Kulis.az filosof-yazıçı Niyazi Mehdinin “Çətin mətnin ariflərə açılan musiqisi” adlı yazısını təqdim edir.
(Aqşin Yeniseyin «Hərflərin Vahiməsi» romanını ordan-burdan səsləndirəndə).
Mətndəkilərə iki açar – hərəsi öz narrativi üçün
Mənim bir dostum televiziyonda yapdığı çıxışın ertəsi günü ölkənin düşüncə elitində böyük nüfuzu olan Rəhman Bədəlovdan soruşanda ki dediklərim necə gəldi sənə, qayıtdı ki, o biri otaqda əlimdə işim olduğundan diqqətlə qulaq asa bilmədim, ancaq söylədiklərinin musiqisi xoşuma gəldi. Bu nə cavab idi?! Başından eləmək idi, yoxsa ağıllı cavab variantlarından biri idi? - Mən Aqşin Yeniseyin romanı haqqında söhbətimi qəsdən bir az Aqşinsayağı, bir az özümsayağı sintaktik hamarsızlıqda başladım ki, biləsiniz mətnlərdə qrammatik çətinliklər (səliqəsizliklər) necə olur. Biləsiniz ki, səliqə ilə kəsilib daranmış mətnlər də var (örnəyin Mehdi Hüseyn üslubu), sintaksisi pırpız olan mətnlər də var.
Aqşinin romanı «söylədiklərinin musiqisi xoşuma gəldi» deyimini təzədən düşünməyə məni itələdi. Eşitmisinizsə, ötən yüzildə Vitqenşteyn adlı tip xasiyyət böyük bir filosof olub (qəribə fakt: Hitlerlə bir sinifdə oxuyubmuş). Gözəl deyimlərindən biri odur ki, sən nəyi deyə bilirsənsə, onu bilirsən. Bax, o, öz fəlsəfi sistemini qurmaq əvəzinə camaatın cümlələrini qurdalayıb ağıllı düşüncələrinin altında gizlənmiş məntiqsizliyi çıxarırdı, düz görünənlərdə əyriləri tapırdı və bu filosof birdən-birə hansısa dartışmada məntiqsiz, az qala, cəfəng görüntü verən söhbətləri təmizə çıxarıb onların da kültür və fəlsəfə üçün dəyərini söyləmişdi. Məncə, özü fikri daha effektli demişdi (guya, mən də effektli dedim, ona çatmasam da). Ancaq yetərincə çoxlu faylları olan arxivimdə heç cürə tapammadım harda necə deyib, hansı dartışma ilə bağlı deyib. Yoxsa onun sözlərini mütləq sitat kimi verərdim.
Qayıdım Rəhman Bədəlovun «söylədiklərinin musiqisi xoşuma gəldi» reaksiyasına. Məncə, hamımız bu halı yaşamışıq. Uzaqdan-uzağa eşitdiymiz, detallarının fərqinə vara bilmədiyimiz elə söhbətlər var ki, içinə girə bilməsək də axırda deyə bilmirik ki, qüsura baxma, yaxşı qulaq asmadım, yaxşı-pis olması haqqında bir söz deyə bilmərəm. Sözlə melodisinə məzmun gətirilən proqram musiqisi və ya sözü gücləndirib sözlə güclənən mahnılardan başqa da musiqilər var ki, insana ekstatik ləzzət verə bilir və bu zaman ona insanın varlığına qılıq kimi yoluxan nə sözlərə, nə düşüncələrə gərək olur (yenə Aqşinsayağı alındı). O bizi içdən-dışdan elə bürüyür ki, heç yerimizdə bizi ona soyuqqanlı saxlayası nöqtə-deşik qalmır. «Musiqisi xoşuma gəldi» bu deməkdir! Bayatılarda mənasız ilk beytin musiqisi ikinci beytin ağıllı gücündən geri qalmayıb onu da öz «musiqisinə» bürüyür. Bunu «lələnin harayından, el yatmaz harayından, gündə bir kərpic düşür, ömrümün sarayından” bayatısından yaxşı görmək olar.
