Pissuarı sənət kimi təqdim edən janr

Aliyə

Sərgilərin birində ready-made nümunələrinin birinin qarşısında dayanmış qadın əl yaylığına baxıb başını buladı. “Guya bu yüksək sənətdir?” Tamaşaçı o anda adi bir məişət predmetini-istifadə olunmuş əl yaylığı görürdü. Və o haqlı idi. Amma o əzik-üzük əl yaylığını ora asan rəssam da haqlı idi, o bu yaylıqda bir insanın həqiqətlərini tapmışdı, həyəcanlarını, göz yaşlarını, qorxularını, ümidlərini, əzablarını, sevincini...

Ready made(ingiliscəready - hazır, made-düzəldilmiş) konseptual sənətnümunəsidir.

Buradamüəlliföz“əsərini”-başqasının hazırladığı və ya yazdığı, istehsal etdiyi obyekti vəyamətnibədiiməqsədlərlə təqdimetmir.

Müəllifin müəllifliyi buobyekti seçib onu bədii olmayan məkandan bədii məkana yerləşdirməkdir. Bununla bu obyekt görmədiyimiz bir tərəfdən açılır və onda kənar kontekstdə yeni səciyyəaşkarlanır.

MarselDüşanın “Velosipedçarxı”, “Fontan”, “Şüşələrüçünqurutmataxçası” kimi ready made nümunələrini misal çəkmək olar. Ən sadə predmetlər bədii məkana gətirilir və o məkanda velosiped çarxı, şüşəquruducu, pissuar yeni kontekstdə yeni mənalar qazanır.

İlk ready-made nümunəsini Marsel Düşan 1913-cü ildə Nyu-Yorkda təqdim edib. Əsl dadaist kimi o, ənənənin məntiqi sonuna gəlib çıxmışdı: “Heç bir rəsm nümunəsi predmeti özündən yaxşı göstərə bilməz. Ona görə də predmetin özünü təqdim etmək onu təsvir etməkdən daha sadə və düzgündür”.

Ready made-in kökündə dadaizm dayanır. Dadaistlər sistemsizlik, bədii kanonlardan imtina kimi prinsiplərlə “işləyirdilər”. Dadaistlər ədəbiyyatda təsadüfi kollaj prinsipi ilə şeirlər yaradırdılar. Hans Arp təsadüfən qəzetdən kəsdiyi sözləri götürüb bir-birinin ardına yapışdırır və bundan şeir düzəldirdi.

“Bir rəssamın əlləri kəsilsə də öz yaradıcılığını davam etdirəcək. Ready made-lərimin bəziləri sadəcə bu məntiqi ifadə edir”- onlar deyirdilər.

Bədiiədəbiyyatdareadu-made-in alternativi “foundpoetry”dir (“tapılmışpoeziya”). Bu ifadə adətən tərcümə olunmur.

"Found poetry"də hansısabirmətndəngötürülmüşparça bədii kontekstdətəqdimolunurvəo,yenimənalarqazanır.

Məsələn,rusşairəsi Vera Pavlova mikroorqanizmlərdə bioloji təzahürlər haqqında ensiklopedikməlumatışeirkimitəqdimedir:

Holoqamiya– təkhüceyrəli orqanizmlərdə cinsi prosesin bəsit tiri, bu prosesdə xüsusi cinsi hüceyrələr yox, tam fərdlər bir-birinə qovuşurlar.

Nəticədəbioloqlardanbaşqakiməsəmaraqlıolmayanmətnsevgihaqqındametaforayaçevrilir.

Found poetry – mahiyyətcə postmodernizm texnikasına yaxındır. Hər iki halda başqa mətndən sitat gətirilib və bədii kontekstə salınır.

Found-poetry nümunələrini hər kəs yaza bilər - amma burda həm də oxucu özü də müəllif olmalıdır. O, mətnə öz mənasını yükləməyi bacarmalıdır. bu müəllif-oxucu məna avtoritarizmini qəbul etməyən bir düşüncəyə sahib olmalıdır. O zaman belə nümunələri reklam mətnlərində, dialoqlarda, divar yazılarında, hətta informasiyalarda görmək olar.

Müasir Azərbaycan şerində dadaizm prinsiplərini Rasim Qaracanın "anlamsız şerlər"ində görmək olar:

Bilirəm bariz səril dəniz

ələnər kölgə yenər kəfən

kəsilər səkkiz balıq qumsal...