I hissə:  “Aqil Abbası “Ədəbiyyat”a daxil etmək mümkün deyil”

II hissə: “Seyid Əzimin, Nəcəf bəy Vəzirovun dərslikdə yeri yoxdur”

Kulis.az-ın suallarını Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsinin sədri Nizami Cəfərov cavablandırır.




- Seyran Səxavət deyirdi ki, o boyda SSRİ dağıldı, çox şey dəyişdi, ancaq Ayaz Vəfalı dəyişmədi.

- Seyran Səxavət bu məsələdə haqsızdır. Mən dəyişmirəm də qardaş, sənin nəyinə lazımdır? Seyran Səxavət özü dəyişdi? Dəyişmədi axı... Seyran Səxavət Yusif Səmədoğlu ilə birgə işləyəndə xarakteri, istedadı, üslubu necə idisə, indi də elədir. O, heç vaxt dəyişməyib. Seyran Səxavət dəyişmirsə, Ayaz Vəfalı niyə dəyişməlidir ki? ( gülür). Seyran Səxavətin romanında maraqlı bir şey oxudum. Yazıb ki, Vaqif Səmədoğlunun bir tutuquşusu vardı. Dünyada ondan tərbiyəsiz tutuquşu yox idi, çünki ana-bacı söyüşü edirdi (gülür). Seyranın belə cümlələri var. Seyranda roman, povest miqyasında nəsə böyük bir ideya görməmişəm. Ancaq onun dili, intonasiyası gözəldir. Bəzən onun bütün romanını oxumağa ehtiyac olmur, bir-iki absaz oxuyursan, görürsən ki, hə, burada ideya var. Onun üslubu belədir.

- Bir neçə il öncə APA-ya verdiyiniz müsahibədə demişdiniz ki, sizdən ön söz yazmağı xahiş edirlər, siz də candərdi yazırsınız. Bundan sonra bəzi dostlarınız, o cümlədən Aqil Abbas sizdən incimişdi. Bu müsahibədən sonra da sizə ön söz yazmaq üçün müraciət edənlər olur?

- Bir az məhdudlaşıb. (gülür) Əslində bu, dünyada qəbul olunmuş bir qaydadır. Məsələn, mən elmi mətn yazanda dərhal fikirləşirəm ki, Tofiq Hacıyev redaktə etməlidir. Bilirəm ki, o, xoş gəlmək üçün nəsə deməyəcək. Ön söz yazsa da, yazmasa da fikri dəqiq olacaq. Ola bilər ki, dilçilərdən kimsə Tofiq müəllimin fikri ilə razılaşmasın, amma mən onun zövqünə inanıram. Elmi rəhbərim olduğuna görə də birinci ona müraciət etməliyəm də. Aqil Abbas da mənə deyə bilər ki, bu əsərə bir bax, ön söz yaz. Özü də Aqil bilir ki, nə yazıbsa, oxumuşam. Aqil mənə demir ki, ön söz yazıb gətirim, sənin adından verək. Aqil bunu heç vaxt etməz. Aqil Abbas müraciət edirsə, mən məmnun oluram ki, onun yeni əsəri haqqında bir söz deyim. Amma elələri xahiş edir ki... “Gəlinlik paltarı”nın əlyazmasını oxudum, sizə deyim ki, Hüseynbala Mirələmov bu əsərin nə qədər ciddi olduğunu bilmir. Baxdım ki, ciddi əsərdir, hətta müəyyən redaktələr etdim. Sonluqda bir uzatmalar vardı, məsləhət gördüm ki, onları çıxartsın, o da müəyyən yerləri ixtisar etdi. Amma bir də görürsən ki, tanınmayan adamlar, xüsusilə də yaşlı nəsil, gəlirlər ki, sən ön söz yazsan, bu, qəbul olunar. Onlara başa sala bilmirəm ki, mənim ön sözümlə kitab qəbul oluna bilməz, sənin yazdıqlarının içində bir dənə də şeir yoxdur. Adamın 70 yaşı var, bunu demək olmur. Ona görə bir-iki cümlə yazırsan. Ən təhlükəlisi odur ki, artıq ön sözü özü yazıb-gətirib. (Ümumi gülüşmə). Üzündən keçə bilmirəm, altına qol qoyuram, hərdən belə nöqsanlarım olur. (gülür). Amma bunların heç biri ədəbiyyatda tanınan adamlar deyillər. Özü də deyirlər ki, mən bilirəm şair deyiləm. Bilirəm ki, bundan sonra yazmayacağam. Yazmayacağam deyəndə deyirəm ki, Allah atana rəhmət eləsin! O da əlavə edir ki, bunu nəvələrim oxuyacaq, istərdim ki, buna sən ön söz yazasan, özün yazmırsansa, mən bir-iki cümlə yazım, sənin adından verək. Belə olanda daha nə deyəsən?

