Kulis.Az şair, esseist Nicat Məmmədovla müsahibəni təqdim edir.
Qan TURALI
Cəlil CAVANŞİR
- Necə oldu ki, ədəbiyyatı bir peşə kimi seçdin və Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə sənəd verdin?
- Uşaqlıqdan yazıram. Bir az banal səslənir. İyirmi ildir sənətdəyəm. (gülür) Uşaqlıqdan cızma-qaralar edirəm. Eyni zamanda ailədə filoloqlar çoxdur. Atam da, anam da, xalam da filoloqdur.
- Ailə ənənəsi deyək...
- Bəli, ailə ənənəsi.
- Bu işlə ciddi şəkildə məşğul olmağa nə vaxt başladın?
- Beş ildir. 2008-ci ilə qədər Brodskinin və başqa şairlərin təsiri ilə şeirlər yazırdım. Yaradıcılığımın o mərhələsini ciddi hesab eləmirəm.
- Tərcümə ilə nə vaxtdan məşğulsan?
- Universitet illərindən. 1998-ci ildə, 16 yaşımda universitetə qəbul olunmuşam. 2004-cü ildə magistraturanı bitirmişəm.
- Sən yaradıcılığa rus dilində başlamısan. Azərbaycanda yaşayıb, rus dilində yazmaq necə bir hissdir?
- Fantastik bir şeydir. Rus dili çox plastikdir. Azərbaycanlı olub rus ənənələrinə söykənmədən rus dilində yazmaq, qərb və buddist ənənələrə söykənərək yaradıcılıqla məşğul olmaq, kosmopolitik tendensiyadır. Bu postmodernist dünya üçün normaldır. Dünyada bu tendensiya var.
- Təbii ki, postmodernist dünya üçün normaldır. Amma Azərbaycan oxucusunun böyük əksəriyyəti bu dili peşəkar səviyyədə bilmir...
- Mən daha çox rusdilli dərgilərdə çap olunuram və mənim üçün qapılar açıqdır. Oxucularım rusdillilərdir.
- Deməli, Azərbaycan oxucusunun səni oxuya bilməməyi səni narahat etmir?
- Azərbaycanda rusdilli ədəbiyyat jurnalı yoxdur. Bir jurnal var, o da aylıq çıxır və demək olar oxucusu yoxdur. Eyni zamanda, sovet estetikasında çıxır. Rus jurnallarında çap olunmağın yaxşı tərəfləri var. Rusdilli Azərbaycan yazıçısının nə yazması onlar üçün maraqlıdır.
Özbəkistanda “Fərqanə məktəbi” var. Keçən əsrin 70-ci illərində formalaşıb. Onların lideri Şəmşad Abdullayevi ustadım hesab edirəm. Onlar rus dilində yazıb, rus ənənəsinə söykənməməyi kanonlaşdırdılar. Onlar sadəcə rus dilində yazır və onların yaradıcılığı tamamilə qərb ənənəsinə söykənir.
- Azərbaycanda yaranan rusdilli ədəbiyyatı Azərbaycan ədəbiyyatına aid etmək olarmı? Bu barədə çoxlu mübahisələr gedib... Məsələn, Səfər Alışarlı hesab edir ki, rusdilli ədəbiyyatın Azərbaycan ədəbiyyatına dəxli yoxdur...
- Bu məsələyə münasibət bildirmək nə qədər doğrudur, bilmirəm. Amma tarixdən də belə məsələlər bizə məlumdur. Məsələn, fars dilində yazan Nizami...
- Nizami ilə bağlı bir məsələni deyirlər : O dövrdə Azərbaycan dili ümumiyyətlə ədəbiyyat dili deyildi. Rus dilli ədəbiyyat deyəndə, bura daha çox Rüstəm və Maqsud İbrahimbəyovlar, Çingiz Abdullayev aid edilir...
