Kulis.az tənqidçi Bəsti Əlibəyli ilə müsahibəni təqdim edir.

- Bəsti xanım, niyə görsənmirsiniz? Əvvələr “525-ci qəzet”də çox məhsuldar idiniz...

- Bir müddət “525-ci qəzet”in çox fəal ədəbiyyat yazarlarından biri oldum. Amma sonra sözün əsl mənasında dayandım. Çox böyük bir dövrü tələm-tələsik əhatə elədim. Tənqidçinin vəzifəsi mühitə istiqamət vermək, seçib təqdim etməkdir.

Ədəbiyyatımızın simasını cəmiyyətə tanıtmaq baxımından mən bu işi demək olar ki, tələm-tələsik etdim. 10 il ərzində mən o dövrü əhatə edib, bitirdim. Dayanmağımın əsas səbəbi o oldu. Mənə elə gəldi ki, davam etsəm vicdanıma xilaf çıxacam.

- Tükəndiniz yəni...

- Küskünlük də var idi..

- Kimdən küsmüşdünüz?

- Nə deyim? Bizim cəmiyyət, ədəbi camiə yeniliyi qəbul etmək istəmir. Yeni baxışla fikir söyləyəndə onu həzm edə bilmirlər. İndi 70-ci illər deyil ki? Aydın Məmmədov sovet qəliblərində fərqli fikirlər deyəndə onu da qəbul edə bilmirdilər.

- Deyirsiniz ki, sizi də qəbul edə bilmədilər?

- Ədəbi tənqidlə məşğul olan hər kəsə minnətdaram. Hamını minnətdarlıqla xatırlayıram. Yazıçı öz bioqrafiyasına, tənqidçi isə ədəbiyyata işləyir. Ümumi yükü dartan qoşqu vasitəsidir. Sovet tənqidçisi dövlətdən maaş alırdı, ödül alırdı, imtiyazlar alırdı. İndiki tənqidçilər isə könüllü döyüşçüdür. Bütün maklaturanı əhatə eləmək mənim borcum deyil. Maklatura haqqında hər zaman susmuşam. Hətta yaxın dostlarım buna görə məndən küsüb.

- Bəlkə ad çəkək? Kimlər sizdən küsüb?

- Ad çəkmək istəmirəm. Mən skandallardan ən çox çəkinən adamam. Yazı adamı Azərbaycan ədəbiyyatında müftə çalışan, yedək atı kimi bir şeydir. Ona görə də hər qələm adamının yazdığında mütləq işıqlı bir şey var. Amma biz qaranlıqda iynə axtarmırıq axı. Mən kompakt mövqeyi olan şairi mütləq işıqlandırmışam. Bu gün ədəbiyyatdakı kütləvilik, heç zaman olmayıb.

- Kütləviliyi necə qiymətləndirirsiniz; müsbət, yoxsa mənfi məqam kimi?

- Müsbət mənada belə qiymətləndirə bilərik ki, Peterburq tikilənə qədər yüz minlərlə insan orda həlak olub. O sümüklərin üzərində Peterburq qurulub. Ədəbiyyat da belədir. Piramidanın aşağısında çoxlu kərpiclər olur. Əsas, epoxanı kimin irəli aparacağıdır. Bu yaxınlarda roman müzakirələri keçirildi. Mən Əsəd bəyin adını sayğıyla çəkmək istəyirəm, bu müzakirələri aparırdı. Sonra sizin sayt sorğu keçirdi, İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür”ü, İsa Muğannanın “İdeal”ı və Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” çox səs toplayan əsərlər oldular. Amma 60-cı illərdən bu yana çoxlu roman yazılıb. Elçin Əfəndiyevin sözü olmasın, bizim roman təsərrüfatımızda minlərlə roman var. Bu mənim seçimim olmasa da, sayğıyla yanaşıram. Sözsüz ki, başqa gözəl romanlar da var. Kütləvilik də belədir. İsmayıl Şıxlını da, Yusif Səmədoğlunu da müəyyən proses ortaya çıxardı. İsa Muğanna isə özü bir proses oldu. Hər kəsə sayğı duymaq lazımdır. Amma yazanın vicdanı olmalıdır. Yaxşı oxucu olmadan, yaxşı tənqidçi olmaq, öz yazdığını kəsib-doğramaq mümkün deyil. Bu gün yazar toplumundan bir təmənnam var ki, öz yazdıqlarına qiymət versinlər və sonra mətbuata çıxarsınlar. Bir balaca dolanbac gəldik. Mən bu məsələləri, yönləri, sistemləri əhatə elədim. Sonra baxdım ki, çox da tələsmişəm. Bir çox rəylərimdən də gördüm ki, “Quran” ayəsi söyləməmişəm. Ürəyimin böyüklüyündən çox şişirtmələrə getmişəm.