- Özləri ön söz yazanda onu oxuyursunuz?

- Adətən oxuyuram.

- Sizin yazılarınızdan, çıxışlarınızdan belə qənaətə gəlmək olar ki, siz “Füyuzat” məktəbini daha önəmli hesab edirsiniz, nəinki “Molla Nəsrəddin”i.

- “Molla Nəsrəddin” ədəbiyyat deyil, publisistikadır. “Molla Nəsrəddin”də tarix yoxdur. Bu jurnal elə bil ki, impulsdur. “Ölülər”i götürək, bu, tarix deyil, reaksiyadır. Ona görə də ona reaksiya kimi qiymət vermək lazımdır. Ancaq “Füyuzat”ı oxuyursan, görürsən ki, Əli bəy Hüseynzadənin bütün yazdıqlarında lap qədimlə gələcək arasında əlaqə var. Düşünürsən ki, bu, nəsə ədəbi bir haldır. Burada sistem, kompleks var. Bəzən onun içi dolu olmur, müəyyən impulsivlik olur, ancaq görürsən ki, bunun kökü çox dərindədir. Sənə yeni ideya verə bilir, Cəlil Məmmədquluzadədən fərqli olaraq Əli bəy Hüseynzadədə çoxlu birləşdirici məqamlar var. Cəlil Məmmədquluzadə impulsiv olduğuna görə həmişə ayırıcıdır. Əli bəy Hüseynzadədə isə daha çox geniş ideallar var. Köklü, əsaslı fəlsəfəsi, romantikası var, mühit verəndir. Bir çox məsələlər var ki, onları qaldırmayıb, amma o məsələlərə işarələr var. Əli bəy Hüseynzadə millətin mövcud olmağının konsepsiyasını verib. Hətta dünya elmindən, mədəniyyətindən, ədəbiyyatından yazanda da görürsən ki, onu öz mühitinə gətirir, dünya ilə sənin arandakı əlaqələrin sxemini yaradır. Tam təmkinlə, inqilabsız. Hətta inqilabçı gənclər, yazıçılar da “Füyuzat”a gəldi, ancaq hamısı geri çəkildi. Bu adam axıra qədər məktəbini qorudu. Ancaq Cəlil Məmmədquluzadədə, “Molla Nəsrədddin” məktəbində impulsivlik çox idi. Bu, mübahisəli fikirdir, ancaq mən belə düşünürəm.

- Ən azı dil baxımından Mirzə Cəlil Əli bəy Hüseynzadədən daha milli görünür axı.

- Mən belə deməzdim. Çünki Mirzə Cəlilin dili ədəbi dil deyil. Mirzə Cəlilin dili sanki tərcümə dilidir. Bu da impulsivliklə bağlıdır, o, müasir olan hər şeyə can atırdı. O dövrdə ədəbi dil yox idi, ancaq hər halda ədəbi dil axtarışları vardı. Bu məsələni də yenə “Füyuzat” qoyurdu və ortaq türkcəyə çəkirdi. İndi deyirlər ki, Əli bəy Hüseynzadə etiraf edib ki, Mirzə Cəlil daha düz yolda idi. O, elə deməyib. Cəlil Məmmədquluzadənin, Sabirin gördüyü iş ədəbiyyatda sanitar işi kimi bir şeydir, gəlir-gedir. Bu, mahiyyəti yaradan bir şey deyil. Doğrudur, Cəlil Məmmədquluzadə, Sabir haqqında bunu demək bir az qəribə səslənir, ancaq mən belə düşünürəm. Adi bri misal çəkim, Füzuli poetik bir model yaradıb, Sabir bunu satiraya çevirib. Yaxud bir şair fəxriyyə yazıb, Sabir onu həcvə çevirib. Bir romantik türk şairi “Turanlılarız” yazır, Sabir onu “Şirvanlılarız” edir. Faktiki olaraq Sabir heç bir poetik model icad eləmir. Hansısa poetik modelin içərisində modern şəkildə oynayır. Sabir deyirdi ki, oxumaq, məktəbə getmək lazımdır, ancaq məktəbə gedəndə də nə oxuyacaqsan? Əvvəl-axır Turan söhbətinin üzərinə gəlməlisən də.

