Kulis.az Vüqar Vanın yazıçı Fəxri Uğurlu ilə müsahibəni təqdim edir.
– Fəxri müəllim, necəsiz?
– Yaxşıyam.
– Müəllim, çox maraqlandığım bir sual var. Əksər müsahiblərimə də bu sualı verirəm. Sizin üçün ədəbiyyat nədir?
– Çox qəliz sualdır. Ədəbiyyat, şübhəsiz, insanın özünüifadə vasitələrindən biri, bəlkə də, birincisidir. Dünyanın yaranma prosesinin özü də ədəbiyyatdır. İnsanın özünüifadəsinin ən yüksək formasıdır ədəbiyyat. Tarixə nəzər salsaq görərik ki, tarixə yön verən, bəşəriyyətin inkişafını istiqamətləndirən düşüncə sahəsi ilk növbədə ədəbiyyat olub. Dünya, tarix ədəbiyyatın yedəyində gedir. Ədəbiyyat anlayışını bir az geniş mənada götürürəm, yəni, məsələn, fəlsəfi ədəbiyyatı da nəzərdə tuturam.
Həm də fərdi xoşbəxtlikdir. Xüsusən, özünü ifadə eləyə bilirsənsə, əsəri alınmış sayırsansa, sənin üçün bu, çox böyük zövqdür. Ancaq həm də əzablıdır, çünki yazan adam yazdığı müddətdə qıçını masaya bağlayıb, necə deyərlər, zahidanə həyat yaşayır, gərgin olur. Amma elə ki son nöqtəni qoyursan, artıq gərginlik unudulur, axıra böyük bir zövq qalır. İnsanın özünü ifadə eləməkdən yüksək məqsədi yoxdur.
– Siz, eyni zamanda, redaktorluq da edirsiz. Redaktə nədir bəs?
– Redaktə it əzabı, nə olacaq. (gülür)
Müəllif var ki, əsərin qaralamasını bir neçə variantda yazır. Məsələn, mənim atam hər yazısını, yalan olmasın, 7-8 versiyada yazırdı. Mən isə yazı prosesindən sonra çox az redaktə işləri görürəm. Çünki təmkinlə yazıram, qaralamaları beynimdə silib atıram. Yəni birvariantlı olur mənim yazılarım.
– Belə olanda əsərin yaranması da uzun çəkir...
– Beyində bişəndən sonra onu rahat, boyaboy görürsən. Əlbəttə, hər detalını yox. Yazı prosesində çox şeylər üzə çıxır. Xüsusən, əsərin sonunu görməyincə onu yazmaq olmur.
Məsələn, mənim “Şeyx Sənan” adlı hekayəm var. Onu yazmağa hazırlaşanda hər detalını aydın görürdüm, yalnız sonluğundan başqa. Əgər Hüseyn Caviddə olduğu kimi versən ki, onlar ələ-ələ tutub, özlərini uçurumdan atdılar, bu çox bayağı görünər bugünkü gündə. (söhbət şeyx Sənan və xristian gürcü qızı Xumar (Tamara) arasındakı sevgidən gedir – V.V)
Bəs neyləməli? Əsər beynimdə hazır, süjet bəlli, ancaq qəhrəmanların axırını görmürəm. Bircə onu bilirəm ki, toy olmayacaq. Toy qalır həşrə, qiyamətə. Xeyli götür-qoydan sonra qəfil hər şey mənə əyan oldu, diksinib öz-özümə dedim ki, bunlar axı sağdılar. Şeyx Sənan gürcü qızını monastıra qoyub gedir dünyanın üstündə işləməyə, tarixi başa vurmağa. Bilir ki, sevgilisi həşrə qədər monastırda onu gözləyəcək. Onların toyu qiyamətə qalır. Yəni mən qiyaməti böyük toy kimi göstərməyə çalışmışam.
Yenə deyirəm, yazının sonluğunu görməsəm yaza bilmirəm. Sonluğu görəndən sonra ona doğru dartınmağa başlayırsan, o yerə çatmağa cəhd göstərirsən. Doğru yol axırı görünən yoldur. Qalan bütün yolların axırı yoxdur.
– “Şeyx Sənan” hekayənizdən söz düşdü, istəyirəm onunla davam edək. Hekayədə dağ ab-havası var, dağlara böyük sevgi duyulur. Dağ nədir sizin üçün?