- Görünür, postkolonial tendensiyaları, müstəmləkəçiliyi yaxşı bilmək lazımdır. Biz Rusiyanın koloniyası olmuşuq. İndi özləri çıxıb gedib, dilləri qalıb. Bəlkə də biz rus dili vasitəsi ilə çəkdiyimiz ağrı-acını onlara qaytara bilərik. Mədəniyyət yolu ilə onlara cavab verə bilərik.
- “Fərqanə məktəbi”ni qeyd etdin. Amma çox məşhur qırğız yazıçısı var, Çingiz Aytmatov. Ona münasibətin necədir, onu necə görürsən? Rus yazıçısı, yoxsa qırğız yazıçısı?
- Çingiz Aytmatov mən bildiyim qədər əsərlərinin çoxunu qırğızca yazıb, sonra özü rus dilinə tərcümə edib. Amma mənim üçün vacib olan yazıçı deyil. Sovet dövründə çox böyük informasiya səddi olub yazıçıların qarşısında...
- Araqon onu məşhurlaşdırıb...
- O bildiyi, yazmaq mümkün olan şeyləri yazıb. Ancaq deməzdim ki, o qlobal ədəbiyyatdır. “Fərqanə məktəbi” daha qlobaldır...
- Azərbaycanlı rusdilli yazarlar qlobal ədəbiyyat sayıla bilərmi? Məsələn, Natiq Rəsulzadə, Çingiz Abdullayev...
- Yox, onları qlobal ədəbiyyat hesab etmirəm. Hazırda bir poeziya antologiyası tərtib etmək barədə düşünürəm. Çoxlu imzalar var, amma mən beş imza üzərində dayanmışam. “Abşeron məktəbi” adı altında belə sistemləşdirmə apardım: Aydın Əfəndi, İbrahim Şükürov, Valeh Salehoğlu, Dinara Kərəkməzli və özüm. Bu beş imzanı məktəb şəklində təqdim etmək olar.
- Rusdillilərin az tanınmağının səbəbi nədir? Yazdıqları ilə, yoxsa oxucu təbəqəsinin azlığı ilə bağlı məsələdir?
- Bunu sosial tendensiyalarla bağlamaq olar. Çünki rusdilli təbəqə ölkədən getdi və təbii olaraq azalma var. Amma Bakıda kifayət qədər maraqlı rusdilli yazarlar yetişib. Onlardan biri də Aleksandr Qoldşteyndir. O,
milliyyətcə yəhudi olsa da, bakılıdır. 33 yaşında İsrailə köçüb. İlk kitabı 40 yaşında çap olunub və bir-birinə zidd iki mükafat alıb. Həm “Buker”, həm də “anti-Buker” alıb. Müasir rus ədəbiyyatı tarixində belə nümunə yoxdur. Onun yaradıcılığı haqqında yazı yazmışam. Eyni zamanda, son kitabımda da bu barədə var. 2006-cı ildə dünyasını dəyişib.
- Gənc rusdillilər barədə nə düşünürsən? Məsələn Rəna Yüzbaşı, Natella Osmanlı, Elçin Səfərli...
- Onları oxumuram. Çünki bu müəlliflər mənə estetik cəhətdən yaxın deyil. Vərəqləyib üç-dörd abzas oxuduqdan sonra görürəm ki, mənə görə deyillər. Ümumiyyətlə, təhkiyəli nəsri sevmirəm.
- Nəsr təhkiyəli olur axı...
- Təhkiyəli olmayan nəsr də var. Yəni eksperimental nəsr mənə daha maraqlıdır.
- Bəs öz yaşıdların olan, Azərbaycan dilində yazan yazarlar haqqında nə deyə bilərsən?
- Gənc Azərbaycan dilli yazarlar rusdilli yaşıdlarından daha effektiv, daha maraqlı və daha passionardır. İstedadlı imzalar çoxdur. Bir az kulturoloji baza çatışmır. Potensial çoxdur. Aqşin, Günel, Nərmin, Həmid, Rasim, Səlim çox maraqlıdır. Mən maraqla izləyirəm.
- Sən tərcümənin ən çətin tərəfini, şeir tərcüməsini seçmisən...
- Düzdür, amma artıq şeir tərcüməsi ilə məşğul olmuram...