«Sən o budaqda, mən bu budaqda», «küçələrə su səpmişəm», «pəncərədən daş gəlir» …xalq mahnılarının bu qəribə misraları da absurdla qonşulaşan, ancaq musiqisi ilə yoluxduran deyimlərdir. Sufi şəthiyyələri… burada Təbrizli Şəmsdən birini verim:
Mən kafirəm, sən müsəlmansan. Musəlman kafirin içində amma. Aləmdə kafir hanı? Göstər, səcdə edim ona. Mən kafirəm də səni öpüm. Bunlar bu aləmdə məni tanımırlar. Yaxşı, bəs onda kimə tapınırlar?
Sözsüz, gücənib Şəmsin bu «hətərən-pətərən» deyiminə dərin anlamlar vermək olar. Ancaq bu yolla hər axmaq sözü ağıllandırmaq olar – dediklərimdə ipin ucunu itirməyin, mən «Hərflərin Vahiməsi» romanının çətin mətnini anlamaq üçün açar axtarıram, hələliksə gəlib çatmışam anlaşmaz olanın öz musiqisi ilə bizi fəth etməsinə və mənasızlıqlarla çirkə çıxarılmayıb da dəyərli mətn statusunda tanınan nəsnələrə – bu axırıncılar nəyi deyə bilirlərsə, bunları tutanda sən də bilirsən.
Bunun üstündə bir az da dayanım, çünki azəri mədəniyyəti sanki dodaqdəyməz qoşmaları, bayatıları, şəthiyyələri ilə bizi heçliklərlə, mənasızlıqlarla oynayan mətnlərə hamıdan çox hazırlamalıydı. Hazırlayıb bizi anlaşmaz mətnlərin arifi etməliydi. Bəlkə də Ortaçağda kimlərisə etmişdi. Çağımızda isə çoxları əlləm-qəlləm damğasını bütün başa düşmədiklərinin üstünə vurur. Heç anlamır da ki, kültürün və sənətin yolu marjinal cızıqlardan keçir. Bu marjinallıqsa Cənnətə aparan qıl körpüsü kimidir. Gedəndə addımı ya ora, ya bura tam atsan, Cəhənnnəmə düşərsən.
Sənət getmək üçün mənasızlıqla mənalar arasından keçərək ya birinə, ya o birinə doğru azca əyilib toxunmaqla səslər çıxarmalıdır ki, nələrəsə çıxa bilsin!
Beləcə, modernizmdə absurd teatr, abstraksionizm, sürrealizm və s. yarandı. Postomodernizmdə paraloqika aparatı (məntiqlə abıra salınmamış düşüncə sərbəstliyi) ilginc ideyalar ürətən alət oldu. Hamısı da yapılmış sənət əsərinə yönəlik «bu nədir» sorusuna «heç», «heç nə» yanıtından (cavabından) qaynaqlanan cavablar verir.
Diqqət, indi önəmli bir şey deyəcəm. Abstraksionist tabloların, absurd teatr dialoqlarının, sürrealist şəkillərin müəlliflərini ələ salmaq üçün gələnəksəl sənətin tərəfdarları çox vaxt «bunula nə demək istəmisən» sorusunu verəndə qarşı tərəf tələyə düşüb gülməli rəmz yozumları edir (qırmızı şırım toplumda qaniçici hərisliyi, gümüşü şırım ehtirasları soyutmağı bildirir və s.). Sovet estetikası həmişə belə cavabları provokasiya edirdi ki, burjua «izmləri»ni biabır etsin. Əslində, doğrudan da, Maleviçin «Qara kvadratı»nı necə açasan ki, ağıllı, hətta dahiyanə məzmun alınsın. Müəllif «bununla onu demək istəmişdir ki…» konstruktunda cavab versən, axmaq-axmaq danışmalı olacaqsan. Belə yanaşanda realizm tərəfdarları ilə modernizm tərəfdarlarının mübahisə tarixi asan ələ salınan yozumlarla doludur. Eyni durum musiqi ilə bağlı da var. Onun üçün də bilin, absurdla, heçnəliklə oynayan əsərləri «bununla onu demək istəmişdir» konstruktunda açmayın. Ya psixologiya, mentalitet, tarixi olaylar haqqında ilginc bir ideya qurub onu danışanda onun bir təzahürü kimi modernist əsərdən örnəklər çıxarın, ya da sadəcə, baxın, eşidin və susun. Əgər ağıllı adamsınızsa, məzmun açımı sonralar hansısa nəzəriyyəni quranda gələcək, ya da başqası hansısa nəzəriyyəni quranda bu məzmunu açacaq və sənə ondan çatacaq.