– Dağ mənim üçün böyük bir enerji yumağıdır. Dağ insanın qardaşıdır. Dağ başından baxanda dünya tamam ayrı cür görünür, adam qəribə duyğular yaşayır. Coğrafi baxımdan, relyef baxımından götürsək, dağ yaradıcı qüvvənin gücünün piki, onun tüğyanıdır.
– Uşaqlığınız Laçın dağlarında keçib?
– Laçına daha çox yay aylarında gedirdik. Mən o dağlardan, o təbiətdən çox böyük pay almışam.
– Bəs azad olunduqdan sonra yaradıcılığınıza hansısa formada təsir göstərib, ya göstərəcək?
– Bilirsən, mən Laçından aldığımı almışam. Təbii ki, bundan sonra da almaq istəyərəm. Uşaq, yeniyetmə vaxtlarımda, psixologiyamın, mənəviyyatımın, düşüncəmin formalaşdığı vaxtlarda Laçının təbiətiylə doyunca olmasa da, çox ünsiyyətdə olmuşam. Dağıyla, dərəsiylə, gülü-çiçəyi, meşəsiylə, atı, iti, inəyiylə... Mənim mənəvi dünyamın, zövqümün formalaşmasında bunlar böyük rol oynayıb. Ata tərəfim dağ kəndindən, ana tərəfim aran kəndindən olub, uşaqlığım bu kontrastın arasında keçib. Hərəsinin öz şeiriyyəti var, dağ çayının bir poetikası, düzənlik çayının başqa bir poetikası var. İnsanın üslubu da belə şeylərdən formalaşır. Ürəyin nəylə döyünürsə, osan.
– Bir hekayəni yaxşı edən şeylər nədir?
– Bu, məlumdur, mən burada Amerika açası deyiləm.
Bir hekayənin yaxşı olması üçün əvvəlcə dolğun məzmunu olmalıdır, arxasında bir dünyagörüş, bir fəlsəfə durmalıdır. Sonra da bu məzmuna uyğun mükəmməl forması. Bunlardan biri olmayanda düz gəlmir.
Mən formadan başlamağın tərəfdarı deyiləm, baxmayaraq ki, gəncliyimdə bu cür eksperimentləri çox aparmışam. O vaxtlar məni daha çox forma maraqlandırırdı, üslub, cümlə quruluşu-filan. Alınanı da olurdu, alınmayanı da. Məzmunu təsadüfi əsasda seçirdim. Sonradan gördüm ki, bu eksperimentləri dünya ədəbiyyatında çoxdan aparıblar. Onda mən hələ bunları bilmirdim.
Bundan sonra nə yazmaq haqqında düşünməyə başladım. Xüsusən də 20 Yanvar qırğınından sonra məni həyatın mənası, ədalət, Allah, ölüm kimi anlayışlar cəlb eləməyə başladı. Yəni necə olar bilər ki, sən günahsız bir xalqın üstündən tankla keçəsən, bu qanlar hamısı yerdə qala. Bunlar bir növ ruhani axtarışlar idi.
Bundan sonra forma mənim üçün ikinci plana keçdi. Nəhayət, axtarışlar bəhrəsini verdi, mən öz həqiqətimi asta-asta kəşf eləməyə başladım. Sonra gəlirdi bu həqiqəti ifadə etmək. Birinci mərhələdə mən düşündüklərimi bədii dillə təqdim eləməyə hazır deyildim. Ona görə silsilə esselər yazdım, özümü bu esselərlə ifadə etməyə çalışdım. Təxminən 25-26 yaşlarımda. Sonradan qəzetlərə, qəzetçiliyə başımız çox qarışdı. Bir dönəm təcrid olunmaq imkanım yarandı, düşündüyüm hekayələrin bir qismini oturub yazdım. Bunlar hamısı bir-birinə içəridən bağlı olan yazılardır, yəni bir silsilədir. Məkan, zaman, mövzu fərqli olsa da, mahiyyətcə bir-birinə qohum, bir-birinin davamı olan hekayələrdir.
– Müəllim, bayaq qəzetlərdən danışdınız. Siz özünüzü daha çox harada görürsünüz? Jurnalistikada, yoxsa ədəbiyyatda?
– Əlbəttə ki, ədəbiyyatda. Jurnalistika ilə çox məşğul olmuşam, qəzet də təsis eləmişəm. Amma həmişə deyirəm ki, jurnalistikada mən təsadüfi adamam. Uşaq vaxtı bir polis, bir də jurnalist olmaq qəti ürəyimdən keçməyib.
