Kulis.az yazıçı-esseist Fəxri Uğurlunun “Mövlana Cəlaləddin Rumi və onun «Məsnəvi»si” məqaləsini təqdim edir.

Əvvəli burda

Bəqa mülkünün qanunlarıyla yaşayan aşiq bütün ziddiyyətlərin kəsişdiyi yerdə - gecəylə gündüzün, xeyirlə şərin, imanla küfrün arasında qərar tutur, çünki: “Hələ Adəm yaranmamışdan mən cənnətin keşikçisi idim”. Bu, elə bir məqamdır ki, burda xeyirlə şər arasında fərq itir, çünki bu məqam Varlığın xeyir-şər ikiləşməsindən, əlamətlərlə tanınmasından, Varlığın müxtəlif ölçülərə, çərçivələrə salınmasından əvvəl gəlir: “Mən bu aləmə gəlməmişdən əvvəl də vardım. Mən nə aşağıda, nə də yuxarıdayam. Aləm məndən aydınlandı, Adəm məndən təsvir olundu... Bu dünya da mənəm, o dünya da. İnsan da mənəm, cin də. Dağ da, səhra da mənəm. Sən məni eşqin şölələrində gör, mən eşq dilində söylənirəm...” (4-86). Gördüyümüz kimi, Nitsşenin ortaya atdığı və bir çox Qərb filosoflarının müdafiə etdiyi “bütün keyfiyyətlərin yenidən dəyərləndirilməsi” prinsipi hələ neçə əsr öncə sufi şairlər, mütəfəkkirlər, o cümlədən Rumi tərəfindən ortaya gətirilmişdi. Ancaq avropalılardan fərqli olaraq sufilər bu işdə reallıq ölçüsünü itirmir, zamanla hesablaşır, insan təbiətinin doğura biləcəyi səbəbləri, maneələri, ifrata varmaları nəzərə almaqla haqqa qovuşmağın zəruri konsepsiyasını hazırlayır, bunun üçün müəyyən normativlər, rituallar tətbiq edirdilər. Məsələn, bəlli olduğu kimi, sufilər haqqa çatmağı dörd mərhələdən (şəriət; təriqət; mərifət; həqiqət) keçməklə mümkün hesab edirdilər; bundan başqa, ilahi aləmlə birbaşa kontaktda, səssiz, sözsüz, danışıqsız ünsiyyətdə olmaq məqsədilə ekstaz vəziyyətinə gəlmək üçün dini rəqslər (mövləvilər buna səma deyirdilər) icra edirdilər; deyilənlərdən savayı, hər hansı sufi qardaşlığının üzvlüyünə qəbul olunan şəxs uzun illər öz mürşidinin sədaqətli qulu, bütün əmrlərə sözsüz tabe olan mürid olmalı, mürşidinin simasında Allahı görməli, hər əziyyətə qatlaşmalı idi. Məsələn, Cəlaləddin Ruminin cəmiyyətinə daxil olmaq istəyən, yəni mövləvi olmaq istəyən şəxs min bir gün sınaqdan keçirilirdi: 40 gün mehtərlik edir, 40 gün ayaqyolu təmizləyir, 40 gün su daşıyır, 40 gün həyət süpürür, 40 gün odun yarır, 40 gün aşpaz işləyirdi və s. Yalnız bu cür əzablı sınaq dövrünü keçəndən sonra mürid cəmiyyətə qəbul olunur, dərviş xirqəsi alırdı (14-214).

Beləliklə, eşqdən savayı bütün ölçülərin, bütün dəyərlərin itirildiyi məqama, həqiqət məqamına gəlib çıxan aşiq ilahi harmoniyaya qoşulur. Artıq onun təbiətini, ovqatını kosmik səbəblərdən kənarda açıqlamaq mümkün deyil, o, buddistlərin təbiriylə desək, nirvana (ilahi sakitlik) vəziyyətinə gəlir. Dünyanın bütün qıraq səsləri onun qulağından yan keçir, o öz içində bütün əbədi qanunları bərpa edib, kainatın bütün tarixi haqqında onun ruhuna yığılan informasiya bütün aydınlığıyla yaddaşa və idraka təslim olub. Tanrı sorağıyla göyün dərinliyinə göz gəzdirməyə daha onun ehtiyacı yoxdur: “Siz ey Allahı mavi göylərdə arayıb-axtaranlar, əl çəkin bu axtarışdan, siz Ondasınız, O da sizdədir...” (9-320). İndi o bütün sualları yalnız özünə verir, onun bütün suallara cavabı var.