«Qodonu gözləyəndə» pyesindən «Hərflərin Vahiməsi» romanında olan «sitatlara» belə baxmaq olar. Romanda Tarkovskinin «Andrey Rublyov» filminin estetikasının açımı da belə ola bilər.
Sözlərimi başqa deyimlərlə anladım. Maleviçin «Qara kvadrat»ı haqqında heç nə deyə bilmirdim. Bir dəfə kimsə sənətdə hansısa modernist əsərlə bağlı söylədi ki, o, «belə sənət də ola bilər»in kəşfini verir. Sonra oxudum ki, Maleviç özü haqqında deyib ki, mən pilləyəm. Bundan sonra «Qara kvadrat» haqqında onun gətirdiyi yeniliyin, törətdiyi olayların əsasında xeyli ağıllı söhbətlər qurmaq olardı.
Rolan Bart söyləmişdi ki, bütün XX yüz il poeziyası «belə poeziya ola bilməz» imperetivinə qarşı yaranıb. Bu deyim də bir çox mənasız görünən ədəbi mətnlərə açar verir.
Bunları onun üçün söyləyirəm ki, «Hərflərin Vahiməsi» romanında xeyli oxucuya əlləm-qəlləm gələn parçalar var. Onları anlamaq üçün içlərindəki sintaktik bağlarla bir daha getməli olursan və bəzən bu da kömək etmir. Kömək etməyəndə onların musiqisi və ya psixoloqiyamızın qeştaltı bağlamaq şakəri dada çatır. Romandan buna baxaq: «Şair «Səmavi qonağının» bu pıçıltısının da gizli bir bəlanın, yaxınlaşmaqda olan bir təhlükənin müjdəsi olduğunu düşündü. Odur ki, atasının antisemitik qorxaqlığının vurduğu uşaqlıq travmasını karfagenli Hannibalı özünə ideal seçməklə kiridə bilməyib kokainə də ehtiyac duyan Freydsayağı bir metodla, yəni öz mənəvi ideallarının gücünə etibar etməyib, daha bir qədəh içkinin anestezik təsiri ilə qorxusunu basdırmağa çalışaraq kətilin üstündə o da altdan yuxarı pıçıldadı…». Bu parçanı seqmentlərə xırdalayıb «qram-qram» içəri ötürmək istəsən, çeçeyəssən. Onun üçün də mətni yeroqlif kimi içəri ötürməli olursan. Mətni qeştalt kimi bütövləyirsən və bunda onun musiqisini duymaq dadına çatır.
Aqşin niyə belə edir? Bəlkə oxucu ilə məzələnir, bəlkə onu Coys, Prust, Folknersayağı çətin mətnlərə öyrəşdirir? Öyrəşdirirsə, onu Aqşinsayağı sancmaq olar – iki daşın arasında bu, sənə qalıb?!
Məncə, indicə bitdə-bitdə (“bit” sözünün belə gözəlliyi də vary) söylədiklərimin hamısı Aqşində var, ancaq ayrı-ayrılıqda yox, bir-birinə qarışıq halda, yəni sintetik halda var – musiqi də bundandır, Anbaan sevincdən qüssəyə, ciddilikdən şənliyə, azmanlıqdan xırdalığa keçən musiqini dinləyən melomanın üzünü göz qabağına gətirin. Bu üz musiqidən aldığı duyğuların etgisi altında haldan-hala düşsə və sən musiqini eşitməsən, üzün anbaan dəyişən ifadələri təəəccüb oyaadacaq, dəlidir bu?!. «Hərflərin Vahiməsi» romanınında söyləm də oxucunu bu hala salır…Birdən pıqqıldayırsan, birdən utanırsan, birdən mat qalırsan, birdən gözlərin istəyir yaşarsın.
