Çex “Yeni dalğa”sının nümayəndələrindən olan rejissor İrji Mentsel. Ona böyük şöhrəti 1968-ci ildə xarici film nominasiyası üzrə Oskar alan “Xüsusi nəzarət olunan qatarlar” filmi gətirib. Amma bunu həm də uğursuzluq saymaq olar. Gənc rejissor Birləşmiş Ştatlarda festivalda olanda Sovet tankları Praqaya girir. Ona qalıb Hollivudda işləməyi təklif edirlər, amma o qəbul etmir. Çexoslavakiyaya qayıdır. Amerika Kinoakademiyasının mükafatı ilə vətəninə dönən rejissorun filmləri uzun zaman yeni hökumət tərəfindən qadağan olunur...
Kulis Çex rejissoru İrji Mentselin bu günlərdə Rusiya mətbuatına verdiyi müsahibəni təqdim edir.
- Sizin retrospektivlərinizin təşkil olunmasına necə baxırsınız? Esselərinizdə oxuduğuma əsasən güman edirəm ki, bu sizə qəribə gəlir.
- Bu məni təəccübləndirir. Düşünmürdüm ki, mənim filmlərimə bu qədər baxacaqlar. Amma ümumiyyətlə, maraqlıdır: Retrospektivin sayəsində mən bütün dünyanı gəzirəm.
- Öz filmlərinizə yenidən baxırsınız?
- Çoxdan baxmıram. Əgər gənc İrjiyə nəsə demək imkanım olsa deyərdim: “İrji, belə tənbəl olma, çox şeyi bacararsan sən”.
- Sizdən “Yeni dalğa” haqqında soruşmaya bilmirəm. Əgər Qodar, Trüffo, Şabrol “ata-baba” kinosuna etiraz etməsəydilər, 1960-cı ildə gənc çexlər nəyə etiraz edib ayağa qalxacaqdılar?
- Biz axı üsyan etmədik. Əlbəttə, biz də başqa cür çəkmək istəyirdik, atalarımız kimi yox. Bəxtimiz də gətirmişdi, yeni texnika, yüngül kameralar var idi. Hətta rejim də yumşalmışdı, bizə bəzi şeylərə icazə verirdilər. Hər şeyə yox, əlbəttə, amma qapı azacıq açılmışdı və görünürdü ki, əvvəl hətta düşünə bilmədiyimiz şeyləri indi edə bilərik.
- Bəs müasir kinoda nəyin əleyhinəsiz?
- Yalanın. Əvvəl çəkilən filmlər insanlar haqqında idi. Məsələn, italyan neorealizmini deyək. İndi isə hansıs nağıllara baxmağa məcbur edirlər, ya da cinayətin cazibəsini göstərirlər.
İndi mən kinoya çox baxmıram. Əsasən köhnə filmlərə yenidən baxıram. Köhnə komediyaları sevirəm. Şən, amma yalançı olmayan komediyaları. Əgər italyan kinosundan söhbət gedirsə, əlbəttə Vittorio de Sika, Petro Cermi, Mario Maniçelli. Onlar əla komediyalar çəkib. İnsanı idellaşdırmayıblar da. Sadəcə necə məzəli olduğunu göstəriblər.
Çexlər üçün yumor həmişə vacib olub. Vera Xitilova, Miloş Forman, İvan Passer – onların filmlərini elə o zaman Qodarın və Trüffonun çəkdikləri ilə müqayisə etmək mümkün deyil. Bu, bizim spesifik milli cizgimizdir. Qeyri-ciddilik. Çoxu düşünür ki, adam nə qədər ciddidirsə, onun o qədər çəkisi olacaq. Bu, boş sözdür. Həyatda belə olmur. Çaplin bu dövrdə çəkilən istənilən ciddi filmdən daha maraqlı olacaq.
- Sizin qeyri-ciddiliyə sevginiz esselər toplunuzun adından məlum olur: “Düzünü bilmirəm”. Essedə qeyri-ciddi olan çox şey var. Siz ümumiyyətlə hər şeyə belə təbəssümlə baxırsız? Yoxsa elə şeylər var ki, onlara gülmək olmaz?
- İçində olduğun situasiyaya zarafatla yanaşmaq çətindir. Amma vaxt gəlir ki, onun gülməli tərəfləri ortaya çıxır. Ona gülüşlə də olmasa təbəssümlə baxmaq olar.
Məsələn, müharibə haqqında filmləri götürək. Bir müharibənin üstündən nə qədər çox keçirsə, biz o tarixdə gülməli paradokslar tapırıq. Bizim hamımızın həyatında əsl dramlar yaşanır, amma zamanla onları ironiya ilə xatırlaya bilirik.