Beləcə, dünyanın hələ xeyir-şərə, rənglərə, səslərə, ölçülərə bölünmədiyi məqama - öz başlanğıcına dönən aşiq yenidən bütün ziddiyyətləri özündə barışdırır (Evklid deyirdi ki, hardasa paralael xətlər də kəsişir), bununla da rasional təfəkkürün üzünə qapılarını bərk-bərk bağlamış əbədi sualları Əbədiyyət qarşısında böyük heyrəti və sevgisiylə gizli qalmaq “zövqündən” məhrum edir. Yeri gəlmişkən, belə əbədi suallardan biri və yəqin ki, birincisi olan, bütün qalan sualları, ziddiyyətləri öz ətrafına yığan xeyir-şər qarşıdurmasına Mövlananın münasibəti “Fihi ma fih”in 46-cı bölümündə çox gözəl açıqlanıb. Rumi deyirdi ki, Allah xeyiri də, şəri də özü yaradıb, fəqət yalnız xeyirə razı olur. Daha sonra fikrini belə açıqlayır: xeyiri buyurmaq, şəri yasaq etmək üçün şər törətmək istəyən bir kimsənin olması şərtdir. Belə bir varlığın olmasını istəmək əslində şərin özünü istəmək deməkdir. Bəli, bu mənada Allah şəri də istəyir, fəqət yalnız buna görə istəyir ki, xeyirin şər üzərində qələbəsini bütün aləmlərin gözü qarşısında nümayiş etdirsin. Hədislərin birində Tanrının dilindən belə deyilir: “Mən gizli bir xəzinəydim, özümü tanıtmaq üçün aləmləri yaratdım”. Daha sonra Mövlana buna bənzər bir neçə örnək gətirir: müəllim biliksiz adamların olmağını arzulayar, ancaq onların savadsız qalmasını istəməz, əks halda öyrətməyə də can atmazdı; həkim xəstənin olmasını arzulayar, ancaq xəstəliyin xəstəyə güc gəlməsini istəməz, əks halda xəstəni sağaltmağa cəhd eləməzdi; sərkərdələr də beləcə, düşmən ordusunun gəlməsini arzulayarlar, ancaq düşmənə basılmağı istəməzlər, əks halda qələbə çalmağa can atmazlar... Hər üç durum, hər üç hal insanın (konkret situasiyalarda müəllimin, həkimin, sərkərdənin) özünü dərk etməsi, öz gücünü, öz varlığını təsdiqləməsi prosesidir. Əvvəlki halda isə şərin ortaya çıxması, xeyirin şəri yenməsi - Allahın özünü dərk eləməsi, öz qüdrətini təsdiqləməsi prosesidir və deməli, dünyanın, insanın, tarixin mənasını, mahiyyətini, məqsədini də bundan kənarda axtarmaq lazım deyil. Xatırlatmaq istərdim ki, Rumi bu məsələni böyük alman filosofu Hegeldən nə az, nə çox, düz altı yüz il əvvəl ortaya gətirib. Yeri gəlmişkən, XIX əsrin birinci rübündə Rumi əsərlərinin alman dilində “doğulması” bütün Avropada, başlıca olaraq Almaniyada böyük rezonans doğurmuşdu və çiçəklənməkdə olan alman poeziyasına, alman fəlsəfəsinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdi. Hegel “Ruh fəlsəfəsi” əsərində Rumidən söz açıb onun poeziyasından sitatlar gətirmişdi və elə buradaca sufizmlə induizmin eyniləşdirilməsinə, ağına-bozuna baxmadan bütün sufilərə, o cümlədən Mövlanaya “panteist” damğası vurulmasına etiraz etmişdi. Əfsuslar olsun ki, Hegelin bu xəbərdarlığını tədqiqatçılar sonra da qulaqardına vurdular (10-164).

