Bu günlərdə audiovizual əsərlərin efirdə yayımlanmasına görə yaradıcı heyətə qonorar ödənilməsi ilə bağlı yeni qərar qəbul olundu. Bu qərara əsasən audiovizual əsər müəlliflərinə istifadəçi tərəfindən nəzərdə tutulmuş məbləğdə qonorar ödənilməlidir. Kulis.az bu qərar ətrafında olan məsələlərlə bağlı Peşəkar Kinorejissorlar Gildiyasının rəhbəri, rejissor Hüseyn Mehdiyevlə müsahibəni təqdim edir.
- Hüseyn müəllim, bu qərarı necə qiymətləndirirsiniz? Yaxşı tərəfləri hansılardır? Çatışmayan tərəfləri varmı?
- Bu qərar müəlliflərin hüquqları ilə bağlıdır, müəllif hüquqlarının daha effektli qorunmasını konkretləşdirir. Azərbaycanda müəllif hüquqları haqqında qanun 1996-cı ildə qəbul olunub. Və qanun qəbul olunandan sonra bu qərar çıxıb. 2007-2008-ci ildə isə ölkənin Beynəlxalq Ticarət Təşkilatına üzv olması ilə bağlı müəllif hüquqları haqqında qanun çox dəyişilib. Qərar amma bəzi istisnaları çıxmaqla olduğu kimi qalırdı. Qərar nədir? Qərar qanunun icra mexanizmidir. Bu icra mexanizmi nə qədər dəqiq, aydın olsa bir o qədər də müəllif hüquqlarının qorunması daha effektiv olar.
O istifadəçilər ki, müəlliflərin əsərlərini qeyri-qanuni istifadə edirlər və məlum olur ki, indi mütləq qonorar ödəməlidirlər, onların bu qərar xoşuna gəlməz əlbəttə.
Qaldı ki, çatışmayan tərəflərinə... Əlbəttə ki, ideal heç nə yoxdur. Biz il yarım qabaq təklifləri vermişdik. Texnologiya elə inkişaf edir ki, il yarım əvvəlki təkliflərə bu gün dəyişikliklər lazımdır.
Biz iki mötəbər Müəllif hüquqları ilə bağlı beynəlxalq təşkilatın üzvüyük. Həm FERA – Avropa Kinorejissorların Federasiyası, həm də CİSAC – Müəllif Təşkilatlarının Beynəlxalq Konfederasiyası. Ora üzv olandan sonra çox məsələlər bizim üçün də aydınlaşdı ki, dünyada proseslər necə gedir və biz ona necə uyğunlaşmalıyıq.
Bu, əlbəttə ki, vaxtında verilmiş qərardır. Bizdə müəllif haqlarının qorunmasında vəziyyət o qədər də qənaətbəxş deyil. Bunun bir neçə səbəbi var: Biri o idi ki, lazımi normativ sənədlər yox idi. İkincisi odur ki, Sovet İttifaqı neçə il qabaq dağılsa da, insanların psixologiyası dəyişməyib. Yaradıcı adam ştatlı işçi deyil ki, səhər doqquzda gəlsin, axşam yeddidə gedə, maaşın ayın axırında ala. Bu adam əsər yaratmaqla məşğuldur. Onun qazancı yaratdığı əsərdən çıxır. Sovet vaxtı bu problem yox idi. İndi istifadəçilər anlamalıdır ki, əsərin yiyəsi var və o adamlar bu əsərlərlə dolanır. Həm də bu təkcə dolanışıq məsələsi deyil. Müəllif hüquqlarının effektiv qorunması, qonorarların verilməsi, hüquqların qanun çərçivəsində təmin olunması ilk növbədə ...
- ...Keyfiyyətə təsir edir yəqin ki...
- Bəli, yaradıcı prosesi stimullaşdırır. Ümumən, mədəniyyətin inkişafını stimullaşdırır. Bu sahə axsasa inkişaf da ləngiyəcək. Yəni, bu təsir şübhəsizdir. Mən ümid edirəm ki, istifadəçilər bu psixologiyaya yavaş-yavaş yiyələnəcəklər. Daha bu cür mümkün deyil.
Biz hər kvartalda müəlliflərin kartına pul köçürürük. Hər dəfə o pulu köçürəndə xəcalət çəkirik; təsəvvür edirsiniz, on manat, iyirmi manat köçürürük. Onu da deyim ki, CİSAC-ın hesabatına görə, ildə bütün dünyada müəlliflərə yığılan pullar on milyard dolları keçib. Hər il bizim kimi qurumlar ora hesabat verir. Hər dəfə o hesabatı verəndə yenə ölüb yerin altına girirəm.