- Sizin “Quran” ayəsi söyləmək iddialarınız var idi ki?

- Əstəğfürullah. Mən “Quran” ayəsi söyləmirəm. Elə adamlar var ki, bir sətrini qaralayırsan, deyir mənim qolumu niyə kəsirsən? Hətta bu gün “Quran”ı da təftiş edən, araşdıran var. Bizim xəstəhal yazarlarımız elə bilir ki, yazdığı “Quran” ayəsidir. Amma insan hislərinə uya bilər. Tənqiddə də romantizm, idealizm var. Mən özümü təftiş edəndə 700-800 səhifəlik yazılarımın içərisindən yalnız 30 faizini seçə bildim. Arxivimdən də atdım onları. Yazmışam, halalları olsun. Amma istəmirəm kitabımda olsun, gələcək nəsilə ötürülsün və məni məzəmmət etsinlər.

- Zəif yazılardır, o yazılar?

- Zəif yazılar deyil. Sadəcə mən bəzi zəif yazarları şişirdib təqdim etmişəm. O vaxtkı təxəyyülüm elə idi. Vicdansızlıq etməmişəm...

- Söhbət kimdən gedir? Gənc yazarlardan?

- Yox, yox! Doğrudur onlara birmənalı münasibət yoxdur. Mənim özümə də birmənalı münasibət yoxdur. Mən şairəmmi, tənqidçiyəmmi, jurnalistəmmi? Hərə bir cür baxa bilər. Gənclər arasında inqilabi təfəkkürlü yazarlar var. Onlara hər zaman hörmətim olub. Bir məqam var, həm demək istəyirəm, həm də yox. Bunu başqa yerdə deməyim daha yaxşı olardı. Amma bu fikri əslində hər yerdə demək olar. 2013-cü ildə AYB-dəki müsabiqədə sizin saytın baş redaktoru Qan Turalının “Polis qorxusuya öpüşmək” kitabı vardı. Orda 12-13 münsif üzvü vardı. Xeyli insan o kitabı oxuyub ürək ağrısı ilə təriflədi. Qan Turalı da devrimçi düşüncədədir. Mənim ürəyim ağrıdı ki, o kitab yer tutmadı. Orda bir esseistika nominasiyası olsaydı, o kitab yer tutacaqdı. İlkin olaraq müsabiqənin rəhbəri Kamal Abdulla idi. Mən ona da dedim ki, bu yazılardan qan fışqırır. Mən onun üzünü hələ görməmişəm. Özünü tanıtsa, bəlkə tanıyaram.

Məsələn eləsi olur ki, kitabını təqdim edir, rəy yazmağımı istəyir. Mən baxıram ki, bunun böyük hissəsi plagiatdır. Ordan-burdan götürüb, kitab edib. Mən plagiatı niyə yeni bir əsər kimi təqdim etməliyəm?

Kamal Abdullanın “Köhnə məhlə” adlı hekayəsi var. Bakının dağlı məhəlləsində yaşayan bir adam başqa bir yerdə yaşayır və sökülmüş məhəlləsinin xiffətini çəkir. İçəndə daha çox xatırlayır. Bir gün bu vəziyyətdə olanda dostları qoluna girib onu otaqda fırlayırlar və pəncərədən görünən şəhər işıqlarını göstərib deyirlər ki, bu sənin məhəlləndir. Bu günah deyil. O adam bununla rahat olur. Bu süjeti başqa formada, əsərlərin birinə mövzu ediblər və o əsər mükafat alıb.