Məsələnin bu cür qoyuluşundan Mövlana cəsarətli və mübahisəli nəticələr çıxarır: xeyir üçün şərdən gərəkli, iman üçün küfrdən gərəkli heç nə yoxdur. Şəri şər olduğu üçün diləmək çirkindir, fəqət şəri xeyir üçün diləmək çirkin deyil. Tanrının yaratdığını məhv etmək şərdir, fəqət cüzi şərdir; bunun qarşılığında, tutalım, bir xalqı, bir eli ölümdən qurtarmaq böyük xeyirdir... Tarix boyu saysız-hesabsız dartışmaların predmeti olan və əslində bu günəcən öz həllini tapmamış xeyir-şər probleminə Cəlaləddin Ruminin münasibəti ətrafında uzun-uzadı mübahisə də açmaq olar (irəlidə görəcəyik ki, Mövlana özü “Məsnəvi”də dəfələrlə bu dünyagörüşün əsaslarını sarsıdıb), ancaq xırdalığına varmadan bunu demək istərdim ki, bu tezis yüz illər boyu bir çox Şərq və Qərb filosoflarının konsepsiyasında özünə yer alıb: kiçik pisliyə görə böyük yaxşılıqdan imtina etmək - böyük pislik etmək deməkdir. Bir də bunu xatırlatmaq istərdim ki, tarix boyu çox qılınclar, çox-çox cəllad baltaları da məhz bu fəlsəfi tezislə itilənib...

Cəlaləddin Rumi deyirdi ki, Allah insanı hər nəfəsdə yenidən yaradır. O bu qədər zəhmətkeş, yorulmaz, yaratdığından, işindən, sevgisindən bu qədər ilhamlanan Tanrının qanadı altında öləcəyinə inanmırdı. Bu həsrətlə, ayrılıqla silahlanmış, ehtirasla, üzüntüylə, əzabla yüklənmiş dünyaya, bu qorxu, nifrət, yalan səltənətinə bir də qayıdacağına, yer üzünə bir də enəcəyinə o inanmırdı: “Hər zərrəm könlü yaralı bir aşiq deyilmi? Torpaq olduğum zaman da torpağımın hər zərrəsi bir aşiq olacaq. Hansı tozdan bir səs eşitsəniz, bilin ki, o toz mənim torpağımdandır”. Ölümündən bir az qabaq diqtə elədiyi qəzəlində isə deyirdi: “Cənazəmi görəndə “ayrılıq-ayrılıq” demə, bu mənim görüş günümdür. Məni məzara göməndə “əlvida!” deməyin, batmağı gördünüzsə, doğuşu da görün. Günəşə, Aya batmaqdan nə ziyan gəlir ki?! Məzar həbsxana deyil, canın həbsdən qurtulmasıdır. Yerə hansı toxum əkildi də, bitmədi?.. Bu tərəfdə ağzını yumdunmu, o tərəfdə aç. Çünki artıq hay-küyün məkansızlıq aləminin boşluğundadır” (4-93).

Rumi haqlı idi, o ölmədi. O toxum bitdi, böyüdü və bütün kainata, ən uzaq qalaktikalara, ulduzlaracan kök atdı. Hər halda, bu yazını yazdığım anlarda mən buna möhkəm inanıram.

“Məsnəvi”

Deyilənə görə, bir gün Cəlaləddin Rumini kölgə kimi izləyən müridi Hüsaməddin ustadına deyir: “Mövlana, dərsdə və söhbətlərinizdə tələbələrə öyrətdiyiniz həqiqətləri özündə birləşdirən bir kitab, Sənayinin və Əttarın poemalarına bənzər nəsə bir əsər yaza bilməzmisiniz?” Mövlana həmin andaca heybəsindən bir kağız çıxarıb yazdığını Hüsaməddinə oxuyur. Bu, “Məsnəvi”nin başlanğıcı, “Neyin nəğməsi”nin ilk 18 beyti idi.

