dünyanın 144 ölkəsində son kurs tələbələri arasında “gələcək iş həyatını harada görürsən?” sualı ilə sorğu keçiriblər. ABŞ-da cəmi 4 faiz tələbə özünü dövlət sektorunda görüb. Avropada bu göstərici 9 faiz olub. Bu faiz də Fransanın hesabına yüksəlib. Çünki orada Napoleondan bəri məmuriyyətə hörmət var. Fransada bu faiz 16-17 faiz olduğundan bu Avropa ölkələrinin ümumi faizini qaldırıb. Azərbaycanda isə bu faiz 84-dür. Təsəvvür edin, universitetlərimizi bitirən tələbələrin 84 faizi məmur olmaq istəyir. Bu düşüncə dəyişməyincə, Azərbaycanda bilik, kitab bazarından danışmaq çətindir.
- Çox sərt reallıq oldu... Azından bazarın özünü deyil, rəngini dəyişmək, kiçik də olsa, nailiyyətlər qazanmaq üçün nəsə təklifləriniz varmı? Məsələn, kitab sektorunda prodüserlik mərkəzi və s. Nəzərə alaq ki, az əvvəl dediyiniz dəb məsələsi Azərbaycanda biznes sektorunda da var, bir yerdən pul qazanılan kimi insanlar ora qaçır, rəqabət artır, inkişaf yaranır.
- Dünyanın əksər ölkələrində, necə ki, futbolçuların, müğənnilərin meneceri var, eləcə də yazıçıların meneceri var. Xaricdə, hətta yazılmamış kitablarla da bağlı müqavilələr hazırlanır, bütün bu işləri prodüserlər həyata keçirir. Azərbaycanda isə bu ənənə yoxdur. Yazıçı bilmir ədəbi proseslə məşğul olsun, çapla məşğul olsun, bazarla məşğul olsun...
Düzdür, artıq bəzi kitab şəbəkələri işə başlayır.
Yazıçıların menecerlərinin olması, onun həm də böyük, xarici bazarlara çıxmasına şərait yarada bilər. Bunun üçün də kifayət qədər cəlbedici əsərlər lazımdır. Ədəbi məhsul bir az da hekayə ilə bağlıdır. Bu cins şalvar deyil ki, onun keyfiyyəti yalnız cırılmaması ilə ölçülə. Yazıçının satıla biləcək bir hekayəsi olmalıdır.
Bu gün Rusiyada ən çox kitab satan yazıçılardan biri Darya Dantsovadır. O, sabun köpüyü yazır. Uzaq başı mətnə erotika qatır. Hətta pornoqrafiya səviyyəsində... Eyni zamanda çox keyfiyyətsiz detektivlər yazır. Amma ən çox satılan yazıçılardan biridir. İki aydan bir kitab çıxarır, hər kitabı da 150-200 min satılır. O, həm də öz şəxsi uğur hekayəsini qurub. Onun televiziyalarda evini, dəbdəbəli həyatını göstəriblər. Çox gözəl ailəsi, övladları var. Bu gün onun uğur hekayəsi, adı əsərlərindən daha keyfiyyətlidir. Bizdə bu yöndə də axsamalar var. Yazıçılarımız imzaları üzərində həm də bu yöndən işləməlidir. Şəxsi-ədəbi həyatı ilə bağlı hekayəti olmalıdır. Ad brendə çevrilməlidir. Brendə çevrilmək üçün də menecerə ehtiyac var.
- Sizcə, Azərbaycan əsərləri xarici oxucular üçün maraqlıdır?
- Son dövrlər dünyada Şərqi Avropa ədəbiyyatına maraq artıb. Çexiya, Macarıstan, Bolqarıstan ədəbiyyatına diqqət yüksəlib. Belə bir fikir yaranıb ki, bu ölkələrdə yazanlar Dostoyevski, Tolstoyun yetirmələridir. Uzun illər Rusiya və Sovet imperiyalarının tərkibində olub deyə, bu ölkələrdə başqa məktəb formalaşıb. Əslində, bu trenddə biz də yer tuta bilərik. Biz də əslində o məktəbin yetirmələriyik. Bunun üçün bizim əsərlər ən azından Anadolu türkcəsinə, rus dilinə tərcümə edilməlidir.
- Bundan əvvəl uzun müddət Latın Amerikası ədəbiyyatına belə maraq yaranmışdı.
- Bəli. Çünki imperializmə qarşı mübarizə aparan obrazlar var idi. Bu sol mövzular da ədəbiyyata gələndə həmişə maraqla qarşılanır. Ümumiyyətlə, düşünürəm ki, ədəbiyyat sol olmalıdır. İndi o Latın Amerikası trendi yavaş-yavaş sönür. Dediyim Şərqi Avropa trendi başlayır. Azından 15 il davam edəcək. Bu ağır trend olduğundan tez yaranıb tez sönmür. İndi o qatarda biz də özümüzə yer tapa bilərik. Biz də o məktəbin nümayəndəsi olmağımızın hekayəsini yaza bilsək, bu hekayəni onlara göstərə bilsək, yazıçılarımızın əsərlərini asanlıqla Avropada və dünyada satmaq olar.
- İnanmıram Azərbaycanda kimsə tapıla ki, həyatında bir dənə də olsun şeir yazmaya. Siz də yazmısız, yəqin.
- Bəli, olub. Biz şair xalqıq. Bəlkə də ona görə Azərbaycanda Tvitter populyar deyil. Çünki Tvitterdə işarə sayı azdı. Bizim ürəyimiz doludur, buna Feysbuk dözür. Şeir yazmışam. Məktəb illərində də olub, tələbəçilik vaxtlarında da.
- Nədən yazırdınız?
- Sevgi, məhəbbət. O illərdə başqa nə yazacaqdıq! Siyasi mövzuda şeirlərim olmayıb (Gülür).
- Əzbərinizdə olanı var?
- Yerlibazlıqda ittiham eləməsələr, Zəlimxan Yaqubdan şeir deyərdim. Zəlimxanın şeirləri çox axıcıdır. İnsanın ruhunu dincəldir. Açığını desək, intellektual yükü azdır. Ona görə də adamı yükləmir, ruhu qidalandırır.
Bezmisәnmi dünyadan,
Yoxsa gözün toxdumu.
Meylin yoxdu, neylәyim,
İnsafın da yoxdumu?
Sәni Allah bilәnә,
Bir nәzәrin çoxdumu?
Qaynar bulağa dönüb
Süzülsәnә, axsana,
Kirpiyini qaldırıb
Bircә dәfә baxsana.
Ah nə deyim, ah sənə!
Bizi Telegram-da izləyin
t.me/kulis_az
Bizi Instagram-da izləyin
Bizi Facebook-da izləyin
Bizi Twitter-da izləyin