- Ümumiyyətlə Azərbaycan dilində çox gözəl, təntənəli səslənən şeirləri tərcümə etmək çətin olmur ki? Belə bir fikir var ki, mətn çox gözəldirsə, demək dəqiq tərcümə deyil...Yaxşıdırsa dəqiq deyil, dəqiqdirsə yaxşı deyil.
- Brodski deyirdi ki, ən yaxşı mətn orjinalın 80 faizini qoruyur. Eko italyan dilində söz oyunu ilə bu fikrə gəlir ki, tərcümə ilə yalan danışmaq eynidir. Tərcümə orjinaldan fərqlidir.
- Rus dilinə tərcümə edərkən hansı mətnlər sənə çox asan gəldi?
- Qafiyəli, vəznli mətnlər. Məsələn, Qulu Ağsəs çox asan tərcümə olundu. “Nöqtələr”i çox asan tərcümə etdim. O kitab çox yaxşı alındı. Azərbaycan dilində sillabik ölçü daha populyardır. Amma rus dilində sillabik və sillabotonik ölçü var. Yəni heca və vurğu əsas götürülür.
- Rusiyada dünya ədəbiyyatının tərcüməsi hansı səviyyədədir?
- Onlar da tərcümə məsələsində gecikirlər. Xüsusilə kulturoloji əsərlərin tərcüməsində. Konkret olaraq Suzan Zontaqın foto sənəti ilə bağlı əsəri Rusiyada çox gec tərcümə olunub. Əsərin çapından 30 il sonra tərcümə olunub. Derridanı 30 il sonra tərcümə ediblər. Underground ədəbiyyat nümayəndələri Stalinin ölümündən sonra samizdat jurnallarda böyük işlər görüb, qərb müəlliflərini tərcümə edib, yayıblar.
- Bəs Azərbaycanda çap olunan tərcümə ədəbiyyatını oxuyursanmı?
- Yox. Çünki mən rus dilində oxuyuram və Azərbaycan dilində tərcüməyə baxmağa vaxt olmur.
- Azərbaycan müəlliflərindən dünyanın maraqlanacağı, oxuya biləcəyi müəlliflər varmı?
- Mən Latın Amerikası ədəbiyyatı ilə paralellər aparmaq istərdim. Onların da ədəbiyyatı ənənəsiz, köksüz ədəbiyyatdır. Amma birdən birə Borxes, Kortasar, Oktavio Pas, Lyosa, Markes kimi yazıçılar yetişdirdilər. Onlar daha çox Fransa ədəbiyyatının ənənəsinə söykəndilər. Eyni zamanda, ispan ədəbiyyatından təsirlənmə ədəbiyyatın inkişafına gətirib çıxardı. Bizdə də bu tendensiya yaxşı nəticə verə bilər.
- Latın Amerikasıyla bağlı fikir dedin, onlara Avropa ədəbiyyatı təsir edib... Bəs bizdə durum necədir? İnkişaf gözləniləndirmi?
- Məncə, biz hələ rus ədəbiyyatının pis təsirindən çıxa bilməmişik. Yesenini hələ də bayraq kimi götürüb gedirik. Amma Yesenin kimdir ki? Milli-romantik şairdir. Başqa müəlliflərə köklənmək lazımdır. Yesenini, Tolstoyu, Dostoyevskini davam etmək uğurlu deyil. Yesenindən sonra rus ədəbiyyatında bir neçə mərhələ keçib. Məsələn, Yeseninlə eyni dövrdə yaşamış Mandelştam var. O nəinki rus ədəbiyyatında, bütövlükdə dünya ədəbiyyatında ciddi müəllif hesab olunur.
Tutaq ki, rus poeziyasını heç də pis bilməyən Ramiz Rövşən... O tamada deyil, şairdir. Onun yaradıcılığında maraqlı dekadent tendensiyalar var. Fəqət, fransızlar bunu XIX əsrdə edib. Ramiz Rövşən isə ötən əsrin 60-cı illərində. Amma qınamaq olmaz, çünki informasiya qıtlığı var idi.