“Məsnəvi” Rumi yaradıcılığının zirvəsi sayılır. Əlbəttə, bu birincilik əsərə bədii keyfiyyətlərinə görə yox, fəlsəfi-psixoloji tutumuna görə verilir. Tək-tək istisnaları çıxsaq, Mövlana bu əsərdə misranın poetikası üzərində çox da durmur, yəni bunu qarşısına məqsəd qoymur. “Divani-Şəms”dən fərqli olaraq Rumi “Məsnəvi”də rəmzlərə, alleqorik deyim tərzinə ilahi təmasdan yaranan hisslərin - sevgisinin, heyrətinin, kədərinin, qüssəsinin şəklini çəkmək üçün yox, öz ideyalarını, konseptual fikirlərini ifadə eləmək üçün əl atır. “Məsnəvi” sonralar bir neçə əsr şərqin ən böyük şairlərinin, filosoflarının istinadgahı oldu. Böyük sufi şair Əbdürrəhman Cami (1414-1492) bu poemanı “fars dilində Quran” adlandırmışdı (14-225). Məhz bu kitab çox keçmədən “sufizmin ensiklopediyası” adını aldı və sonra bu “titul” Mövlananın özünə şamil edildi. Şərqdə heç bir sufi yazısı “Məsnəvi” qədər yayılıb təbliğ olunmayıb. Əsərin orijinalda 500-dən artıq əlyazması günümüzə qədər qorunub saxlanıb. 25632 beytdən ibarət poema həcminə görə “İliada” və “Odisseya”nın cəminə bərabərdir; “İlahi komediya”dan iki dəfə böyük, “Şahnamə”dən isə iki dəfə kiçikdir.

Əsərin yazılma tarixi haqqında da bir-birindən fərqli fikirlər söylənib. Çoxluğun gəldiyi və daha dəqiq olan nəticə budur ki, “Məsnəvi” 1258-ci ildən tez olmayaraq yazılmağa başlanıb və 1261-ci ildə birinci bölüm tamamlanıb. Bundan sonra Hüsaməddinin ömür-gün yoldaşının vəfatı ilə bağlı olaraq işdə iki illik fasilə yaranıb və yalnız 1263-cü ildə onlar yenidən yarımçıq yazının üstünə qayıdaraq uzun illər fasiləsiz işləyiblər. Sonuncu, altıncı dəftər 1270-ci ildə tamamlanıb. Beləliklə, Mövlana ömrünün 12 ilini bu kitaba bağışlayıb.

Yuxarıda deyildiyi kimi, “Məsnəvi” fəlsəfi-didaktik səpkili alleqorik mənzum hekayələrin toplusudur. Kitabın içində bir neçə hekayənin eyni bir süjet xətti boyunca düzülməsi və məzmunca bir-birini tamamlaması hallarına da rast gəlmək olur. “Məsnəvi”dəki hekayələrin mövzusu ən müxtəlif qaynaqlardan - el arasında hətta bu günəcən dolaşmaqda olan rəvayətlərdən, hind, çin, fars, ərəb, türk və başqa xalqların folklorundan, müxtəlif yazılı mənbələrdən və bir də müəllif təxəyyülündən gəlir.

“Məsnəvi” fikir poemasıdır. Bu əsəri bəzən “Gizli mənalar poeması” (“Məsnəviyi-mənəvi”) də adlandırırlar. “Məsnəvi”nin poetikası əqli poetikadır. Yəni burda hər bir obrazın, simvolik süjetin, hər bir alleqoriyanın arxasında yaxşı mənada bir məqsəd, hansısa gizli məna, mistik yola bələdçilik istəyi, təsəvvüf elminin doğurduğu hansısa bir suala cavab durur.

Davamı burda

• Bəstəkarlar İttifaqının 90 illik yubileyi qeyd olunub
• Azərbaycanlı dizayner Ankarada mükafata layiq görüldü
• Müğənnilərimizdə nə baş verir?