Zaman elə gətirdi ki, köhnə sistem dağıldı, bizim diplomlarımız qaldı əlimizdə. Mən şərqşünaslıq fakültəsinin türk bölməsini bitirmişdim, sovet dövləti çökəndən sonra ixtisasım kara gəlmədi, yeni yaranan qəzetlərlə əməkdaşlığa başladım. Esselər yazırdım, tərcümələr eləyirdim, müsahibələr alırdım, bəzən hekayə də verirdim. Belə-belə, zaman özü bizi caladı mətbuata. Ehtiyacın tüğyan elədiyi vaxtlarda bu işdən az-maz pul da çıxırdı.
Jurnalistika ilə ədəbiyyat arasında elə bir keçilməz sərhəd yoxdur. Jurnalistika ədəbiyyatın faktoloji qanadıdır. Elə publisistik yazılar var ki, bilmirsən onu jurnalistikaya aid eləyəsən, yoxsa ədəbiyyata.
Ancaq jurnalistikaya baxanda ədəbiyyatın vəziyyəti qat-qat acımalıdır. Sovet vaxtı kütləvi tirajla çıxan xeyli kitabımız vardı.
– Yaxşı idimi həmin əsərlər?
– Mən şərti olaraq üç eşelona bölürəm yazıçıları. Həmin əsərlər arasında hər üç eşelona mənsub yazıçıların kitabları vardı. Həm də indiki kimi seriallar, sosial şəbəkələr yox idi, insanlar kitab oxuyurdular, oxu vərdişi formalaşmışdı.
– Bu tendensiya bütün dünyada var. Təkcə Azərbaycanda yox, bütün dünyada kitab az oxunur.
– Biz uşaq olanda Türkiyənin ən məşhur yazıçıları belə bədii əsərlərinin qonorarı ilə dolana bilmirdilər, məcbur olub köşə, məqalə-filan yazırdılar. İndi isə Türkiyədə milyon tirajlarla çıxan kitablar var.
– Türkiyənin axı 90 milyona yaxın əhalisi var, bunu da nəzərə alın.
– Bu müddətdə qardaş ölkədə nəşriyyat sistemi formalaşdırılıb, ciddi oxucu kütləsi yetişdirilib. Ciddi nəşriyyatların çap elədiyi brend imzalar yazıçılıqla dolana bilirlər.
– Bəs bizdə bu işin axırı necə olacaq?
– Məsələ ondadır ki, bizdə ədəbi proses yoxdur. Sadəcə bunun imitasiyası var.
– Ədəbi proses nədir?
– Sovet vaxtı proses vardı. Əsərlər yazılırdı, yazıçı-oxucu münasibətləri yaranırdı, tənqidçilər işə qoşulurdu, ədəbi nəşrlər böyük tirajla çap olunurdu... İndi isə bunların heç biri yoxdur, prosesin sadəcə imitasiyası var. Əgər proses getsəydi, on milyonluq ölkədə yaxşı kitablar aşağısı on min tirajla nəşr olunardı. Bu, çox deyil, əhalinin 0,1%-i deməkdir. Heç bu da yoxdur. Gör hansı gündəyik.
– Müasir Azərbaycan ədəbiyyatını izləyirsiz?
– Çox az.
– Niyə?
– Daha çox klassik ədəbiyyata meyilliyəm. Mənim o qədər vaxtım, ömrüm yoxdur ki, əlimə nə keçsə hamısını oxuyum. Oxuyub peşman olmayacağıma əmin olduğum kitabları çalışıram oxuyum. Həm də mən ləng oxuyan adamam. Sürətli oxuya bilmirəm.
(Fotoqraf Orxan söhbətimizi bölüb deyir ki, şəkillər yaxşı alınmır, zəhmət olmasa, yerinizi dəyişək, başqa tərəfə keçək. Fəxri müəllim razılaşır, gedə-gedə deyir ki, ay qardaş, məndən Alen Delon çıxmayacaq, hansı tərəfdən çəkirsən, çək də)
– Belə çıxır ki, bizi oxumursuz...
– Bilirsən, Vüqar, çağdaş nəsrimizdə professionallıq çox aşağıdır. Məktəb yoxdur. Sizi qınamıram, mühit yoxdur. Ən azı dərnəklər, birliklər səviyyəsində mühit yaradılmalıdır.