- Hansı əsərdir?

- Deyə bilməyəcəyəm.

- Nədənsə çəkinirsiniz?

- Mənə dedilər ki, bu barədə yaz. Amma necə yazım?

- Axı niyə ad çəkmirsiz?

- Siz özünüz də bilirsiniz bunu. Sifarişçi qismində böyük adamlar ola bilər.

- Məsələn Anar?

- Əsla. Ədəbiyyatda öz yeri olan və oxucu kimi özünü oxumağı bacaran şəxsiyyətlər sifariş vermirlər. Anar özünü dəyərləndirən şəxsiyyətdir. Anarın ən yaxın dostu mənəm. Sifariş verənlər ədəbi prosesə dəxli olmayanlar ola bilər.

- İndi deyirsiniz ki, sizə sifariş verənlər olub, amma sifarişlə yazmamısınız?

- Bəli, yazmamışam. Oğurluq bildiyim mətn haqqında yaza bilmərəm. Yazsam barmaqlarımın onunu da kəsməliyəm. Sabah sən araşdırıb oxuyanda bunu deyəcəksən ki, bu əsərə niyə qiymət vermisən?

- Bayaq dediniz ki, ədəbiyyata yön verənlər, istiqamətləndirənlər. Orda kimləri görürsünüz? Təşkilati baxımdan yox, ədəbi baxımdan...

- Bir yaşlı nəsil, bir orta nəsil və gənc nəsil var. Aqşindi, Qismətdi, Qan Turalıdır, Ayseldir, Güneldir... Çox adlar çəkmək olar. Üç nəsil bu prosesin içindədir. Burda bir nəsil bitib, digəri başlamır. Dünyasını dəyişənlər də prosesin içərisindədir. “Qətl günü” prosesdən kənardadırmı? Prosesin içərisindədir. Bu üç nəslin hamısı prosesin içindədir. Anarın da, Ramiz Rövşənin də, Vaqif Bayatlının, Vaqif Səmədoğlunun da prosesə böyük təsiri var. Vaqif Səmədoğlu sosial şəbəkələrdə də fəaldır. Gənclərin sırasındadır. Ramiz Rövşən də gənclərin sırasındadır. Bir camiəni etkiləyə bilən əsər yazan hər kəs, prosesin içindədir. Gənclərin içində də çox istedadlıları var. Onlar haqqında da söz deyilib. Həmkarlarım Vaqif Yusifli, Əsəd Cahangir yazıb, mən də yazmışam. Prosesdə nəsil bölgüsü aparmıram. Böyüklər əxz edir, orta nəsil möhkəmlənir, cavanlar da öyrənirlər.

- Əsəd Cahangirin adını ehtiramla çəkdiniz. Amma o, müsahibələrindən birində sizdən möhkəm incidiyini nəzərə çatdırmışdı.

- O Əsədin mövqeyidir, bu da mənim mövqeyim. Onun təfəkkürü, mütaliəsi var. Çox məhsuldar yazır. Şəxsi məsələlər, salamı gec almaq, söhbətə gec qoşulmaq kimi xırda söhbətlərə görə ədəbiyyatın üstündən xətt çəkmək olmaz. Biz proseslərə nə qədər yön verə bilsək, o qədər faydalı olacağıq. Tənqid camiəsində olan hər kəsə böyük ehtiramım var.

- Məncə sizin paxıllığınızı çəkən tənqidçilər də var.

- Olsun. Salamın bir sözü var, “Öləsən bir düşmən sevindirəsən”. İndi bir az çəkilmişəm, qoy sevinsinlər. Kimisə sevindirmək də bir işdir. Hər kəsin bir hesabı var. Mənim vicdanım təmizdir. “Alma almaya bənzər ” filmində belə bir söz var: “Gedirəm dost, əlim təmiz, cibim təmiz.” İndi mən də ədəbiyyata gəlmişəm, gedirəm əlim təmiz, cibim təmiz, vicdanım təmiz. Davam eləsəm də, əlim təmiz, cibim təmiz, vicdanım təmiz davam edəcəm. Mənim içim şəfqətlə doludur. Qısqanclıq özünü bilməyənlərin işidir. Ədəbiyyat gündəmə yox, zamana ehtiyacı olan məsələdir.