- Yəni, yumor yaş məsələsidir?
- Hə. Yumor kiminsə yıxılıb burnunu sındırması deyil. Yumor o zaman yaranır ki, biz onun yıxılmasının səbəbini öyrənirik.
- Esselərinizdən birində Hitlerin şəxsi memarı Albert Şpeyer haqqında çəkmədiyiniz filmə görə təəssüf etdiyinizi yazmısınız. Əgər çəksəydiniz, onun haqqında qeyri-ciddi ola biləcəkdinizmi?
- Mən onun xatirələrini oxumuşam. O, intellegent adam olub, öz işini elə sevib ki, kimə xidmət etdiyini sezməyib, daha düzü, sezmək istəməyib. Sonra 20 il bununla baş etməyə çalışıb.
Hələ onu demirəm ki, gözəl bir ölümlə ölüb: Arvadından İngiltərəyə sevgilisinin yanına qaçıb və elə qadının yatağında da ölüb. Amma film bu haqda deyildi.
- Bəs nə haqda idi?
- Bu film məhdudluğa, kütlüyə, heçliyə gülüş olacaqdı. Hadisələr müharibənin sonunda Nürenbürq prosesinə yaxın bir zamanlarda baş verəcəkdi. Şpeyer inandırmağa çalışır ki, o, hava barmaqlıqlarından qaz buraxmaqla Hitleri öldürməyə cəhd edib. Hitlerin köməkçisi Karl Denis ona inandığını deyir və onu hökumətə rəhbər təyin edirlər. Şpeyer iki həftə demək olar ki, olmayan ölkəni idarə edir. Hökumət iclaslar edir, yığıncaqlar keçirir, amma əslində gözləyirlər ki, nə zaman ittifaq qoşunları gəlib onları məhkəməyə aparacaq. Amma düşünürlər ki, onları mühakimə etməyəcək, təqaüdə göndərəcəklər. “Biz müharibəni uduzduq, indisə təqaüdə gedirik.”
- Daha hansı çəkmədiyiniz filmlər üçün heyfslənirsiz?
- Bir neçə kitab var ki, ekranlaşdırmaq istəmişəm, amma zamanında qərar verməmişəm. O məsələyə sadə yanaşan həmkarlarım cəsarət göstərib çəkiblər, həm də pis çəkiblər. Adlarını çəkib qanlarını qaraltmaq istəmirəm.
Ya da qoy deyim. Məsələn, Karel Polaçkanın “Biz beş nəfər idik” romanı əsasında 1990-cı ildə çəkdiyi film. Zdenak İrotknin “Saturnin” kitabı əsasında İrji Verçakıln çəkdiyi. Bu kitabları o qədər sevirəm ki, onları götürüb film çəkməyə özümə icazə vermədim.
- Kunderanın “Zarafat”ını ekranlaşdırmaq istəməmisiniz?
- Mən onun mətnləri ilə işləmək istəyirdim. Amma amerikalılar onun “Varlığın dözülməz yüngüllüyü”nü ekranlaşdırandan sonra o, elə əsəbiləşdi ki, kitabı əsasında çəkməyə daha heç kimə icazə vermədi.
Kundera mənim müəlllimim olub, hətta dostum olub. Ondan ekranlaşmaq üçün icazə istəyəndə dedi ki heç bir cümləsinə də nəsə çəkməyə icazə vermir. Ona dedim ki, sənin kasıblamağını gözləyəcəm.
- Bir müsahibənizdə demisiz ki, materialı mən seçmirəm, prodüser seçir. Ciddi idiz?
- Əlbəttə. Kino çəkmək də o birilər kimi bir işdir.
- Bəs yaradıcılıq arzuları?
- Axı mən öz puluma çəkmirəm. Bu riskə pulu olan adam getməlidir. Mən bütün filmlərimi sifarişlə etmişəm. Bu mənim həyatımı dəhşət yüngülləşdirib: heç bir məsuliyyət yox.
Mən tamaşaçının gəldiyi filmlər çəkmək istəyirəm və yazığın mənə verdiyi pulun batmamasını, nəsə qazandırmasını istəyirəm. Hərdən alınır bu.
- Pul verəndə diktə etməyi sevirlər adətən. Rejissora diktə etmək olar?
- Əgər mənə bu işi təklif ediblərsə, razılaşmışamsa zəhmət çəkib etibar etsinlər. Bir də ümumiyyətlə, həmişə çəkiliş meydançasında rejissordan çox bildiyini zənn edən bir adam olur. Onlar heç omasa özlərinə əhəmiyyətli olduqlarını sübut etmək istəyirlər.