- Nümunə üçün bir rəqəm deyin, mümkünsə.
- Gürcüstanda bir milyon dolları aşıb. Biz də isə illik əlli altmış min manat...
- Hüseyn müəllim, yeni qərarda belə bir məqam var: audiovizual əsərlərin yayımlanmasına görə müəlliflərə istifadəçinin hesabat ayı üçün nəzərdə tutulan ümumi büdcəsindən 0,5 faizlə qonorar ödəniləcək.
Burası aydındır. Amma axı məsələn, telekanalın büdcələri o qədər şəffafdırmı ki, onların hesabat ayı üçün ümumi büdcəsini bilirikmi ki, ödəniləcək qonorar məbləği də mübahisə doğurmasın?
- Əlbəttə ki, şəffaflıq yoxdur. Amma bizim qanunda belə bir maddə var: əgər hansısa faizi müəyyənləşdirmək mümkün deyilsə, onda hər hansı razılaşdırılmış məbləğ müəyyənləşdirilir.
- Əvvəl də belə deyildimi?
- Yox, siz qarışdırmayın. Müəlliflərlə münasibətlər başqa, hüquq sahibi ilə münasibətlər başqa. Bu məsələlərin hamısını yoluna qoymaq asandır, təki istifadəçi ilə kollektiv idarəçiliyi həyata keçirən təşkilatın buna istəyi olsun. Əgər bu yoxdursa, yüz qərar çıxsa da heç nə etmək mümkün olmayacaq. Çünki elə istifadəçilər var ki, özlərini saymazyana aparırlar. İstifadəçilər bir sadə şeyi anlamaq istəmir ki, tamaşaçı onun radio və ya televiziya kanalına ona görə baxmır dinləmir ki, o kanalın qara gözlərinə aşiq olub, Ona görə ki, yaradıcı insanların yaratdıqları əsərləri istifadə edirlər. Onlar bunu anlamaq istəmirlər. Elə bilirlər ki, bu əsərləri istifadə etmək ata-babalarının haqqıdır. Beyin dəyişməlidir. Elə kanallar var ki üç ildir, yazırıq, məktublar göndəririk, danışıqlar aparırıq, hətta Müəllif Hüquqları Agentliyi də bunlara məktub yollayır ki, belə olmaz, amma bunlar öz keflərindədir, müəllifləri saymırlar. Hər dəfə bir hoqqa çıxarırlar, uzada-uzada, yalan danışa-danışa öz əməllərini ört-basdır eləmək istəyirlər...
- İndi artıq normativ sənəd kimi qərar var. Yəni onlar indən belə də bu normativlərə məhəl qoymaya bilərlərmi?
- Əlbəttə ki...
- Bəs belə olan halda, hansısa icraya məcbur edən mexanizm, məsələn, cəza nəzərdə tutulubmı?
- Məhkəməyə verə bilərsən. Amma bu məhkəmə prosesinə nə gərək var? Axı biz niyə aydın, elementar, adi bir şeyi məhkəməyə çıxaraq? Mənim üçün bu çox üzücüdür. Mübahisəli məsələlərə görə çıxarmaq olar, amma “müəlliflərin haqqını vermək lazımdır” kimi gün kimi aydın məsələyə görə adamı məhkəməyə çağırmaq ayıbdır axı. Niyə bu sadə məsələni bu qədər böyüdəsən? Artıq düşünürəm ki, ola bilsin bu adamları təhrik edirlər. Yəqin onlar istəmir ki, ziyalılar, yaradıcı adamlar normal yaşasınlar. Niyə belə şübhələnirəm, çünki hər bir prosesdə yeni bir məqam açırıq... Bir kanal var idi, bir aya, iki aya açılmalı idi, gəldi bizimlə görüşdü, müqavilə razılaşdırdıq, hər bir şeyi danışdıq. Bir ay keçdi, kanal açıldı, düşündük ki, müqaviləni imzalamağa gələcəklər. Bir ay keçdi, beş ay keçdi, bir il keçdi, bunlardan xəbər çıxmır. Bir kərə məktub yolladıq, iki kərə yolladıq, olmadı. Məcbur qalıb məhkəməyə verdik. Məhkəməni uduzdular. Hər şeyi ödədilər, cəriməni də, məbləği də. Çox sonra həmin kanaldan tanış bir nəfər dedi, biz müqaviləni bağlamaq istəyirdik, amma bizə dedilər, müqavilə zad lazım deyil, müəlliflər kimdir ki? Bax belə...