- Siz daha çox folklordan gələn ədəbiyyatı bəyənirsiniz, ancaq dünya ədəbiyyatında folklordan gələn romançılıq artıq yoxdur.

- Bəzən məni qınayırlar ki, kənd əhval-ruhiyyəsi, aşıq sənəti, Qazax ənənələri ilə yaşayırsan, o idelogiyanı yeritməyə çalışırsan. Burada bir həqiqət var. Kim hansı mühitdən çıxıbsa, istər-istəməz o mühit onu izləyir, onun ruhunda olur. Mən Bakıda doğulsaydım, başqa əhval-ruhiyyənin adamı olardım. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadə İstanbul mühiti ilə bağlı olsaydı, “Molla Nəsrəddin”i açmazdı.

- Cəlil Məmmədquluzadə “Molla Nəsrəddin”i Ömər Faiq Nemanzadə ilə birgə yaratmışdı. Ömər Faiqin İstanbul mühitinə əvvəlcə Fatih mədrəsəsində, sonra Darüşşefakada oxumuşdu.

- Ömər Faiqin İstanbul mühitinə bir o qədər bağlılığı olmayıb. Daha çox Tiflis mühiti ilə bağlı olub. Onun yaradıcılığının “Molla Nəsrəddin” məktəbində elə böyük rolu yoxdur. Hər halda müəyyən istisnalar da ola bilər. Ancaq mühitin də təsiri var. Həm də bu, mənim əqidəmdir də. Məsələn, mən türk ədəbiyyatını, üzr istəyirəm, çox yaxşı bilirəm. Ancaq Azərbaycan ədəbiyyatından yazan, türk ədəbiyyatından yazan, buna baxmayaraq, qədim türk ədəbiyyatını bilməyən adam gərək mənimlə ədəbiyyatın epik xarakteri mübahisələrini eləməsin. Mənim elmi rəhbərim Tofiq Hacıyevin bir yaxşı sözü var, biz tələbə olanda deyirdi ki, akademik 65 dil bilirdi, yazırdı ki, bu dillə bu dil qohumdur. Amma biz heç bir dil bilmirik və deyirik ki, yox, qohum deyil (Ümumi gülüşmə). 30-cü illərdə bizdə ilk romanlar yaranmağa başladı. Halbuki bizdə roman təfəkkürü yox idi. Əhvalatları dalbadal qoşmaqla roman yaratmaq olmaz, romanın modeli olmalıdır. Söhbət klassik romanlardan gedir. Elə romanlar da var ki, sevgi macəralarını izləyir, nə qədər desən, uzada bilərsən. Macərə romanları var, Məmməd Səid Ordubadinin macəra romanları bu janrda dünya ədəbiyyatının ən gözəl əsərlərindəndir. Amma xalqın təfəkküründə formalaşmalı olan roman modeli epos əsasında yaranmalıdır. Burada qəhrəman tapılmalıdır. Cahandar ağa qəhrəmandır. Onu nə keçmiş, nə də gələcək qəbul edir. Amma o, həm keçmişin, həm gələcəyin adamı, mükəmməl bir şəxsiyyətdir. Ancaq heç kəs onu qəbul etmir. Bu, artıq bir modeldir, bir konstruksiyadır ki, sən bunu hekayədə verə bilməzsən. Əhvalatlar o qədər geniş təsvir olunmalıdır ki, Cahandar ağanın xarakteri, bu tipin obrazı yarana bilsin. Roman təfəkkürü olmadan yazılan əsərlərin heç biri yaşamadı, onların yaşamaq haqqı da yoxdur. Çingiz Aytmatov 6-7 povestdən sonra roman modelini tapdı. Amma bizimkilər fəxr edirlər ki, Ələviyyə Babayeva yaradıcılığa romanla başlayıb. Məncə, belə olmaz. Sizə bir şey də deyim: ədəbiyyat, yaradıcılıq hər halda fərdi işdir, amma bizdə 30-40-cı illərdə yazılan romanların hamısı bir-birinə bənzəyir. Sanki bir-birinin bəhsinə yazıblar. Roman təfəkkürünün axtarışındakı fərqlilik də yoxdur. Bəlkə də dövr özü də buna imkan verməyib. İclaslarda deyilirdi ki, bizim dövrümüzü təblğ edən romanlar hanı? Bunlar da gedib yazırdılar. Bütün bunları nəzərə alaraq özümü haqlı hesab edirəm ki, roman eposa söykənməlidir. Bəzən bilməyənlər, orda-burda yazırlar ki, Nizami Cəfərovun dünya ədəbiyyatından xəbəri yoxdur. Ancaq dünya ədəbiyyatından xeyli əsərlər oxumuşam.