- Deyirsiniz ki, içim şəfqətlə doludur. Amma çox adam sizi qəzəbli, əsəbi adam kimi tanıyır...

- Sadəcə vicdansızlığa, ədalətsizliklərə qarşı kükrəyişlərim olub. Özümü əsəbi insan saymıram. Amma duyğusal insanam. Bir çox şeylər də duyğusallığımdan qaynaqlanıb. Duyğusallıq mənə zərər verib. Əgər bu, kənardan da əsəbi adam təsiri yaradıbsa, mənim zərərimədir. Mən sizcə nə qədər əsəbi adamam? Amma görürsünüz ki, duyğusal adamam. Bu mənim yapımdır. Bu duyğusallıq həm də ədalət hissidir. Dostcasına münasibət göstərdiyim adamlar bəzən mənə başqa cür yanaşır. Bəzən deyirlər ki, bunun tənqidə nə dəxli var, bu publisistdir. Bu dartışmaların içinə girəndə adam özü olmur. Kim işiylə məşğul olursa, o qazanır. Sübut kitabdır, əsərdir. Dartışmalarda təcrid olunursan. Kimsə məndən bir obraz uydurursa, səhv edir. “Tənqidçi yoxdur, tənqidçi yetişdirmək lazımdır” deyənlər var. Bu necə olacaq? Olanı yox edib, yoxdan var düzəltməklə? Bu bir az qaranlıqdır. Var olanı sıxışdırırsansa, bu ədəbiyyata xidmət deyil. Kim “Quran” ayəsi deyir ki? Hər kəs öz zövqüylə, oxuduqlarından çıxış edir. Mən yaxşı oxucuyam. Ədəbiyyatı dəyərləndirə bilirəm və bundan artığına iddiam yoxdur.

- Müsahibənin bu yerinədək o qədər ümumi danışmısınız ki, mən başa düşə bilmirəm, siz kimi tənqid ediriniz?

- Siz deyirsiniz bəyənməyənlər, çevrəyə salanlar var. Siz onların adını deyin. Mən də cavab verim. Siz də ümumi sual verirsiniz. Belə adamlar varsa Allah onlara şəfa versin. Ədəbiyyatın ərazisi genişdir. İndi susmuşamsa, kimsə mutlu olubmu? Mən heç kəsin gedişinə mutlu olmamışam.

- Gənclərdən bir neçəsinin adını çəkdiniz. Amma nədənsə Seymur Baycanın adını çəkmədiniz.

- Siz sual vermədiniz, mən də çəkmədim. Deyim ki, Seymur Baycanla çox yaxşı münasibətim var. Bir müddət küskünlüyümüz oldu. Mən bir az ona qəzəbləndim. O məni tanımadan başqa fikir səsləndirmişdi. Mən ona kiçik qardaşım kimi əsəbiləşmişdim.

- Eşitmişəm hətta onu öldürmək istəmisiniz...

- Yox. Sadəcə ərkyana, qorxutmaq üçün belə bir fikir demişdim. Tam səmimi deyirəm ki, mənim heç kəsdən qorxum yoxdur. Elektron mətbuatda vəziyyət başqadır. Hərənin beş e-maili var və başqa adlarla saytda şərhlər yazır. Təhqir məni ağrıdır....

- Siz də Seymuru təhqir etmisiniz axı...

- Seymuru təhqir etməmişəm. Bunu kim deyibsə səhv deyib. Mən Seymurun yazılarını oxuyuram, çox yenilikçi düşüncəsi var. Qaraqanın “A” romanını oxuyana qədər gənclik haqqında bədbin idim. Amma bu romandan sonra gəncliyə sayğı duymağa başladım. Saman çöpündən tutub yüksəlməyə qüvvə var.

- Seymur Baycana da hörmətiniz “A” romanından sonra yarandı?