Heçlik haqqında fəlsəfi gaplardan
Mən bir vaxtlar dostlarım arasında «mələk sifətli, cod xasiyyətli” epiteti verdiyim Aqşinin romanını indi elmi-akademik bitdə-bitdəliklə araşdırmaq halında deyiləm, gənc olsaydım, halında olardım. Onun üçün də Aqşinin mətnini ordan-burdan dilləndirdiyimə görə qüsura baxmayın. Aqşin də baxmasın.
«Heçlik» dedim, yadıma düşdü. Romanın ikinci yarısında şairlə fizik Lütfi müəllimin söhbəti verilib. Orada Lütfi müəllim Kabbalaya söykənib Tanrının varlıqdan qabaq heçliyi yaratdığını söyləyir (əslində, Tanrı özü eyn sof, yəni sonsuzluq, heçlik olduğundan heçliyi yaratmır, çünki ilkində özü heçlikdir). Bu konu, yəni heçlik və varlıq ilişgisi, əslində, indiki fəlsəfi düşüncə üçün təzəlik dadın itirib. İndi savadlı adamların çoxu bilir ki, Dao fəlsəfəsi də, Parmenid də, Platon da, Plotin də, Sufizm də, çağımızda isə Haydaqa da (Haydeqer də) bu və ya başqa yozumlarda, kontekstlərdə Heçlikdən hansısa çıxarışlar ediblər. Əslində, çağdaş fizika da qara deşik, qara materiya, qara enerji ideyaları ilə Heçlikdən nələrisə qaynaqlandırır.
Bədii əsəri Empedokl, Lukretsi Kar, Əttar, Sartr kimi fəlsəfi ideyaların ruporuna çevirməyin tərəfdarı olmayan Aqşin Yenisey romanında bu baxımdan bir az suça batsada sözlərinin arasından birdən Lütfi müəllimin dili ilə etgiləndirici fikir söyləyir: Tanrı üçün heçliyi yaratmaq varlığı yaratmaqdan daha çətin olub.
Əslində, bu, absurd cümlədir. Çünki heçliyin hissələri yoxdur ki, onları düzüb-qoşub varlığa çevirəsən. Varlıq nədir? «Özümdən diddiklərim» (Qanun, 2022) kitabımdan deyim: nəsə ilişgilər şəbəkəsinə v a r a n da v a r l ı ğ a çevrilir. Örnəyin potensial nəsə sözlərin şəbəkəsinə (mətnə) varanda varlıq qazanır. Heçliyin isə qırnıqları, hissəckləri yoxdur ki, onlar düzlənsinlər. Bu anlamda heçliyi yaratmaq olmaz, hətta Tanrı da yaradammaz. Bu anlamda potensial olan, imkan deyilən nəsə tam olmayan, tam yoxluq deyil, olqusu olanların zərrəciklər cəngəlliyndə gizlinə səpələnmiş nəsələrdir ki, bəlli, gerçək olmaq üçün oradan çağrılıb strukturlara, ilişgilər şəbəkəsinə varmalıdırlar (paylanmalıdırlar). Aqşin deyəndə ki, müəllif öz mətnini yaratmazdan qabaq öz heçliyini yaratmalıdır, nə deyir? Allah bilir. Bəlkə potensiallar cəngəlliyinə girib oradan mətnini çıxaran, bundan fokus-pokus yapmaqla tamaşaçıları heyran edən təlxəyin-klounun kayfını alan müəllifi deyir? Aydın deyə bildim? Deyə bilmədimsə, bilin, Aqşinin romanında belə söyləmlər, yəni narrativlər «itinə tökdür» və onların musiqisidir həmin söyləmləri əlləm-qəlləm saymağa qoymayan.
