Bir verilişə baxdım. Studiyaya iki adam çağırmışdılar. Biri tarixçi, o biri filoloq. Biri kişi, biri də qadın. Aparıcı təmkinli. İncə yumor hissinə malik. Savadlı, hazırlıqlı, mövzuya bələd. Qonaqlar mədəni. Maraqlı. Peşəkar. Obyektiv. ..
Dövr, hadisələr haqqında faktlarla danışdılar. Lakin əsas mövzuya girmədilər. Mövzunun ətrafında xeyli dolaşdılar. Sual isə açıq qaldı. Mövzu Markiz de Sad idi. Sual isə belə idi: Markiz de Sad kimdir?
Bu iki qonaq bataqlığa düşmək istəmədilər. Əgər biz bu yazıda Markiz de Sad kimdir sualına cavab axtarsaq böyük bir səhvə yol vermiş olarıq. Hərə ona bir baxış bucağından baxır. Hərə onu bir cür dəyərləndirir. Yazıçı, filosof, dahi, əxlaqsız, allahsız, dəli, xəstə, inqilabçı...
Ömrünün otuz ilini həbsxanada və dəlixanada keçirmiş Markiz de Sadın həyatı haqqında nə qədər danışılıb, nə qədər yazılıb, nə qədər çəkilib. Biz kimik ki, ona qiymət verək. Buna cəhd etsək uğursuzluğa düçar olacağıq. Qiymətimiz səthi alınacaq. Mövzunun məsuliyyətini anlayıram. Gec də olsa bilmədiyim şeylər haqqında danışmamağı öyrənməyə başlamışam. Nə qədər savad yiyəsi olursan ol, bilmədiyin bir şey haqqında danışmaq adamı nə qədər gözdən salır. İstər yazar olsun, istərsə də başqa peşənin sahibi onun peşəkarlığı barədə şübhələr oyadır. Ona görə ən yaxşısı bildiyin şey haqqında danışmaqdı, yazmaqdı. Düstur ortadadır. Sadəcə sadə görünməməkdən qorxmamaq lazımdı. Necə yazmaq, nədən yazmaq qədər vacib məsələdir. Anderson nağıllar yazırdı, lakin onun adı bu vaxta qədər ən məşhur yazıçılarla bir sırada dayanır. Qərəz, insan bildiyi şeylərdən danışmalıdı.
Markiz de Sadla 90-cı illərin əvvəlində tanış olmuşdum. Sovet hökuməti dağılmış, hər şey darmadağın olmuşdu. Qapalı sovet rejimindən çıxmış adamlar hər cür mövzulara maraq göstərir və yetmiş ildə qadağan olunmuş bütün mövzularla birdən-birə tanış olmaq istəyirdilər. Sanki ac adam zəngin bir yemək masasına düşmüşdü. Qəzetlər Hitlerin Berlində ölmədiyini, Argentinada yaşadığını yazırdılar. Bizimkilər isə yazırdılar ki, Şaumyan güllələnməyib, Hindistanda yaşayıb. Hətta belə bir şayiə gəzirdi ki, Rəşid Behbudov Hindistana konsertə gedəndə Şaumyanı orda görüb.
Qar adam haqqında tez-tez xəbər yazırdılar. Orda görünüb, burda görünüb. İzin tapıblar. O zamanlar hər kəs öz səviyyəsinə və maraq dairəsinə uyğun ədəbiyyatla, yazılarla tanış olmağa çalışırdı. Tarix, ədəbiyyat, din, mistika... Mən daha çox tarixlə, dinlə və ədəbiyyatla maraqlanırdım. Hisslər coşmuş, reallıq hissi itmişdi. Böyük arzularla yaşadığımız bir vaxtda eşidirdik ki, filan rayonu erməniyə satıblar.
70-ci illərdə doğulanlar belə ağır travmalar alıblar. O zamanlar Razolin Maylizin “Edemə qayıdış” əsərindən tutmuş Emmanuel Arslanın romanlarına kimi bir çox cəlbedici əsərlər oxumuşdum. Əsərlərin çoxunun adı yadımdan çıxıb. Hərçənd bəzən yaddaşımın güclü olduğunu deyirlər.