- Ümumilikdə Azərbaycan poeziyası dünyadan nə qədər qopmuş vəziyyətdədir?
- Qopmuş deməzdim. Amma Azərbaycan poeziyasının indiki durumu, rus poeziyasının 70-ci illərinə uyğun gəlir. Bizim poeziya çox gur işıqlı, effektliyə, şüarlara can atan poeziyadır. Bir az kölgə və rəng oyunu çatışmır.
- İstərdim sonuncu kitabından danışaq. Bu formatlı elektron-ensiklopedik kitab ənənəsi bizdə yoxdur. Yəni biz hələ rast gəlməmişik. Bu ideya necə yarandı?
- Bu çox sadə ideyadır. Yəni, internet estetikasında yaranan bir ideyadır. Youtube, Vikipedia, Live Journal estetikasında görülmüş bir işdir. Mən poststrukturalistlərlə çox maraqlanıram və bəlkə də kitab bunun təsiri ilə yaranıb. “Delouzun rizom” anlayışı var. Bu elə strukturdur ki, hər element bir-birinə bağlı ola bilər. Rolan Bart buna şəbəkə deyirdi. Sadə desəm pop-artla müqayisə edə bilərəm. Andy Varholun 70-ci illərdə bir layihəsi vardı – “Zaman kapsulaları”. Bir il ərzində yığılan gündəliklərini, teatr biletlərini, parçaları və sairəni qutulara yığıb satırdı. Eyni şeyi mən eləmişəm. “My Documents”də yığılanları strukturlaşdırıb, təqdim etmişəm.
- Bu işin Azərbaycan üçün maraqlı olacağını gözləyirsən? Səncə “Proqulka” alıcının, oxucunun diqqətini çəkəcəkmi?
- Bu mənim üçün ikinci dərəcəlidir. Əsas odur ki, iş mənə maraqlı idi və hazırladım. Amma istərdim ki, satılsın.
- Struktur baxımından “Proqulka”ya bənzər əsərlər varmı? Ümumiyyətlə “Proqulka”nın strukturundan danışaq. Oxucunun tanış olmadığı nələr var bu diskdə?
- “Proqulka” – hipertekstdir. Hipertekst qeyri-linear mətnə deyilir: ardıcıllığı oxucu özü seçə bilər. İlk hiperromanı 1990-cı ildə artıq hiper-ədəbiyyatın klassiki sayılan Maykl Coys yazıb. “Arternoon” adlı bu romanın özəlliyi ondan ibarət idi ki, onu ancaq kompüter displeyindən oxumaq olardı və “düymələrə” tıklayıb süjeti dəyişmək, faciəvi sonluğu “happy end”ə çevirmək olardı. Amma hipertekstin fanatları sübut etməyə çalışırlar ki, o ta qədimdən mövcuddur. Məsələn, onlar deyir ki, “İncil” hipertekstdir: tək İsanın həyatı dörd əshabə tərəfindən müxtəlif variasiyalarla nəql edilir.
Kortasarın “Xana-xana oyunu”n, “taksonomik diversiya”sı vasitəsiylə bütün təsnifatların şərti olduğunu göstərən Borxesi də yada salmaq olar...
Həmin o fanatlar kimi mən də deyə bilərəm ki, hipertekst ideyası artıq buddizmdə var idi. Qandavyuxa-sutrada “İndranın boyunbağısı” adlı bir obraz və anlam var: bütün dünya əslində İndra tanrısının boyunbağısının
muncuqlarından ibarətdir. Tək bir muncuqda bütün digərləri, bütün digərlərində isə tək bir muncuq əks olunur. Yəni hipotetik olaraq hər bir mətn fraqmentindən başqa fraqmentlərə linklər vasitəsi ilə keçmək olar.