(Arif oxuculara bunu açmağa gərək olmazdı, ancaq ədəbi dili sərt cızıqlara salmaq istəyənlərə deməli olursan ki, yüksək üsubla qaba üslubun bədii ədəbiyyatda oynaması gözlənilməzliklər verir. Buna ədəbi əsər haqqında söhbət-resenziyaya can vermək üçün də əl atmaq olar. Mən də əl atdım ki, Aqşinin romanındakı vulqar sözləri təmizə çıxarmağa bəhanəm olsun: romandan «götünü arı sancmış uzunqulaq» deyimi keçir. Mən «Oğuznamə»dəki «Rum arvadının götü dadlı olur» deyiminin etno-kulturoloji anlamlarından o qədər etgilənirəm ki, ədəbi dildə «göt» sözü daha diksindirmir məni. Bir də axı Dədə Qorqudda alnına yumruq vurulan kəlin «götün-götün getməsi var»! Aqşin söyləm axınınına çox ağıllı dozada vulqar sözləri buraxır. Nə yaxşı ki, Rasim Qaracanın «Azərbaycan arqo deyimləri» kitabı var. Onun materialında Azərbaycan söyüşlərinin kulturolojsini araşdırmaq olar. Məsələn, bu sualın da cavabını tapmaq olar ki, niyə erməni, gürcü dilləri azəri söyüşlərinə belə duyğundurlar?).
Elmdə qafiyələr
20-22 il bundan qabaq Şahbaz Xuduoğlu və Aqşinlə birlikdə dostum Fəxrəddin Bağırlının bağında qonaq idik. O çağlar Aqşinin istedadından çoxlu sözlər eşitmişdim, bu istedadı heç cürə onun mələk sifətlə söylədiklərindən çıxara bilməzdim, çünki elə bir ağıllı nəsnənin söhbətini də aparmırdıq. Ancaq Aqşinə heyran olanlar mənim gözümdə elə nüfuzlu idilər ki, yalançı büt yaratdıqlarını ağlıma gətirə bilməzdim. Fəxrəddinin villasının qabağndakı çəmənlikdə damalar cızan yolcuqlarla ora-bura gəzişəndə Aqşindən soruşdum: sənin şeirlərini sevirlər, deyə bilərsən onlar başqalarının şeirindən nədə fərqlənir?
Dedi, mən şeirdən qafiyəni götürmüşəm. Bu, yadıma Kamal Abdullanın bir aforizmini saldı: şairlər var ki, narkoman iynəyə oturan kimi qafiyələrə oturublar. Aqşinə deyəndə ki, Rəsul Rza, Vaqif Səmədoğlu, Ramiz Rövşən də şeirlərini qafiyədən təmizləyiblər, məncə, söyləmişdi ki, məndə qafiyə düşüncənin qafiyəsidir.
Bilmirəm, bəlkə belə deməmişdi, ancaq müəllif söyləmlərində düşüncələrin qafiyəsi, Dədə Qorqudsayağı paralelizmlər «Hərflərin Vahiməsi» romanına sayrışan ritmlər vermişdir. Bu narrativlər nə şeir, nə Quransayağı səc olmasalar da oxunun gedişində birdən səndə şeirsayağı nəyisə oxumağının duyğusunu yaradır – onlar nəsr olduqları yerdə birdən şeirin ləzzətini verirlər («Narrativ» termininin ədası və ədəbazlığı getdikcə bayağılaşmağa başlayıb, ancaq hələlik onu işlədirəm ki, «söyləm» sözünə də elmi işığını salsın. Amerikan ədəbiyyatşünası Heyden Uvayt «Diskursun tropikləri» kitabında «narrasiya»nı termin kimi yeniləyəndə ondan itələnmişdi ki, hətta elmlər də dünyanı əhvalatlar zəncirində, biçimində, yəni narrasiyada danışmalı olurlar. Mən «söyləm» deyəndə dünyanı olaylar dilində və ardıcıllığında söyləməyi deyirəm).
Romandakı «sənətin ürək həqiqətini çörəyin həyat həqiqətinə qurban verilməsi» deyimi buna örnək. Elə mənim bu yazımda «varmaq»dan «varlığı» çıxarmam da qafiyə, parallelizm prinsipinə söykənir. Bir vaxtlar elmi düşüncədə qafiyələrin rolu haqqında məqalə yazmışdım. Qoy oxucu Aqşinin narrativlərində qafiyədən danışanda bu axırıncının hətta humanitar elmlərdə də gücünün olmasını yadında saxlasın. Romandan örnək: «Evlənənə qədər yalnız xahiş, evlənəndən sonra yalnız əmrlə danışan, evlilikdə «göyçək Fatmadan» «erkək Fatmaya» metamorfoz edən arvadının qeybdən gələn səsini eşidən şair…».