Ölkədə videosalonların sayı artmışdı. Artıq erotik, bəzi yerlərdə isə pornoqrafik filmlər göstərirdilər. Sahil bağının yaxınlığında yerləşən Dənizçilərin Mədəniyyət Evində Pazolinin “Dekameron” filminə baxmışdım. Sadəcə erotik bir film kimi. Pazolinini tanımırdım, nəyə baxdığımın fərqində deyildim. Bunu sonralar bildim.
Bu söhbəti bir dəfə Əli Ələkbərə danışmışdım. 90-cı illəri təsvir edərkən yazmışdı ki, adamlar videozallarda Pazolininin “Dekameron” filminə erotika kimi baxırdılar. Belə bir vaxtda Markiz de Sada rast gəldim. Əlbəttə dövrə, yaşıma, səviyyəmə uyğun olaraq Markiz de Sadın seksual təsvirləri daha çox diqqətimi çəkdi. Yaradıcılığındakı digər mesajlari tutmağa səviyyəm çatmırdı.
Sonralar ölkədə nəşr olunan “Rezonans” adlı qəzet Markiz de Sadın səhv etmirəmsə “Çoxbilmiş Tereza” əsərindən hissələr dərc etməyə başladı. Əsəri rus dilindən Nəriman Əbdürrəhmanlı və Elçin Hüseynbəyli Azərbaycan dilinə tərcümə edirdilər. Amma əsər sona qədər dərc olunmadı. Dayandı. Qəzet “bizim məqsədimiz və niyyətimiz başqa idi” janrında açıqlama verdi.
Sevda xanım Sultanova da o qəzetdə çalışırdı. Enerjili, dəlisov, hövsələsiz, öz həqiqətlərinə inanan bir tip idi. Ona uğursuz şairlərin ilham pərisi adını vermişdim. Söhbət etdiyin yerdə gəlib bir söz deyib gedirdi. Sevdayla elə Markiz de Sadın sayəsində yaxından tanış olmuşdum. Kimləsə Markiz de Sad haqqında söhbət edirdim. Sevda yanımızdan keçəndə “Markiz de Sad əxlaqsız kişi olub” dedi və imkan vermədi biz də öz sözümüzü deyək. Elə ağzımızı açırdıq ki, nəsə deyək, Sevda yenə bir söz deyib gedirdi.
Bir hadisə də yadıma düşür. “Rezonans” qəzetinə yazı aparmışdım. Redaktorla elə qapının ağzında söhbət etdik. Aldı baxdı, yazı yazdığım kağızlara. Deyəsən günəşin tutulması haqqında yazmışdım. Deyirdilər günəş tutulacaq. Ətraf zülmətə qərq olacaq.
Qardaşım da bir az küyçüdü. Söhbətlərdən qorxmuşdu, bir fənər almışdı. Cibində gəzdirirdi. Bizim də bütün günü başımızı yeyirdi ki, siz də cibinizdə fənər gəzdirin...
Redaktor yazı yazdığım kağızlara baxıb nəsə həvəssiz bir-iki kəlmə dedi. Demə qəzet bağlanırmış. Heç işçilərə qonorar verə bilmirlər. Mən də belə bir ağır ab-hava hökm sürdüyü bir vaxtda qəzetə yazı gətirmişəm. Adam həvəssiz baxmasın nə etsin. Həqiqətən də o çox yorğun görünürdü.
O vaxtlar qəzetlər bağlanır və açılırdı. O qədər qəzet açılıb bağlanmışdı ki, təzə qəzet açanda ad tapmağa çətinlik çəkirdilər. Bütün gurultulu adlardan istifadə olunmuşdu. Sonradan həmin adamla bir daha rastlaşdıq. Gəncədə. Söhbət etdik. Amma deyəsən bundan əvvəlki söhbət yadından çıxmışdı.
