Kulis.az Aqşin Yeniseyin yeni yazısını təqdim edir.
Maarifləndirmə prosesi əhliləşdirmə prosesinin insana aid olan mədəni adıdır və sonu olmayan prosesdir. Əhliləşdirilmiş itin balası da əhliləşdirilməlidir, əks halda, o, vəhşi əcdadına, canavara qayıdacaq. Mədəniləşdirmə də insanın, cəmiyyətin əhliləşdirilməsinə qoyulan addır və o da sonsuz prosesdir. Bir nöqtədə artıq mədəniləşdiyinə inanıb, daha mədəniləşməyə ehtiyac duymayan insanlar və xalqlar da sürətlə ibtidailəşib vəhşiləşirlər.Və bu zaman onları mədəniləşdirən bütün dəyərlərdən özlərinin yenilənmiş ibtiadi instiktlərini təmin etmək üçün istifadə edirlər. Məsələn, akademik xarizmanın altında elmi cəhaləti yaymaqla məşğul olurlar. Haqq, ədalət, hüquq anlayışlarından ictimai horra hazırlayırlar ki, bulanıq suda rahat balıq tutsunlar.
Təəssüf ki, bizdə maarifçilik sözünü deyən kimi hamının təsəvvüründə molla canlanır. Sanki, cəhalət yalnız dindən qaynaqlana bilər, adı siyasi, əxlaqi, ədəbi, akademik olan bir şey cəhalət mənbəyi ola bilməz. Kökündən yanlış düşüncədir.
Modern, hətta postmodern dünyada heç bir dinin cəhalət yaymaq şansı və gücü yoxdur. Dini cəhalət varsa, mənbəyi ya siyasidir, ya ədəbidir, ya da elmi.
Mədəniləşməyə ehtiyac duymamaq necə baş verir? Əgər bir xalq və onun özünü ərdəmli hesab edən kəsimi düşünürsə ki, mövcud vəziyyətə qədər yaradılmış dəyərlər ən kamilləridir və yenilərini yaratmağa ehtiyac yoxdur, o xalq mədəniləşmənin mövcud vəziyyətində ilişib qalır.
Əhliləşdirmə ilə müqayisə etsək, yəni kənddə həyəti qoruyan köpəkdən hava limanında narkotik tapan köpəyə keçə bilmir.
Yunanlar, farslar, hindlilər, Avropada nisbətən, ispanlar, portuqallar mədəniyyətin müəyyən mərhələsində ilişib qalan xalqlardır. Hindlilər Çinin və Pakistanın qorxusundan son vaxtlar əl-ayağa düşüblər amma.
Din başlanğıcda bir mədəniləşmə cəhdi idi, təsadüfi deyil ki, avropalılar ilk xristian keşişlərini "ilk modernistlər" adlandırırlar.
Yazıb-oxumağı bacaran ilk müsəlmanlar da indikilərdən fərqli olaraq modernist idilər. Çünki dini özlərinin maddi-mənəvi komfort zonaları kimi görmürdülər. Dinə insanlığın mənəvi ehtiyacı kimi baxırdılar.
Din kimlərinsə komfort zonasına çevriləndən sonra insanlığa qənim kəsildi. Həm onlarda, həm bizdə.
Hər dəfə dini, siyasi cəhalətdən yazırıq, bu dəfə elmi cəhaləti bizləyək.
Artıq beş yüz ildir ki, dünyada mədəniləşmənin yolu elmdən keçir. İndi elmi uğurları da özlərinin maddi-mənəvi komfort zonasına çevirmiş zümrələr yetişir dünyada.
Bazara çıxarılmış elm alıcısını çoxaltmaq üçün öz cəhalətini yaratmağa məhkumdur – din kimi. Cəhalət dinin özü üçün yaratdığı bazar idi.
Bu gün elm bazara xidmət edir, aptek xəstə üçün deyil, alıcı açılır.
Amma bu dəfə onlardakı elmi kahinlərlə, bizdəki elmi kahinlər tam fərqlidirlər.
Onların elmi kahinləri gələcəyin çörəyini bölüşmək uğrunda dalaşır, bizimkilər keçmişin.
Mövcud ədəbi, fəlsəfi, siyasi vəziyyətlə kifayətlənmək yazıçını, filosofu, siyasətçini necə kahinə çevirirsə, mövcud elmi vəziyyətlə kifayətlənmək də akademiki kahinə, akademiyanı məbədə çevirir.
Elm dini məzmun qazanır; öz tabularını, şeytanlarını, günahkarlarını və qurbanlarını yaradır.
Bu gün Azərbaycanda elm, müasir elmin inkar etməli olduğu bütün dəyərlərin heyranıdır.
İngilis realist yazıçı Çarlz Snou yaşadığımız dünyada iki tip kültür növü ayırd edir: Bəşəri kültür və elmi kültür. Bəşəri kültür dedikdə modern çağa qədərki dini, ədəbi, fəlsəfi irs, elmi kültür dedikdə modern çağın elmi irsi əsas götürülür.
Üç-dörd il əvvəl akademiklərimizin birinin təklifi ilə Azərbaycanda Quran ayələri üzərində yazılmış hekayə müsabiqəsi keçiriləndə İlon Mask dünya universitetlərinə müraciət edib Marsda yaşamağa getmək istəyən könüllü tələbələr axtarırdı.