«Hərflərin vahiməsi»ndən səpələnən semantik qığılcımlar
Tanrı ideyasına metafizik qırım verən «qeyb aləmi» (bilməyənlər bilsin ki, «transendent» onun sinonimidir) Aqşinin narrativləri ilə romana baməzə, parodik «duz dənələri» kristalları səpələyir. Şairin arvadı vizual yöndən gah haradansa çıxıb yeriyən paltar kimi peyda olur, gah da qaranlıqdan, görünməzlikdən gələn səs kimi eşidilir. Özü də sözlərindən görünür ki, hər şeyi bilir, Cırtullanın şairə nə dediyini, nə qədər pul verildiyini də bilir. Aqşində nəyisə görükdürən «fırça» çox vaxt iri yağlı şırımlar salmır, fırçanın ucu nəyisə nəmbənəzik sezdirir. Gülüş də nəmbənəzik cizgilərdən qığılcımlanır. Dilimizdə (deyəsən, rus dilində də) «duz» sözünün mətnlə, sözlə bağladılması namnazik yumoru bildirmək üçündür. Basdırma ətə səpələnmiş duz kristallarının soyuq parıltısını göz qabağına gətirin. Aqşinin söyləmlərinin duzu da mətnin «ətində» belə soyuq parıltılar verir. «Cırtulla» ayamasının duzunu dadaq: mənasız şeirləri ilə redaksiyaları qapı-qapı gəzən bu adama axırda bir redaktor deyir ki, çox mənasız şeirlərdir, yazırsan. Adam qayıdır ki, bəs onda bu qədər şeiri neyləyim? Redaktor deyir, cır, tulla!
Sualın duzunu və cavabın duzunu duydunuzmu?! Bu guya-şair elə bil vərəq-vərəq gic şeirlər yazmayıb, hansısa detalı bir az nöqsanlı unitaz düzəldib. İndi soruşur ki, bəs bunu neyləyim?
Cavabın duzu: «Cırtulla»dan qafiyə kimi «Cərulla» (qutsal yerin qonşuluğu) sözü qulağa gəlir. Ta əzəldən mif olan yerdə mifə parodiya da yaranıb və bu parodiya mif yaradıcılığının paralel gedən qaytanı olub (trikester-fırıldaqçı mifik qəhrəmanın parodiyasıdır). İlkində «Cırtulla» və «Cərulla» qafiysi parodik cütlük kimi mənim qavrayışımı tutdu. Sonra isə bildim ki, bu adam Cırtulla-79 ayamasını qazanıb. Cırtulla 80-nin də olduğunu biləndə ajan 007 nömrəsini daşıyan Ceyms Bond yadıma düşdü. Bu anışmanın nə söylədiyini axtarmayacam. Gümanım var ki, başsız, yəni başlardan dişarıda düşüncə apparatı kimi işləyən «Hərflərin vahiməsi» bu haqda kültür fəzasına nəsə atacaq. (2003-də «Qanun» nəşriyyatında çap etdiyim «Azərbaycan nəsnələrindən sezilən nəsələr: nəsnələrlə nəsələr arasında» kitabımın bir ideyası o idi ki, yazılıb üzə çıxmış, yəni düşünən konrket başdan aralanıb uzaqlaşmış mətn dörd tərəfinə türlü bilinmələr şüalandırır və bu anlamda başsız düşünüş aparatı kimi işləyir).
