Semih Gümüş çağdaş türk ədəbiyyatşünaslığının, ədəbi tənqidinin ən parlaq imzalarındadır. Türkiyədə məşhur olan “Notos” dərgisinin baş redaktorudur. Semih Gümüş “Notos” dərgisinə əlavə kimi “Notos öykü” və eyni marka altında müxtəlif kitablar da çap edir. Bundan başqa o, ötən əsrin 90-cı illərində dünyada populyarlaşan “Yaradıcı yazarlıq” atelyələri təşkil edir. Semih Gümüş daha çox roman, daha dəqiq türk romançıları haqqında yazır. Onun “Roman kitabı”, “Modernizm, postmodernizm”, “Yazının kəfkiri roman”, “Yazarın tənhalıq bürcü”, “Hekayənin bağçası”, “Üsyan və roman” eyni zamanda, yaradıcı yazarlıq haqqında yazdığı “Yazar ola bilərəmmi?” kitabı Türkiyədə böyük marağa səbəb olub.

Semih Gümüş haqqındakı tanıtım yazılarından birində deyilir: “O üslubu ilə isbat etdi ki, nəzəri yazılar da, tənqidi məqalələr də çox oxuna bilər, özü də gənclər arasında”.

Kulis.Az Semih Gümüşlə müsahibəni təqdim edir.

- Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında məlumatınız varmı? Bu barədə nə bilirsiniz? Bu barədə nə isə yazmısınızmı?

- Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı bu günədək heç nə yazmamışam. Mən daima Türkiyə ədəbiyyatı ilə bağlı yazılar yazmışam. Dünya ədəbiyyatını oxusam da yazılar yazmamışam. Bunun da əsas səbəbi lazımınca tanımamağımdır. Tanımadığım ədəbiyyatlar, kitablar, yazarlar haqqında yazmaqdan hər zaman qaçmağa çalışmışam.

- Sizin tənqidi kitablarınızı oxumuşuq. “Kar” romanı ilə bağlı demişdiniz ki, postmodern romanlar çıxdıqdan sonra fərd arxa plana keçdi. Siz də belə düşünürsünüz? Postmodern romanlar bu şeyləri itirməyimizin səbəbi ola bilərmi?

- Postmodern romanlarla bağlı bu cür ümumiləşdirmə aparmaq doğru deyil. Postmodernizmi daha çox texnika olaraq izah etdiyimizdə müsbət olduğunu, bir dünyagörüşü, düşüncə forması, ideologiya olaraq düşünəndə postmodernizmin müsbət olmadığını düşünürəm. Postmodernin adı çəkilən hər yerdə ona mənfi yanaşmaq da düzgün deyil. Hekayə, roman yazarlığında hansı texnikanı istifadə etmək yazarın şəxsi seçimidir. Bəzi romançılar modernist, bəziləri postmodernist ola bilər. Əsas məsələ insanı necə yazmaq, necə izah etməkdir. Hər hansı texnikadan istifadə etmək o qədər də önəmli deyil. Amma bir düşüncə tərzi, ideologiya olaraq postmodernizmi yaxşı qiymətləndirmirəm.

- Səhv etmirəmsə Ekonun sözüdür: “Elə bir zamana gəldik ki, hər şey postmodern etiketi ilə təqdim olunur”.

- Mən də belə düşünürəm. Qarşılaşdığımız fərqli yazıların, fərqli tərzlərin hamısına postmodern deyirlər. Buna görə də Türkiyədə fərqli mətnlərə postmodern olmadığı halda bəzi tənqidçilər tərəfindən postmodern etiketi vururlar. Bizə yad olan formada yazdıqları üçün postmodern adlandırılan romançılar var. Məsələn, Hasan Ali Toptaşı postmodern romançı hesab edənlər var. Məncə tam əksidir. Məncə Hasan Ali Toptaş modern romançıdır. O, postmodern estetikadan, texnikadan istifadə edib, amma biz ona postmodern romançı deyə bilmərik.

- Bəs tam olaraq kimə postmodern romançı deyə bilərik? Orxan Pamuka postmodern romançı deyə bilərikmi?

- Orxan Pamukun bəzi romanları haqqında bunu deyə bilmərik. Özü də bunu belə görür. İlk dönəm romanlarını çıxsaq sonrakı romanlarında yeni bir mərhələyə keçdi. Pamukun son romanlarına postmodern romanlar deyə bilərik. Maraqlı tərəfi budur ki, Orxan Pamuku dünyada tanıdan romanları da onun postmodern romanlarıdır.

- Bəzən Oğuz Atayın romanlarını postmodernə keçid romanları adlandırırlar. Belə düşünənlər var.

- Ola bilər. Oğuz Atayın tam olaraq modern romançı olduğunu desək, buna etiraz edən olmaz. Oğuz Atay xüsusilə Avropada tanıdığı, sevdiyi modernist romançılara bənzəməyə çalışmışdı. Onun tanıdığı, təsirləndiyi yazıçıların çoxu Avropada modern romançı kimi tanınır.

- “Haw” kitabının müəllifi Kamal Varolla söhbətimizdə o Türkiyədə şeirinin durumun yaxşı olmadığını, mövqeyini itirdiyini qeyd etdi. Sizcə şeirin geriləməsi tələbatla bağlıdır?