Bu gün bizim Milli Elmlər Akademiyasının şahlıq taxtında modern çağa qədərki bəşəri kültür oturub və əlindəki bütün inzibati gücdən yararlanır ki, Elmlər Akademiyasından elmi kültür yaranmasın. Gözlər deyil, sadəcə, eynəklər yenilənsin. Köhnə elmi işlər yeni korrektədə yazılsın.
Snou iddia edir ki, XIX əsrə qədər Qərbdə milli burjuanı bəşəri kültür formalaşdırırdı, XIX əsrdən sonra isə elmi kültür öz burjuasını formalaşdırmağa başladı. Bu gün Üçüncü Dünya Ölkələri dediyimiz ölkələr XIX əsr ölkələridir, yəni elmi elitası, elmi kültürü olmayan ölkələr.
Umberto Eko dini təriqətlərin kriminal münasibətlərindən bəhs edən "Qızılgülün adı" romanında ilahi hikmətin qaynağı kimi təbiəti göstərir. Romanın girişində keşiş Vilhelm köməkçisi Melkli Adso ilə təbiəti oxuya-oxuya monastra keçir. Ömrünü mədəniyyəti yaradan şifrələri açmağa həsr etmiş alim bu keçidlə, ən azı, özünün yarısı qədər intellektual olan oxucusuna demək istəyir ki, möcüzə monastıra təbiətdən gəlir. Və bu keçidlə həm özünü xurafat dəllalı olmaqdan xilas edir, həm də dinin eyni zamanda kriminal təcrübə olduğuna açıq bir işarə vurur. Necə ki, Nitsşe deyirdi, insanları əxlaqa dəvət edən bütün təlimlər qeyri-əxlaqi idilər.
Bu gün bizi də əxlaqa dəvət edən bütün çağırışlar qeyri-əxlaqi mənbələrdən səslənir.
Ekonun niyə belə etdiyinin səbəbi onun "Gündəlik həyatdan sənətə" kitabında açıq yazılıb. Xristianlıq tarixinə yeni eynəklərlə deyil, yeni gözlərlə baxmağı təklif edən alim-yazıçı bu kitabında yazır: Orta əsrlərin alimləri belə düşünürdülər ki, onlar özlərindən heç nə yarada bilməzlər. Hər şeyi Avqustin, Aristotel kimi nəhənglər deyiblər. Onların işi sələflərinin yaratdıqlarını təqdir və təbliğ etməkdir. Bu düşüncə Dekarta, Koppernikə, Qalileyə və s. qədər davam etdi.
Ekonun Ortaçağ düşüncəsi dediyi bu köhnəpərəstlik bu gün bizim həm elmimizi, həm də mədəniyyətimizi geriyə dartan lokomativdir. Yazıb-oxumağı bacaran hər kəs universitet auditoriyalarında yeni olanın qənimi kimi yetişdirilir. Hakim fikir budur ki, kimsə özündən Amerika icad edə bilməz, hər şey bizə qədər deyilib, biz, sadəcə, yazılanları təkrar etməli, şair demiş, "tozunu almalıyıq". Toz alanlar başımızın tacıdır!
Yenə həmin kitabda sənəti "təbiətin meymunu” adlandıran Umberto Eko "Pafosun poetikası" essesində modernizm və postmodernizmin (Xalq yazıçılarımız gəncləri öz əsərlərindəki ideoloji pafosa uyğun olaraq "postmodernistlər” adlandırırlar) çoxhəqiqətli dünya prizmasından yanaşaraq, Viktor Hüqonu quru yuyub yaş sərir ki, onun gücü əsərlərindəki birhəqiqətli pafosdadır. Hüqo dünyaya tanrının gözü ilə baxır ki, bu da onu, oxucularını öz həqiqətinə inandırmaq üçün tanrının özü kimi pafosa meyillənməyə məcbur edir. Necə ki, tanrı insanları özündən asılı vəziyyətə salmaq üçün cənnət-cəhənnəm pafosundan yararlanır.
Bəşəri kültür təmsilçiləri təkhəqiqətli dünyada yaşayırdılar və bu, onların əsərlərində də əks olunurdu. Nizami Gəncəvinin "Yeddi (rəngli) gözəli" də tək həqiqətin hərəmi idi. Modernizm həqiqət anlayışını parçaladı, sənəti, ədəbiyyatı birhəqiqətlilikdən uzaqlaşdırdı. Postmodernizm sənətdə baş verən bu inqilabi dəyişikliyi, yəni çoxhəqiqətliliyi kütləviləşdirdi.
Bu mədəni, elmi inqilab nə bizim ədəbiyyatda baş verdi, nə də elmdə. Fəlsəfəmiz zatən din xırdavatçısıdır, hind mistikasının heyranıdır. Krişnamurtiyə filosof deyəcək acizlik içindədir. (Bu yazıda bəzi istisnalardan danışmırıq.)
Biz hələ də təkhəqiqətli klassik dünyada yaşayırıq. Təkhəqiqətli romanlar sevilir, oxunur, kütlə təkhəqiqətli insanlara sitayiş edir, onlara sərmayə yatırır. Çoxhəqiqətlilik təhqirə layiq görülür cəmiyyətimizin bütün təbəqələrində.
Bizi bu kütləvi zehniyyət ilə yalnız vəbayaqədərki Avropa ilə müqayisə etmək olar.