- “İvan Çonkin”i prodüserin təklifilə ekranlaşdırmısnız. Ona qədər kitabı oxumuşdunuz?
- Yox. Voynoviçi oxumamışdım. Amma təklif gələndən sonra oxudum və yumoruna, insaniliyinə heyran qaldım. Amma bu rus əsəridir və mən düşündüm ki, onu götürməyə haqqım çatmır. Necə ki “Şveyk”i çəkməyə çex olmayanın gücü yetməz. İmtina etmək istədim, amma prodüser israr etdi. Mən də o şərtlə razılaşdım ki, bütün aktyorlar rus olacaq və film də rus dilində olacaq. İndi düşünürəm ki, finalı korlamışam. Niyə Çonkini sağ saxladım? Belə etməzdim kaş. Komediya faciə ilə bitməlidir.
- Amma bunu edəndə sizə belə gəlmirdi...
- O zaman da istəmirdim saxlayam. Çəkiliş meydanında belə oldu. Aktyor dostum Yazn Sverak öldürməyə qoymadı. Voynoviç də romanın ardını yazmağı düşünürdü. Mən də bunlara qulaq asdım. Gərək asmazdım. Beynim dumanlandı elə bil. İndi də özümə acığım tutur buna görə. Halbuki əvvəldən israr edirdim ki, final tragik olsun. “Xüsusi nəzarət olunan qatarlar”da qəhrəman ölür, ölərkən onun əhvalatı dəyər qazanır. Bu da belə olmalı idi. Neyləməli. Adam hər zaman ağıllı olmur.
-1968-ci ilin avqustunu, keçirdiyiniz hissləri xatırlayırsınız? Qorxurdunuz, düşünürdünüz ki, hər şeyin sonu çatıb?
- Onda düşünürdüm ki, Çexiyada hamı desə rusları istəmirik, onlar çıxıb gedəcək. Axmaq idik.
Hər millətdə donuzlar və siçovullar var. Bax belə adamlar da o zaman situasiyadan istifadə edib karyera qurdular. İşğalçıların hökuməti dəyişməsinə bir il getdi, sonra da qırğınlar başladı. ilk reaksiya axmaqca idi. Biz gənc sənət adamları “İki min söz” adında manifest yazdıq. Sonra düşündük k, bizi siyahıdakı imzalarımızla Sibirə göndərəcəklər. Gedib bağ evlərində gizlənirdik. Mən rəfiqəmlə yaşayırdım, sonra isə pan Qrabalun yanına getdim. Sən demə o da məni xəbərdar etmək üçün yanıma gəlirmiş. Bunlar hamısı olduqca komikdir. Amma o zaman situasiyanın içində gülməyə halımız yox idi. Kənardan baxış da çatışmırdı.
- “Xüsusi nəzrət olunan qatarlar” filmi Amerikada məşhur oldu. Oskardan sonra sizi Hollivuda da çağırdılar. Ordakı iş sizi heç cəlb etmədimi? Axı filmləriniz rəfdə qalmayacaq, dünyada göstəriləcəkdi.
- Bunu mənə təklif edəndə Çexoslavakiyada çəkmək istədiyim iki film var idi. Onlar dedilər ki, indi qapı açıqdır, gəl. Səni iki filmini gözləyə bilmərik. Mən istəmədim. Mənim Praqada musiqiçi dostum var. O, Amerkada karyera qurmaq istəyirdi. Amma tanklar gələndə o, teatrda işə girdi. Dostum mənə o zaman dedi: “Biz 15 milyonuq. Bir milyonu tutalım, getsin. Bəs qalanı necə olsun?” Gedənlərə hörmətim var. Amma o zaman getsəm özümə hörmət etməyəcəkdim. Çünki iş şöhrətə bağlı deyil, müəyyən öhdəliklərə, vəzifəyə bağlıdır.
- Filmlərinizin qadağası sizə necə təsir etdi?
- O zaman olduğu kimi heç vaxt xoşbəxt olmadım. Axı mən tənbələm. İşləməyi sevmirəm. Sonra bu mənim əsəblərimə toxunmağa başladı. Amma mən ancaq Çexoslovakiyada işləmək istəyirdim. Onda mən işləyən insanlara müsbət yanaşdığımı göstərən film etdim və o film də məni xilas etdi. Bəzən deyirlər ki, zülm altında sənət çiçəklənir. Düzdü, olur ki, təzyiq sənətkara stimul verir, o üsyan edir. Amma Tolstoy, Mikelancelo rejimə qarşı müqavimət göstərməyiblər axı. Onlar olduqları şəraitdə işləyiblər...