- Çağdaş dünya ədəbiyyatından kimisə oxuyursunuz?

- Yox. Mən daha çox klassik Avropa romanlarını oxumuşam. XIX əsr rus nəsrindən çox az əsərlər olar ki, oxumayım. Tolstoyu, Dostoyevskini, Qoqolu çox diqqətlə oxumuşam. Onların yazdıqlarında milli ruhu görmüşəm. Bir də romanda fəlsəfə olmalıdır. Təəssüf ki, İsa Hüseynov istisna olmaqla bizim yazıçıların heç birində bunu görmək olmur. İdeya sistemi gətirməlisən.

- Ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbiyyatında hansı romanları ən yaxşı hesab edirsiniz?

- “Dəli Kür”, “İdeal”, “Məhşər” çox ciddi romanlardır. Əkrəm Əylislinin, Anarın, Elçinin qiymətli əsərləri var. Bizim yazıçıların əsərlərində bir xüsusiyyət var, bu barədə danışmaq istəyirəm. Oxuyub görürsən ki, bir romandan o birinə xeyli material keçib. Bunu xüsusi qüsur adlandırmaq doğru olmazdı. Böyük yazıçıların da əsərlərində təkrar xüsusiyyətlər olur. Bu mənada mən bu fikirdəyəm ki, bir yazıçı ömründə bir roman yazır. Bir yazıçının bütün əsərlərini yığıb bir roman kimi təsvir etmək mümkündür. Əsas olan odur ki, yazıçının qələmə aldıqları milli ruhla bağlı olsun. Bir məqamı deyim ki, bu gün publisistika bir balaca önə çıxıb. Bədii əsəri də yazanda, elmi əsəri də yazanda publisistika önə çıxır. Bu, dövrün tələbidir. Ona görə də yeni yazılan əsərlərdə milli ruhla yanaşı, modern həyat, bu həyatın tələbləri, ağrıları, çətinlikləri, perspektivləri, şüarları çox fəal səslənir. Həyatımız, tərcümeyi-halımız da xeyli publisistləşib. Əvvəllər bir-iki il sonra nə işi görəcəyimizi planlaşdırırdıqsa, indi bir-iki gün sonra nə iş görəcəyimiz haqqında düşünürük. Dövrün özü də hövsələsiz olub. Belə bir dövrdə çox eposa getmək etiraf edim ki, çətin olur.

- Həmid Herisçi, Murad Köhnəqala, Rasim Qaraca sizin yaşıdlarınızdır. Ancaq onlar haqda heç yazmırsınız. Bunun xüsusi bir səbəbi varmı?

- Onların yaradıcılığı haqqında onlarla söhbət edəndə deyirəm də. Onlar hələ yazılı ədəbiyyat üçün yetişməyiblər (ürəkdən gülür). Nə vaxt bir yerdə tapılır, əsərlərini normal kitab halında təqdim edirlər ki, biz də nəsə yazaq? Qoy bir az yetişsinlər, onlar haqqında da sonrakı nəsil yazacaq. Mənim yaşıdlarımda, onlardan sonra gələnlərdə qəribə bir tendensiya var. Yazdıqlarını elə öz əsərlərində də şərh edirlər. Tənqidçiyə ehtiyac qalmır. Özü də çox vaxt düzgün şərh edirlər(gülür). Ancaq belə bir yazı yazmaq olar ki, onların qələmə aldıqları ümumiləşdirilsin, tarixə çevrilsin. Onlar da çox vaxt ona görə həyəcanlanır, əsəbləşirlər ki, tarixə çevrilmirlər. İstəyirəm bir az gənclərdən danışım. Gənclərin yazdıqlarının mütləq əksəriyyəti yaxşı yazılardır. İdeya zəngindir, axtarışlar var. Müasir dünya ədəbiyyatını tam oxumasalar da onun inersiyasını yaxşı bilirlər, hiss edirlər. Yenə də deyirəm, publisistika dövrüdür. Oxumadığın, birbaşa eşitmədiyin ideya da kino ilə, siyasi münaqişələrlə, ideya mübarizələri ilə gəlib çatır. İstər-istəməz kənarda qalmırsan. Ona görə də səviyyə kifayət qədər yüksəkdir. Ancaq şəxsiyyəti qabartmaq bəzən həddindən artıq çılpaq şəkildə edilir. Bu, indiki şou-biznesdə də var. Nə olursa-olsun, məni qəbul edəcəksən, istəyirsən, texnikuma girim sənin üçün, bax, bu həddə qədər (gülür).