Yadıma gəlir, 1987-ci il idi, birinci kursda oxuyurdum. Bizim böyük şairimiz Məmməd İsmayılın rəhbərlik elədiyi “Gənclik” ədəbi birliyi vardı. Mən də arabir gedirdim ora. Birliyin üzvləri, əsasən, indi 80-cilər dediyimiz nəslin nümayəndələriydi. Gedib bir küncdə oturub, qulaq asırdım. Yazılar oxunurdu, müzakirələr aparılırdı, tənqidçilər danışırdı, qızğın söhbətlər gedirdi.
Bir dəfə Məmməd İsmayıl elan elədi ki, gənclərin yazılarından ibarət almanax çıxarılacaq, yazısı olan gətirsin. Növbəti həftə mən də “Tək ağac” adlı bir hekayəmi aparıb qoydum Məmməd İsmayılın stolunun üstünə. Gələn dəfə dedi ki, o hekayənin müəllifi kimdir, durub oxusun hekayəsini. Nitqim qurudu, dilim-dodağım təpidi, çox zülümlə, sıxıla-sıxıla birtəhər hekayəni oxudum. Qızğın müzakirələrə səbəb oldu. Biri dedi hekayə deyil, o biri dedi lap əla hekayədir.
Bax, buna bənzər mühit yaratmağı bacarmaq lazımdır.
90-cı illərdə biz gənclər buna cəhd elədik, “Ağ yol” ədəbi birliyi yaratdıq. Di gəl, bu da uzun çəkmədi. Resursumuz, imkanlarımız yox idi. Özümüz deyib özümüz eşidirdik.
– Təzə nəsə yazırsınızmı?
– Yox, mən işdən çıxıb gedib evdə çay içə-içə iki saat roman yazmağa alışqan adam deyiləm. Bədii əsər yazmaq üçün onun tam içinə girib, təcrid olunmalıyam.
– Fəxri müəllim, mənə elə gəlir siz daim xoşbəxtisiniz. Niyə bu qədər xoşbəxtsiz? Yazıçı bu qədər xoşbəxt ola bilər?
– Kaş sən deyən kimi olaydı. (gülür) İnsan öz həqiqətini, öz ruhunun yolunu, öz məqsədini tapanda, özünü ifadə eləyəndə, haqqa inananda xoşbəxt olur. Bizim bədbəxt olmağımız üçün kifayət qədər səbəb var. Sən nə qədər bədbəxtsənsə, mən də o qədər bədbəxtəm, çünki bir vətəndə, bir ölkədə yaşayırıq. Amma biz həyatın yaratdığı problemlərin içində özümüzə bir ada, bir sığınacaq düzəltməliyik. Məndən ötrü bu sığınacaq ədəbiyyatdır. Son vaxtlar Kafkanın bir sözünü tez-tez xatırlayıram: “Ədəbiyyatdan başqa məni hər şey iyrəndirir”.
Dünyada gedən proseslərə baxırsan, adam istəyir Vaqif Səmədoğlu kimi desin ki, saxlayın Yer kürəsini, mən düşmək istəyirəm.
İyirmi ildir gözümüzün qarşısında dünya dərin böhran içindədir. Cəmi planetdə dəyərsizlik böhranı, mənəviyyat krizisi yaşanır. Bundan sağ çıxmaq üçün insan öz ruhunun evini tapmalıdır. Yoxsa bağrımız çatlayar.
– Niyə Uğurlu?
– Tam təsadüfi seçimdir. Mənim adım ərəb mənşəlidir. Ona görə fikirləşdim ki, adımın qarşısında bir türk mənşəli söz də olsun. Rəhmətlik Mirəli Seyidov yazırdı ki, qədim türklərdə Uğur yol tanrısının adı olub. Mən də təxəllüsü belə götürmüşdüm – Uğurlu Fəxri.
Mənim ilk yazımı “Azərbaycan gəncləri” qəzetində Elçin Əfəndiyev çap elədib özümdən xəbərsiz. Onda oxucu adla təxəllüsü qarışdırmasın deyə Elçin müəllim sözlərin yerini dəyişib imzamı Fəxri Uğurlu kimi yazmışdı. Nəsr kitabı buraxsam, yenidən əvvəlki varianta qayıdacam. Jurnalist kimi qoy məni Fəxri Uğurlu, yazıçı kimi isə Uğurlu Fəxri deyə tanısınlar. Adın birini mənə mənsiz veriblər, birini də özüm-özümə seçmişəm. Fəxri mənim cismimin, Uğurlu ruhumun adıdır.
– Mən elə bilirdim ki, yazıçılıqda uğur qazanasınız deyə o təxəllüsü seçmisiz.