Romanın ilk səhifələrindən görünür ki, Aqşin Yenisey əsəri üçün tarixi əskilərə çatan «hökmdar və şair» konusunu seçib. Üzdə belə görünür ki, çağdaş Azərbaycan üçün bu konu aktuallığını itirib. İndi hansı yazarın, şairin qələmi yuxarıları elə qorxudur ki, onu pulla ələ alsın?! Ancaq Aqşin konunun əyninə elə detalları, anlamları, konnotasiyaları geyindirir ki, o metaforlaşıb min başqa nəsnələri bildirməklə yeni aktuallıq qazanır. Örnəyin, yaradıcı adamın pulsuzluğu (hətta sabun almağa pulunun olmaması), nisyə dəftərində adı, banka borcu hamımızın pul həsrətimizi yadımıza salıb konunu ürəyimizin dərdinə bağlayır. Şəxsən mən bir neçə dəfə şairin pulun olmaması ilə bağlı düşüncələrini və duyğularını oxuyanda özümlə eyniləşdirmə aparıb utandım, xəcalət çəkdim. Konunun «Master və Marqarit» romanı ilə gah uzaqdan, gah yaxından səsləşməsi onun sxematiklikdən çıxmasının nədəni olur. Zibillikdə kitab oxuyan, şair haqqında düşüncələr yürüdən Begemot Bulqakovun ünlü romanının səhifələrindən «Həriflərin Vahiməsi»nə düşən alleqoriyadır. Açımı üçün özümə əziyyt vermədim. Umuram ki, «Hərflərin vahiməsi» və «Master və Marqarit» arasında paralellər haçansa ağıllı araşdırmanın hədəfi olacaq. Məni isə dərininə getmədən də Begemot əski tanışım kimi məzələndirdi.
Həmişə gizli xidmətlər tərəfindən pusulduğuna inanan küçə filosofu ilə də özümüzü identifikasiya etməyə tarixi əsas var. Sovet dönəmini yaşamış bizlər üçün bu paranoya xəstəlik səviyyəsində olmasa da hər haldı çoxumuzda qalıb. İndinin özündə belə, yuxarılardan danışanda səsini qısan, sək-səkə ilə sağa-sola baxan adamlar az deyil.
«Hərflərin Vahiməsi» elə yazılıb ki, bir çox deyimləri İnternetdəki hiper-linkləri andırır. İçinə gir, min yozuma, min budağa çıx. Bunları bir məqalədə yığıb-yğışdırmaq olası iş deyil. Roman, əslində, böyük deyil. Ancaq, vay dədə, nə qədər nəsnələr ona yığılıb! Ömər Xəyyamla, Ağaoğlunun portreti ilə söhbət, Tarkovskinin filmləri və Servantesin romanının fərqləri…Oruc zamanı tüpürcəyi udmaq olar, yoxsa qırağa tüpürmək lazımdır? Qrotesk isə ondan yaranır ki, guya bu gic darışma ortamında Bakıda tüpürmələrin statistikası o qədər artır ki, hətta tele-ekranlardan da izləyicilərin üzünə tüpürcəklər sıçrayır.
Romandan mənim uçun ən sarsıdıcı yer din fanatiklərinin yazıçını bıçaqlayb öldürməsi xəbəridir. Aqşin bu olayın çağımız üçün anaxronizmini göstərmək üçün Ortaçağın küçələrini, karvansaraları, bazar səs-küyünü ikişər ekspozisyon biçimində Bakının görüntüsünün üstünə qoyur, ancaq heç bir yerdə öldürülən yazıçının Rafiq Tağı olmasını demir. Desəydi, yazını korlayardı, çünki bədii söyləm publisisitik qəzet məqaləsinə çevrilərdi. Sonda romanın bu fəslində qulağıma gur səslə Mosartın ünlü rekviyemi gəldi.
Gördünüz, «Hərflərin Vahiməsi»ndə nə qədər linklər, assosiasıyalar, montajlar, nəsnələr, personajlar var?! Oxu zamanı hərdən ürəyimdə özümdən soruşurdum: Aqşin patrondaşındakı bütün güllələri burada atıbsa, başqa romanlarında neyləyəcək?!
Gördünüz Aqşin Yeniseyin romanındakı nə qədər nəsnələrdən və nəsələrdən dil tökdüm?! Ancaq nə qədər dil töksəm də indi düşünürəm, «Hərflərin Vahiməsi»ni dərindən açıb anlatmaq mənim gücüm çatası iş deyil. Başınızı ağrıtdımsa, bağışlayın.