- Yox. Mən söhbətin Seymur Baycan üstündə qurulmasını istəməzdim. Səmimi deyirəm ki, xətrini çox istədiyim, qarşılaşanda səmimi görüşdüyüm insandır. Onun cəmiyyətə lazım olan devrimçi düşüncəsinə hörmətim var.

- Sizin düşüncənizə görə devrim nədir?

- Bugünkü cəmiyyətə lazım olan devrim qalmaqallar, yox yerdən qan çıxarmaqdır. Dövlətə lazım olan cütcü baba kimi düşüncələri torpağa toxumlar kimi səpməkdir. Bu pafos deyil. Azərbaycan dövlətçiliyinə bu lazımdır. Biz vulqarizmlə, erotikayla niyə ayaqlaşmağa çalışırıq ki? Dünyanın tullantıları gəlir Azərbaycana, arqolar gəlir.

- Ədəbiyyatda açıq-saçıqlığı qəbul etmirsiniz?

- Ədəbiyyata lazımdırsa, yerinə düşürsə. Yersiz arqo ədəbiyyat deyil.

- Yataq səhnəsini, hər şeyi çılpaqlığı ilə təsvir edirlər. Siz bunu necə qəbul edirsiniz?

- Gənclərdə bu var və deyirlər ki, niyə həyatın bir parçasını dəyişək, saxtalaşdıraq? Sən şəxsi həyatının cəmiyyətdə bilinməsini istərdinmi? Ədəbiyyatın arxasınca həyat gəlir, davranış gəlir. Sabah açıq-saçıqlığı həyatda görəcəyik. Bu gün hansı mahnı dəbdədirsə, bizim də ritmimiz onun üstündədir. Sənət hər şeyə aid olan bir şeydir. İnsanların yatağının astar üzünə çevrilməsi doğru deyil. Mətnin tələb etdiyi səviyyədə ola bilər. Bu sovet dövründə də vardı. Bəs insanın fantaziyası harda qalsın? Mən bir roman yazıramsa, oxucuya min roman ötürməliyəm. Ədəbiyyat oxucunun öhdəsinə qarşı buraxılan fantaziyadır. Mən çərçivənin əleyhinəyəm. Amma elə təfsilatlar var ki, bizim genimizə yaraşmır.

- Son illərə qədər Qazax zonasından daha çox şairlər yetişib. Son vaxtlar bu azalıb, məsələn Cəlilabad Qazaxı üstələyib. Mən bilən siz də Qazaxlısınız...

- Mən Tovuzluyam. Amma deyim ki, çox usta suallar verirsən. Ədəbiyyatımızın böyük bir periodunun Qazax zonası, Qərb zonası ilə bağlı olmasının kökləri dərindir. Bu gedib Qori seminariyasına qədər çıxır. Ordan yetişən insanlar Azərbaycanı təsir altına aldı. Sufilik də orayla bağlıdır. Adamların fitri istedadı başqa, ocaq ora bağlıdır. Orda sistemin təsiri var. Məscid hardadırsa, azan orda oxunacaq.

- Bəs son vaxtlar niyə o bölgədən populyar imzalar çıxmır?

- Məsələn, Məmməd İsmayıl. Oturub Türkiyədə, təkcə o bölgəni deyil, Azərbaycanı, Türk dünyasını içinə alan bir şairdir.

- Məmməd İsmayıl yaşlıdır. Cəlilabaddan isə son zamanlar böyük istedadlar çıxıb. Təkcə iki nəfərin Salam Sarvan və Aqşinin adını çəkmək kifayətdir məncə...

- Aqşin çox istedadlı oğlandır. Şeirlərini daha çox dəyərləndirirəm. Salam haqqında sözümü demişəm. Salam prosesin içində proses ola bilən, özündən törəyən, böyük şairdir. Onun birləri bütöv romanları içinə alır. XIX əsrdə bütün ədəbiyyatımız Şirvana baxırdı. İnsan torpağın məhsulu deyil, təfəkkürə, ocağa bağlıdır. Şirvandakı məktəblər, məclislər bütün ədəbiyyata təsir edirdi. Bir müddət bu missiyanı Qərb bölgəsi daşıdı. İndi Cəlilabad daşıyırsa, nə gözəl.