– Hə, bəlkə o da var. Gedənin dalınca su atmaq kimi mən də özümə uğur diləmişəm (gülür).
– Qadın yazıçılarımızdan kimləri oxuyursuz?
– Nəinki oxumuşam, hətta redaktəsini də eləyib ortaya çıxarmışam. Bircə xanımın “Cəhənnəmdən keçmiş mələk” əsərini deyirəm. İri həcmli əsərdir, dörd bölümü çap olunub, bir bölümü qalıb. Hesab edirəm ki, bu kitab bizim ədəbiyyatımızda çox ciddi hadisədir. Sırf qadınlıq romanı baxımından yanaşsaq, fenomenal əsərdir. Doğrudur, qadınlar haqqında ən gözəl kitabları kişilər yazıb, ancaq bir də var qadının özünüifadəsi.
Həmin kitabda elə məqamlar var ki, onu böyük yazıçılar belə hələ-hələ yaza bilməz. Məsələn, qızmar yay günüdür, qəhrəmanın əri ölüb, qaynanası ilə oturublar. Birdən qaynana deyir ki, nə yaxşı Emin öldü, yoxsa bu istilərə necə dözərdi.
Dəhşətdir. İnsan gör nəylə təskinlik tapır. Bu, təsəlli deyil, insan çarəsizliyinin zirvəsidir.
Yaxud da, qəhrəmanın yeniyetmə bibisi oğlunu yaylaqda at sürüyüb öldürüb. Bundan bir neçə il qabaq bibinin ərini də uşaqlarının sünnəti günü tok vurub, ayılıb görəndə ki, qolların kəsiblər, ürəyi partlayıb ölüb. Amma babaları sağdır. At sürütməsində ölən uşaq babanın ən sevimli nəvəsiymiş. Yazır ki, bu kişi iki gündən bir qapımıza gəlib anama deyirdi, səni and verirəm atan oxuyan Qurana, o uşaq ata gedəndə ac getmişdi, tox getmişdi? Anası da hər dəfə deyirmiş ki, atam oxuyan Quran haqqı onu yemişdi, bunu yemişdi, toxuydu. O kişi də bununla təskinlik tapırmış ki, nəvəsi öləndə ac olmayıb. Gör dərd insanı nə günə salır...
Nəsr yazan qadınlar arasında Elnaz Eyvazın, Samirə Əşrəfin yaxşı hekayələrini oxumuşam.
– Fəxri müəllim, Azərbaycan ədəbiyyatından sizə görə 10 ən yaxşı roman hansılardır?
– Qəliz sualdır. Ancaq cavab verməyə çalışacam:
1. İsa Hüseynov – Məhşər
2. Sabir Əhmədov – Dünyanın arşını
3. Çingiz Hüseynov – Fətəli fəthi
4. Əkrəm Əylisli – Adamlar və ağaclar
5. Anar – Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi
6. Elçin – Ölüm hökmü
7. Mövlud Süleymanlı – Köç
8. Yusif Səmədoğlu – Qətl günü
9. Seyran Səxavət – Daş evlər
10. Kamal Abdulla – Yarımçıq əlyazma
Gördüyün kimi, sualın qoyduğu məhdudiyyət üzündən sonrakı ədəbi nəsillərə kemək imkanım olmadı, yoxsa siyahı xeyli uzanardı...
– İkisini də seçə bilərsiz, heç birini də seçə bilərsiz, birini də seçə bilərsiz.
Saday Budaqlı, yoxsa Zahid Sarıtorpaq?
– İkisi də.
– Hüseyn Cavid, yoxsa Cəfər Cabbarlı?
– İkisi də.
– Etimad Başkeçid, yoxsa Əsəd Cahangir?
– İkisi də.
– AYB, yoxsa AYO?
– Hansı qurumda olur, olsun, ədəbiyyatın təəssübünü çəkən, sözün qədrini bilən hər kəs mənim doğmamdır.
– Həmid Herisçi, Şərif Ağayar?
– Şərif Ağayar.
– Kəramət Böyükçöl, Qismət?
– Qismət.
– Şəhriyar Del Gerani, Aqşin Yenisey?
– İkisi də.
– Əli Kərim, Ramiz Rövşən?
– İkisi də.
– Dostoyevski, Tolstoy?
– İkisi də.
– Teizm, ateizm?
– Deizm.
– Anar, Əkrəm Əylisli?
– İkisi də.