- Həm bizdə, həm də dünya bazarında populyar mədəniyyətin durmadan önə çıxardığı janr romandır. Hekayə və şeir bazarın bir parçası ola bilmir. Bazarın vəziyyəti belədir. Çox satılanlar siyahısında şeirin və hekayənin olması mümkün deyil. Yəni faktiki yoxdur. Şeir ədəbiyyatın ən yüksək məqamında yaranır. Şair yazdığı şeirin populyar olmasını, satılmasını düşünərək yazmaz. 20-30 il əvvəl Türkiyədə yazılan şeirlərlə, indi yazılan şeirlərin səviyyəsinin fərqini bazarda yox, başqa yerlərdə axtarmaq lazımdır. Köhnə ustadlar səviyyəsində şairlərin olmadığını, elə şeirlərin indi yazılmadığını desək səhv etmiş olarıq.

- Hər zaman kəsimində, müxtəlif onilliklərdə şeirin ölməsi ilə bağlı söhbətlər olub. Belə deyə bilərikmi, şeir hər zaman az oxunub?

- Şeir haqqında elə deyə bilərik. “Roman öldü” deyirlər. Amma roman öldümü? Daha da inkişaf etdi, daha fərqli bir mərhələyə qədəm qoydu.

- Elektron kitabların kağız kitabları dövriyyədən çıxaracağını düşünənlər, bu barədə müzakirə açanlar var. Siz necə düşünürsünüz?

- Mən buna inanmıram. Mən elektron kitaba inanmayan bir naşirəm. Bu naşirliyin başqa bir qolu olacaq. Rəqəmsal nəşriyyat işinə inanmıram. Bunu düşünmək belə çox anlamsızdır. 500 il öncə nəşr edilən kitabı əlinizin altında saxlaya bilərsiniz. Bəs elektron kitabları harda saxlayacaqsınız? Elektron cihazların yaddaşında. Kağız nəşrlər hər zaman daha dözümlüdür. Hansı daha çox oxunur deyə sual versək məlum olar ki, kağız kitab daha çox oxunur. Hansı kitab daha çox pratikdir deyə soruşsaq, kağız kitab daha çox praktikdir deyərəm. Əlinizə götürə bilərsiniz, cibinizə qoya bilərsiniz. Amma elektron kitab oxumaq üçün bir elektron cihaza ehtiyacınız var. Bu gün istifadə etdiyiniz cihazın yerinə sabah yenisi çıxacaq və onu almağa məcbursunuz. Elektron kitab xarab ola bilər. Elektron kitab rəqabətə girə bilməz. Yeganə üstünlüyü yanınızda çoxlu kitab gəzdirə bilməyinizdir. Kağız kitabın birini yanınızda gəzdirə bildiyiniz halda, e-bukrider vasitəsilə kitabxananızı yanınızda gəzdirə bilərsiniz. Elektron kitab, kağız kitaba qalib gələ bilməz.

- Sizi çox yormadan müharibə ədəbiyyatı ilə bağlı bir sual vermək istəyirəm. Bizdə bu çox həssas nöqtədir. Bilirsiniz ki, Ermənistanla müharibə şəraitindəyik. Həm müharibə ədəbiyyatı, həm də müharibədən sonrakı ədəbiyyat mövzuları çox müzakirə edilir. Müharibədən bəhs edən bir roman müharibə dönəmində yazılmalıdır, yoxsa müharibədən sonra?

- Həmişə belə olub. Baş verən qaynar proseslərin yazılması proses zamanı tam olaraq əks olunmur. Yaşanıb bitdikdən sonra yazılması, zaman keçdikdən sonra yazılması daha məqsədəuyğundur. Doğru bir formada dəyərləndirməyə başladıqdan sonra yazılmalıdır. Türkiyədə bu məsələ hər zaman müzakirə olunub. Bəzi hadisələr yaşandıqları zaman daha yaxşı yazıla bilməyib.

Məsələn, “12 Sentyabr” hadisələri. O dönəmdə romanlar yazılmırdı. Üstündən 30 il keçdikdən sonra çox sayda “12 Sentyabr” romanları yazılır. İçində olub yazmaq hər zaman çətindir. Müharibə də belədir. Günümüzdəki müharibələr fərqlidir. Texnologiya inkişaf edib. Biz günümüzdə baş verən müharibələri media vasitəsi ilə izləyirik. Media bizə nə göstərmək istəsə onu izləyirik. Günümüzdə yaşanan müharibələrin romanları daha fərqli olacaq. Onları yazmaq məncə daha çətin olacaq.

- Son dönəmlər dünya ədəbiyyatında bir kimlik axtarışı, keçmişi ələk-vələk edib axtarış aparmaq istəyi var. Patrik Modianoda, Mo Yanda bu var. Bunun üzərinə ədəbi konyuktura formalaşırmı? Kinoda,ədəbiyyatda cinsi azlıqlarla bağlı mövzuların önə çəkilməsini hiss edirsinizmi?

- Keçmişə meylli olmaq hər əsərin həyatında önəmli yer tutur. Keçmişə münasibət və keçmişə baxmaq yazıçılarda hər zaman olub. Keçmişlə bağlı oxuduqları, siyasətçilərdən eşitdiyi yazıçı üçün kifayət deyil. O, hər zaman keçmişə öz münasibətini sərgiləmək istəyir. Keçmişi yazmadan, ondan uzaqda durmaq mümkün deyil. Yazılmamış problemlər, hadisələr hər zaman diqqət çəkir. Bizim ədəbiyyatımızda bunlar çox az yazılıb. Yazıçıların bu mövzulara müraciət etməsi çox önəmlidir.

Söhbətləşdi: Qismət Rüstəmov, Mirmehdi Ağaoğlu

Hazırladı: Cəlil Cavanşir

• Bizə belə “Dədə Qorqud” lazımdırmı? – Nadir Yalçın
• “Nəğmə də bir silahdır” kitabının təqdimatı keçirildi
• Yay tətilini necə keçirdim - Əli Zərbəlinin hekayəsi