Siz mexanizm deyirsiniz: birini mən sizə deyim: Bizim telekanallar, ya radio kanallar, kabel, ya peyk kanalları Milli Teleradio Şurasından lisenziya alanda yüz cür sənəd verirlər. Niyə onlara lisenziya verəndə soruşmurlar ki, siz müəllif hüquqlarının kollektiv idarəçiliyini həyata keçirən təşkilatla müqavilə bağlamısınız, yoxsa yox? Axı o kanalların istifadə etdiyi materialların 90% -i müəlliflərin əsərləridir. Niyə onlardan bu sənədi tələb etmirlər? Baxın, sizə bir mexanizm dedim.
- Bu təkliflə Şuraya müraciət etmisinizmi?
- Çoxdan bir məktub yazmışdıq. Əslində, bir kanalın müəllif hüquqlarını pozması ilə bağlı müraciət etmişdik Onlar da cavab vermişdi ki, bu işlərlə biz məşğul olmuruq. Onlar ola bilsin ki, məşğul olmurlar. Amma bu qaydaları hazırlayan daha yuxarı instansiya bunu edə bilər. Yəni, madam ki, çətinlik yaranır, onda belə bir sadə mexanizm ola bilər də, elə deyil?
- Hüseyn müəllim, istifadəçi qonorar ödəmək istəmirsə, filmlərin nümayişindən imtina da edə bilərmi? Müstəqil qurumdur...
- Əlbəttə edə bilər... amma təsəvvür edin ki, Azərbaycan telekanalı yalnız xarici musiqi və yaxud xarici film versələr onlara Azərbaycan televiziyası demək olar? Bütün dünyada telekanallarda filmlərin istifadəsi ilə bağlı kvotalar var. Ən azı milli filmlərə 30% verilir və bu da telekanalın milli kinoya və milli mədəniyyətə münasibətidir. Bir də kanalın milli mənsubiyyətini göstərir. Bizdə mütənasibliyi saxlamayan kanallar var. Bəziləri isə heç göstərmir...
- Hüseyn müəllim, bəs dünyasını dəyişən müəlliflərin əsərləri istifadə olunarsa, onda necə?
- Əlbəttə ki, biz hüquq varislərinin hüquqlarını da qoruyuruq. Qonorar dünyasını dəyişmiş müəlliflərin həyat yoldaşı, uşaqları və başqa varisinə ödənilir. Hətta müəlliflərin varislərini bilmiriksə, onun varislərini axtarmaqla da məşğul oluruq.
- Hüseyn müəllim, sözügedən qərarın xəbərini sosial şəbəkədə paylaşanda belə bir şərhlər çox oldu: bəs aktyorlara niyə qonorar nəzərdə tutulmur? Deyin, dünya praktikasında necədir? Aktyorlara da müəllif kimi qonorar verilirmi heç?
- Aktyor ifaçıdır. Aktyor, müğənni, orkestr ifaçısı - bunlar hamısı ifaçı kateqoriyasındandır. Və bunlar hamısı müəllif hüquqları haqqında qanunda qeyd olunub. Əgər siz kino aktyorları nəzərdə tutursunuzsa, audiovizual əsərlərdə ifaçıların hüquqları, qaydalar, təxminən iki il qabaq Pekində beynəlxalq bir konfransda Ümumittifaq Əqli Mülkiyyət təşkilatı tərəfindən təsdiq olunub. O sənəddə bütün məsələlər nəzərə alınıb və əlbəttə ki, aktyorlara hansısa qaydalar əsasında da qonorar düşür. Bunu gərək ora üzv ölkələr ratifikasiya etsinlər. Hələ ki, bütün ölkələr etməyib, o cümlədən bizim ölkə.
Bəs niyə bizdə aktyorların qonorarı məsələləri aktualdır? Məsələn, Amerikada bu, bəlkə də aktual deyil, çünki aktyor normal pul alır. Baxın, bizdə kommersiya filmləri çəkilir, hələ belə iddialar da çıxır ki, siz orada bir milyona film çəkirsiniz, burada isə 100-150 minə film çəkirlər. Ona görə də “Azərbaycanfilm” kinostudiyasını böyrü üstə qoyublar və neçə-neçə sənətçi işsiz qalıb. Bu iddialara baxıb kinonun büdcəsini kəsiblər. Amma biri də soruşmur ki, sən bu filmi yüz, yüz əlli minə necə çəkmisən? Biri də maraqlanmır. İndi o yüz-yüz əlli minə film çəkən adam çıxsın qabağa və smetasını açıb göstərsin. Biz görək ki, o yüz əlli minə necə çəkir? Biz də o smetaya baxaq, çəkək. Deməli, onlar müəlliflərin hüquqlarını pozurlar, ifaçıların hüquqlarını pozurlar, heç bir müqavilə bağlanmır. Normal qonorar verilmir. Bunun adı istismardır. Yüz faiz əminəm, ifaçılara deyirlər ki, gəlir gətirəndə sizə pul ödəyəcəyik. Hər şey yalanın üstündə qurulur... Bunları da utanmadan professionallara nümunə gətirirlər.