- Şou-biznesdən danışdınız. Yeri gəlmişkən, “Şou-biznes haqqında” qanunun qəbulunun tərəfdarlarındansınız. Amma belə bir fikir var ki, bu qanunun qəbuluna mane olan qüvvələr var.

- Tərəfdarlarından idim. Tərəfdarlarından olmaq da bir iddiadır, ancaq görürsən ki, bu tərəfdarlıq ümumi ictimai fayda vermir, yenə də tərəfdar olmaq olmaz. İstər-istəməz ideyalarını, fikirlərini korrektə etməlisən. İndi “Mədəniyyət haqqında” yeni qanun hazırlanır. Şou-biznes məsələsini orada əhatə elədik. Çünki elə məsələlər var ki, onu qanunla tənzimləmək olmur, hüquqi modelləşdirmə mümkünsüzdür. Mən gördüm ki, biz “Şou-biznes haqqında” qanunu müzakirəyə çıxartmaq haqqında danışdıqca iddialar gəllir ki, fəaliyyət məhdudlaşmalı, onlar vergi verməlidir. Biz vergi qanunu hazırlamırıq ki. Bizim Mədəniyyət Komitəsinin işində bir cəhət də var ki, çalışırıq həmişə müzakirələr açaq. Dünyadan bizə gələn, özümüzdə yaranan ideyaları rəsmi müzakirəyə təqdim edək ki, heç olmasa, təsəvvür formalaşsın. Bir də şou-biznesdə vaxtilə çox hərc-mərclik vardı, indi peşəkarlıq özünü göstərir, təcrübə əldə olunur.

- Müsahibələrinizdən birində demişdiniz ki, Aygün Kazımova ilə Röyanın oxumağını bəyənirsiniz.

- Aygünlə Röyanın sənəti səviyyəlidir də, zəif deyillər axı. Amma cəmiyyətin qəbul eləmədiyi müəyyən hərəkətlər var. Bizim komitəyə yaxşı məktublar gəlir. Rəqsanə tez-tez televizorda çıxıb deyirdi ki, bu gün-sabah uşağım olacaq. Bir orta məktəb müəllimi də bizə məktub yazıb ki, Nizami müəllim, bu işlərə niyə nəzarət eləmirsiniz, bu adam evində doğa bilmir? Gərək elə televizorda doğa? O qədər gülmüşəm ki. Mən də xanım əməkdaşımıza dedim ki, belə bir cavab yaz ki, indidən sonra elə olacaq (Ümumi gülüşmə).

- Soyadların milliləşdirilməsi ilə bağlı ən çox açıqlama verən şəxslərdən birisiniz. Jurnalistlər bu mövzu ilə bağlı daha çox sizə müraciət edirlər. Bununla belə soyadınızı milliləşdirməməyiniz birmənalı qarşılanmır və bunu sizə irad tutanlar da var.

- Bununla bağlı bir komissiya yaradılıb, xüsusi qanun qəbul olunacaq. Qanunda bunun yeni doğulan uşaqlara şamil edilməsi nəzərdə tutulur. İndi mən yekə kişiyəm, familyamı dəyişməyim mənə bir az dıydıx görünür (Ümumi gülüşmə). Məndən sonra gələnlərin soyadını dəyişəcəyik. Amma bu da bir hadisədir ki, gələcəkdə görsünlər, bizi nə günə salıblar. Biz xalqın ziyalıları kimi gərək çalışaq ki, bir iş görəndə özümüz üçün görməyək. Hamımız bir yerdə addım atmalıyıq.

SON



Qan Turalı
Ağa Cəfərli
Qismət Rüstəmov

• O niyə ümmətçilikdən uzaqlaşmaq istəyirdi? - Faciələrlə keçən ömür
• Mağara axtarıram “yuvam” deyə biləcəyim - Şuntaro Tanikavanın şeirləri
• "Bu səbəbdən müəllifin mətninə rahatlıqla inandım..." - Ulucay Akif