Markiz de Sadın dövründə yaşayan adamları qınamaq çətindi. Onu hələ də asanlıqla həzm etmək olmur. Markiz de Sadın şəxsiyyəti, yaradıcılığı, həyatı hələ də mövzu kimi aktualdı. Müzakirə edilir. Bu insan haqqında ən ağlagəlməz əhvalatlar danışırlar. Hadisələr o qədər bir-birinə qarışıb ki, nəyin baş verdiyini, nəyin uydurulduğunu müəyyən etmək günü-gündən çətinləşir. Lakin bütün bu əhvalatlar Markiz de Sad yaradıcılığına, Markiz de Sad şəxsiyyətinə davamlı maraq oyadır. Heç bir norma, sərhəd tanımayan Markiz de Sad o yazıçılardandır ki, yaradıcılığı və həyatı bir-biriylə sıx bağlıdı. Onun yaradıcılığı haqqında danışanlar həyatı haqqında da danışmağa məcbur olurlar. Əsərlərini oxuyan adamlar mütləq həyatını öyrənməyə çalışırlar. Həyatından xəbər tutanlar isə əsərlərini də oxumağa cəhd edirlər.
Markiz de Sadın həm həyatı, həm də yaradıcılığı kino üçün də daima maraqlı mövzu olmuşdu. Şəxsiyyəti başdan-başa ziddiyətlərdən, həyatı qalmaqallardan ibarət olan bu insanın əsərlərindən biri “Yataq otağında fəlsəfə” adlanır. Amma biz Markiz de Sadın əsərlərinə küll halında baxsaq, görərik ki, onun yaradıcılığına “Yataq otağında fəlsəfə” adını qoya bilərik.
Necə ki, Balzakın yaradıcılığı “Bəşəri komediya”, Dantenin yaradıcılığı isə “İlahi komediya” adlanır. Markiz de Sad yataq otağına cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrindən adamlar yığıb, orda öz oyunlarını çıxarır. Bura onun laboratoriyasıdı. Bu laboratoriyada ən müxtəlif adamlar görünür. Kimlər yoxdu burda! Keşişlər, bakirə və məsum qızlar, həyatın hər üzünü görmüş “opıtnı” qadınlar. Əclaf kişilər. Markizlər, qraflar, quldurlar, qulluqçular, zabitlər, həbsxana rəisləri. Kim qabağına çıxıb, kimə rast gəlibsə doldurub laboratoriyasına. Onları görünən kimi yox, olduğu kimi göstərib. Çox amansızcasına, heç bir norma, sərhəd tanımadan. Axırda olacağını əvvəldə qəbul etməyi təbliğ edirdi. Onun əsərlərində yaşlı qadınlar məsum qızlara həyat dərsi keçirlər.
Bu söhbətlərdə Markiz de Sad o adam qalmır ki, o dəyər qalmır ki, sataşmasın, söyüb biabır etmesin. Bu da böyük qəzəbə səbəb olurdu. Üstündən nə qədər zaman keçib, nə qədər hadisələr baş verib, bir çox doqmalar dağılıb, bütlər sındırılıb, amma yenə də indinin özündə də hər adam bu oyunlarda iştirak etməyə cəsarət etməz. Həyatda tutduğu mövqe, sahib olduğu əxlaq buna yol verə bilməz.
Markiz de Sadın mütləq azadlığını qəbul etmək çətindi. Təsadüfi deyil ki, fransız inqilabından əhatəli danışanlar Markiz de Sadın da adını hallandırırlar. Russo, Volter, Didro qədər də olmasa da bəziləri onu inqilabı yaxınlaşdıran adam kimi qiymətləndirirlər. Markiz de Sad əxlaq normalarını dağıtmaqla bəşəriyyətin tərəqqisinə, inkişafına səbəb olan hadisələrə öz töhfəsini vermişdi.
Ədəbiyyat tarixinə nəzər salanda görürsən ki, belə dəli, ziddiyyətli, əcaib adamlar çox vaxt fransızların arasından çıxır. Həqiqətən də Markiz de Sad kimi heç bir kateqoriyaya sığmayan tip ancaq fransızların arasından çıxa bilərdi.
Misimanin “Markiza de Sad” adlı pyesi var. Oxuyanda adam hiss edir ki, aralarında nə boyda bir məsafe olmasına baxmayaraq bir tip başqa bir tipi necə hiss edib.