Ümumiyyətlə, “Proqulka”da buddizmlə bağlı çoxlu məqamlar var. “Proqulka” 108 topikdən ibarətdir. Bu təsadüfi rəqəm deyil. Buddistlərin təsbehi 108 muncuqdan ibarətdir. 108 simvolik rəqəm olmasına rəğmən, buddistlər buna çox rasional izah verirlər: insanın 6 hissetmə orqanı var (bizim bildiyimiz 5 ənənəvi orqana onlar şüuru da əlavə edir), bu 6 orqan reallıqdan 3 cür emosiya qəbul edir – pis, yaxşı və neytral. 6 vurulur 3, alınır 18. Bu 18 emosiya insanı ya təkamülə, ya da tənəzzülə gətirib çıxarır, 18 vurulur 2, alınır 36. Bu təcrübə də üç zaman kəsiyində mövcuddur, keçmişdə, indidə və gələcəkdə: 36 vurulur 3, alınır 108.
Bundan əlavə insanın kosmosa ilk uçuşu 108 dəqiqə çəkmişdir.
- “Proqulka” üçün geniş təqdimat mərasimi düşünürsənmi?
- Enerjim çatsa – hə.
- Gələcək planlarını bilmək istərdik. Gələcəkdə yaradıcılığını hansı istiqamətdə davam etdirəcəksən?
- Növbəti proyektim yenə də multimedia axtarışları ilə bağlıdır. Video-poeziyayla məşğul olmaq fikrindəyəm. Şeirlərimə musiqi kompozisiyaları yazacağam. Daha gənc yaşlarımda rok-musiqi ilə ciddi şəkildə maraqlandığımdan hələ də gitarada babat ifa edə bilirəm. Kompozisiyalar “spoken word” janrında olacaq. Yəni, poetik mətnlər mahnı kimi yox, reçitativlə oxunacaq. Visual-art ilə məşğul olan dostlarım isə bu kompozisiyalara video-çarxlar çəkəcək.
- Niyə oxucu bu diski, yəni “Proqulka”nı almalıdır?
- Ən azı bu formatda ilk iş olduğuna görə alıb tanış olmalıdır.
- Dünyada şeirə marağın azaldığı bir vaxtda internet çıxdı və şeirə maraq artdı. Məncə internet şeirə yeni nəfəs verdi...
- Məncə, internet şeirə təkan verdi. İndi video-şeirlər populyardır. Mənim Riqalı tanışlarım var, “Orbita” qrupu. Onlar MDB-də ilk dəfə multimedia layihələrlə gündəmə gəldilər. Onlar şeirə musiqi yazır, klip çəkir və təbliğ edirlər. Yəqin bu psixologiyaya bağlıdır. Ümumiyyətlə, hər şey psixologiya və fiziologiya ilə bağlıdır. Məsələn, onluq say sistemi on barmaqla bağlıdır. Binar düşüncə beynin iki yarımkürədən ibarət olması ilə. Hipertekst isə beyindəki neyron şəbəkənin davamıdır.
- Sən daha çox şeir və esse yazırsan...
- “Non-fikşn”
- Əlbəttə. Bunun fikşndan fərqini nədə görürsən? İnsanlar təxəyyül məhsulunu oxumaqdan yorulub?
- Təxəyyül, fikşn, mənə səmimi görünmür. Bu nə dərəcədə maraqlıdır? Dörd səhifəlik essedə, dörd yüz səhifəlik romanın cövhərini yazmaq olar. Bəlkə də hələ də roman yazmıram, ona görə belə düşünürəm. Bu gün sərhədlər itib. Rolan Bartı oxuyanda bunu hiss edirik. Bilinmir ki, o esseistdir, blogerdir, yoxsa yazıçıdır. Təxəyyüldənsə reallıq daha maraqlıdır.
- Ədəbiyyatın dünyanın sonuna qədər mövcud olacağına inanırsanmı? Bu tendensiyalar ədəbiyyatın yoxa çıxmasına aparmır ki?
- Artıq hamı ədəbiyyatla və ya yaradıcılıqla məşğuldur. Ən azından hamı foto çəkir. İnsan bir mərhələyə çatandan sonra, ədəbiyyatın yox olmasının qorxusu yoxdur. Ədəbiyyat reallıqdan qaçış yoludur.