Bu yarışma deyil. Prosesin içində hər yerdən adam var. Məncə bu xırda dartışmadır. Qərb bölgəsinin zəifləməsi ədəbiyyata aid deyil. Ədəbiyyat daha böyükdür. Bölgə təfəkkürü ədəbiyyata aid deyil. Bunun nə dəxli var? Markesi hamı ağladı. Markes təkcə Kolumbiyanın yox, həm də mənim yazıçımdır.

- Bəs qazaxlıların bir-birinə dəstək verməsinə necə baxırsınız? “Qazaxşina” anlayışını necə qiymətləndirirsiniz?

- Bu gün ədəbi camiədə bir-birini dəstəkləməyən bir bölgə varsa, o da Tovuz bölgəsidir. Digəri Qazax bölgəsidir. Toyda, yasda qucaqlaşmaq başqa, ədəbiyyat başqadır. İsa Muğannanı Mehdi Hüseyin dəstəkləyib, İsa Muğanna İsmayıl Şıxlını dəstəkləyib.

Mənim qardaşım cəmiyyətə zidd adam olsa onu dəstəkləmərəm. Elə bir şeyi mən dərimlə hiss edirəm. Bu gün bir-birinə dayaq olmayan region Tovuz-Qazax bölgəsidir. Bizim tərəflərdə xor oxumağı sevmirlər. Kim bunu düşünürsə, yanlışdır. Mən bunu hiss etmirəm. O torpaqdan olan adam kimi bunu deyirəm. Amma istedadlı adamı dəstəkləmək hər kəsin vicdan borcudur.

- Tənqidçilərin böyük əksəriyyətinin Anar, Elçin haqqında bircə dənə də tənqidi fikir, tənqidi cümləsi yoxdur. O sırada sizin də adınız çəkilir. Doğrudanmı Anarın, Elçinin yaradıcılığında tənqid olunacaq məqam yoxdur?

- Mən başqasının yerinə cavab verə bilmərəm. Mənim Anar müəllim haqqında monoqrafiyam var. Əsəd Cahangirin “Ağ qoç, qara qoç” monoqrafiyası var. Bizdən əvvəlkilərdən Vaqif Yusiflinin də çoxlu yazısı var. Tənqidçi o vaxt tənqidçidir ki, təfəkkür etibarı ilə o əsərlə müqayisəyə gəlsin. Gürcüstanda tərcüməçi Aqutaqavanın təfəkkürünə uyğun gəlməsə tərcüməni ona vermirdilər. Başqa bir məkanda da adını tərcüməçi qoyan adam Markesə girişir, əsər qalır ortada. Yazıçı haqqında fikir bildirən adam əsərə adekvat olmalıdır. Mənim monoqrafiyamda müqayisəli, təhlili məqamlar var. Tənqid söyüş deyil. Bunu səhv başa düşürlər. Mən o mətnləri təhlil etmişəm. Ssenarilər, povestləri təhlil edib müqayisəli fikirlər qoymuşam ortaya.

- Başqalarını tənqid edirsiniz axı...

- Başqalarını tənqid etməmişəm. Mətni təhlil etmişəm. Oxuyun görəcəksiniz. Bayaq sizə bir süjetdən danışdım, tam plagiat idi. Bunu tənqid etmək olar. Bir də var ki, oturuşmuş yazıçılar, böyük bir dönəmi yönəldiblər. İsa Muğanna, Anar, Elçin, Maqsud və Rüstəm İbrahimbəyovlar, İsi Məlikzadə, İsmayıl Şıxlı böyük mərhələdir. Mən bu yazıçıları ancaq təhlil edə bilərəm. Səmimi deyim, mənim başım onlar səviyyəsinə çatsın, sonra tənqid edə bilim.

• Oğlumla atam arasında... - Cavid Fərzəlinin yeni şeirləri
• "Kuruluş Osman"da daha yeni aktyor
• Şəkidə ustad dərsləri keçiriləcək