- Bəs bağlanmış müqavilələrdə, bütün qaydalar gözlənilirmi? Məsələn, seriala çəkilən, kommersiya filminə çəkilən aktyorla bağlanan müqavilə? Çox vaxt aktyorlar şikayətlənir ki, müqavilə onlara yox qarşı tərəfə sərf edən şəkildə yazılır. Aktyorunsa ya imtina etmək ya da bu şərtlərlə razılaşmaq seçimi var.
- Bütün dünyada bu məsələlərlə gildiyalar məşğul olur. Bizdə də aktyorların gildiyası var və onlar bununla məşğul olmalıdır. İkinci də, dünya praktikasında aktyorların menecerləri olur. Aktyor özü nə müqavilə bağlayır, nə də danışıqlar aparır. Bunu agentliklər edir. Bu, hər iki tərəfə sərf edir. Agentlik faizini alır, aktyorlar da proseduraları qanun çərçivəsində həll edən bir qurumla işləyir. Bir də, müəllif hüquqları haqda qanunda müqavilə ilə bağlı dəqiq bir bənd var ki, müəllif və ifaçılarla bağlanmış müqavilədə qanuna zidd şərtlər varsa, həmin müqavilə legitim sayılmır. Yəni, o müqavilələr qanun əsasında yazılır, kimsə öz kefinə müqaviləyə bənd yaza bilməz.
Sadəcə sistem bizdə işləmir. Yazıq aktyor nə etsin? Deyirlər, bax budur müqavilə, bu da qonorar. Yeyirsən ye, yemirsən başqasını çağıracağam. Aktyor bizdə bilirsiniz, nə qədər məbləğ alır? Biabırçı bir rəqəmdir. Mexanizm formalaşmalıdır. Kino sənayesi inkişaf etdikcə bu mexanizm formalaşacaq. Kino sistemindəki proseslər çox pərakəndə gedir.
- Qanunlara riayət olunmasını deyirsiniz?
- Yox, yox. Başqa məsələdir bu. Bizdə kino başsız qalıb. Çox vaxt jurnalistlər deyir ki, yaşlı nəsil kommersiya filmlərinin əleyhinədir. Kim kommersiya filmlərinin əleyhinə ola bilər axı? Heç kim. Kommersiya kinosunun inkişafı çox vacibdir, o kütləvi tamaşaçını kinoya cəlb edir. Kommersiya kinosu olmalıdır, var və olacaq, buna da çox şadıq. Amma bu, sənət filmlərinin hesabına olmamalıdır. Baxın sxem belədir: Sənət inkişaf edir, formalar tapır, xarakterlər, ənənələr, məktəblər formalaşır, sonra bu kütləvi sənətdə, yəni kommersiya kinosunda istifadə olunur. Bəs milli kino budur elə. Yəni, sənət kinosu bazadır, kommersiya kinosu isə onu populyarlaşdırır.
Bu il “Nar bağı” Oskar siyahısına düşüb. Axı bu az şey deyil. Belə bir mötəbər mükafata namizədlərin siyahısında bizim də ölkəmizin adı var. Siz bilirsiniz ki, dünyanın ən nüfuzlu kinoşünasları bu siyahıya gözlərini tuşlayıblar və bicə-bircə diqqətlə filmləri izləyirlər... İndi mən o büdcəni kəsib, sənət filmlərinin qabağını alanlardan soruşuram: gələn il Oskara və festivallara nə yollayacaqsınız? “Bozbaş pikçərsi”? Sənətçilər film çəkmir. Onda nə olacaq?
Sənət bütün dünyada dövlət tərəfindən dəstəklənir. Bu, aksiomadır. Müəllif filmləri, eksperimental filmlər, sənədli filmlər... Bunlar kommersiya dalğasında tab gətirməz. Dövlətin himayəsi mütləqdir. Bizim kino haqqında qanunda bu dəqiq yazılıb: Dövlət kinematoqrafiyanın inkişafına zəmanət verir. Bəs bunu kim tənzimləməlidir?
